مقدّمه - پیشینه نظریه ولایت فقیه نسخه متنی

مقدّمه

بررسى پيشينه نظريه ولايت فقيه در تاريخ فقه شيعه از آن رو داراى اهميت است كه با داورى‏هاى متناقضى درباره آن مواجهيم. بدون ترديد، فقيه يگانه‏اى كه توانست اين نظريه را به‏تجربه‏گذارد و آن را مبناى يك نظام سياسى در دوران معاصر قرار دهد، امام خمينى، (قدس سره)، بود، امّا آيا اصل نظريه ولايت فقيه هم از بدايع و نوآورى‏هاى بنيانگذار جمهورى اسلامى است؟ برخى از منتقدان، چنين تحليل كرده‏اند كه از ولايت فقيه، نه در كتب فقهى بزرگ شيعه و سنّى سخن به‏ميان آمده است و نه در قرآن و سنّت جاى پايى دارد. اين‏ها مى‏گويند اگر به‏عقب برگرديم، خواهيم ديد كه اين ملّااحمد نراقى است كه در كم‏تر از دو قرن قبل، براى نخستين بار، ولايت فقيه را مطرح كرده و انتظام امور دنيوى مردم را وظيفه فقيه شمرده است ولى پيش از نراقى، ولايت فقيهى كه مطرح بوده، ولايت سياسى نبوده است.

به‏طور كلّى، اين منتقدان و مخالفان، براين باورند كه نظريه دولت در فقه شيعه، حاصل‏استنباط فقهاى سده اخير از برخى روايات است و پيش از آن، فقهاى شيعه، فاقدنظريه‏اى در دولت بوده‏اند. بسيارى از فقيهان، معتقد به‏تفكيك امور عرفى از امور شرعى‏بوده و متصّدى امور عرفى را، پادشاهان، و متصّدى امور شرعى را، فقيهان مى‏دانستند و طبق اين مبنا، به‏مشروعيّت دينى نظام سلطنت رأى داده و عملاً جدايى دين از سياست را پذيرا مى‏شدند.

سخن منتقدان ولايت فقيه درباره پيشينه اين نظريه، عمدةً سخنِ ناظرِبيرونى است و درحالى ابراز مى‏شود كه فقيهانِ برجسته‏اى كه از درون، با فقاهت سرو كار داشته‏اند وبه‏عنوان فقيه، انظارشان مورد پذيرش حوزه‏هاى علميه قرار گرفته، درباره ولايت فقيه، ازاجماع و اتفاقِ اصحاب سخن مى‏گويند و آن را مقتضاى فقه شيعه ارزيابى مى‏كنند حتى‏برخى از آنان معتقدند ولايت فقيه، از بديهيات است و تصوّر درست آن، موجب تصديق آن مى‏شود.

و اين سخن در حالى بيان مى‏شود كه در ميان فقيهان زبده و شاخص، كسانى را مى‏يابيم‏كه درباره ولايت فقيه، حرف‏هايى دارند و يا پرسش‏هايى را در اطراف آن مطرح مى‏كنند. شيخ‏مرتضى انصارى، قدس‏اللَّه روح تزكيّه - كه در قلّه فقاهت قرار دارد- اثبات ولايت فقيه را از «خرطالقتاد» سهل‏تر مى‏انگارد و همين دو اظهار نظر، در ظاهرمتفاوت و متهافت، موجب اين پرسش مى‏شود: سرچشمه اين ديدگاه‏هاى دو سويه و متهافت چيست؟ البته، كسى كه اندك آشنايى با پژوهش‏هاى علمى، به‏ويژه تحقيقات فقهى - اصولى داشته‏باشد، مى‏داند كه در يك موضوع و نظريه علمى، وجود نظرهاى متفاوت، كاملاً طبيعى است. به‏عنوان نمونه، درباره نماز جمعه، فقيهى، آن را واجب عينى مى‏شمرد و ديگرى، فتوا به‏حرمت صادر مى‏كند.

گرچه انگيزه‏هاى سياسى برخى از منتقدان را نمى‏توان از نظر دور داشت، ولى توجّه به‏اين نكته لازم است كه گفتگو درباره ولايت فقيه - هر چند پس‏از استقرار نظام جمهورى‏اسلامى بالا گرفته و متأسفانه در بسيارى اوقات، در فضايى ملتهب و مسموم به‏آن‏دامن زده شده است - ولى در طول ساليان دراز، به‏ويژه پس‏از فاضل نراقى، موضوع بحث ومناظره فقيهان بزرگ، در جوّى مناسب، در حلقه‏هاى درسى، به‏دور از جنجال و هياهو بوده‏است.

مراجعه به‏آن پيشينه و نگاهى به‏سير آن در مراحل گوناگون تاريخ، در حقيقت، بهره‏بردارى از گنجينه‏اى ارزشمند و سرشار از انديشه‏هايى نو است كه در نتيجه تلاش علمى فقيهان بزرگ، طىّ صدها سال