تاریخ اجتماعی ایران از آغاز تا مشروطیت نسخه متنی

اين سبب بود كه پرداخت مقررى سپاهيان و مخارج قشونى كه تحت امر سپهسالار بودند از وظايف وزير ديوان بود و چنان چه هماهنگى لازم بين سپهسالار كل و وزير وجود نداشت ، انجام اين مهم با مشكلات فراوانى روبرو مى شد. ديوان سامانيان ، به ترتيب تحت نظر بزرگانى چون : جيهاتى ، بلعمى و عتبى و ديگر وزراى دانشمند سامانى اداره مى شد و بيش تر طبق ديوان بغداد و به تقليد از ديوان ساسانى بود.

بنا به نوشته ى زين الاخبار گرديزى :

ابو عبدالله جيهانى مردى دانا بود و سخت هوشيار و جلد و فاضل و اندر همه چيزها بصارت داشت و او را تاليف هاى بسيار است ، اندر هر فنى و علمى ، و چون او به وزارت نشست به همه ممالك جهان نامه نوشت و رسم هاى همه درگاه ها و ديوان ها به خواست تا نسخت كردند و به نزديك آوردند و هر رسمى كه نيكوتر و پسنديده تر بود، از آنجا برداشته ، و آن چه ناستوده تر بود بگذاشت و آن رسم هاى نيكو را بگرفت و فرمود تا همه ى اهل درگاه و ديوان حضرت بخارا، آن رسم ها را استعمال كردندى و به راى و تدبير جيهانى ، همه كار مملكت نظام گرفت ^(195).

تشكيلات و اداراتى كه تحت نظر وزيران بود به شرح زير مى باشد:

(1) ديوان دخل و خرج - استيفاء.

(2) ديوان اشراف (نظارت در خرج ).

(3) ديوان بريد (اطلاعات و خبرگزارى ).

(4) ديوان اوقاف .

(5) ديوان قضا.

(6) ديوان رسائل (دبيرخانه ).

ولى بنا به نوشته ى نرشخى ، صاحب تاريخ بخارا، ديوان در دستگاه سامانيان وجود داشته است ، اين ديوان ها عبارت بودند از:

1 - ديوان وزير،

2 - ديوان مستوفى (خزانه دار)،

3 - ديوان عميدالملك (ديوان رسايل )،

4 - ديوان صاحب شرطه (رييس نظامى شهر)

5 - ديوان صاحب بريد (رييس پست )

6 - ديوان مشرف (ماموران خفيه ) كه تحميل اشراف نيز گفته مى شد

7 - ديوان املاك خاصه (شاهى )

8 - ديوان محتسب

9 - ديوان قضا و ديوان اوقاف ^(196)، اين كثرت ادارات و نظام اجرايى ، توسط وزيرى كه رييس اجرايى اين تشكيلات بود انجام مى گرفت . در دستگاه سامانى ، خاندان هاى محلى نظير خاندان بلعمى و عتى كه ديوانسالاران حرفه اى بودند، شغل وزارت را در دست داشتند. باز بنا به نوشته ى تاريخ ايران در دوران باستان تا سده هيجدهم .

10 ديوان را، در دوره سامانيان نامبرده كه در ذيل به ذكر آن مى پردازيم .

(1) ديوان خراج ، گردآورى ماليات را به عهده داشت .

(2) ديوان رسائل .

(3) ديوان عرض .

(4) ديوان صاحب بريد (پست ) كه تجسس و كسب اطلاعات را نيز به عهده داشت .

(5) ديوان شرطه (اداره نظارت و بازرسى ).

(6) ديوان قضا.

(7) ديوان محتسب .

(8) ديوان اراضى ، خاص خاندان شاهى .

(9) ديوان وقف .

(10) ارتش ، كه از غلامان و سپاهيان مركب بود.

بارتولد، از قول تاريخ هلال الطالبى درباره ارتش مى نويسد: مشاغل عمده نظامى نه تنها به رييس نگهبانان شاهى ، بلكه نمايندگان خاندان هاى اصيل و بزرگ محلى نيز، تفويض مى گرديد و در شمار لشكريان ، گذشته از تركان ، دهقانان نيز بوده اند بر روى هم ، در آن عهد بيش تر ساكنان ماوراء النهر هنوز مسلح بودند.

نظام الملك در كتاب سير الملوك درباره ى غلامان ترك در دربار سامانيان مى نويسد: