تعیین خط زوال و خط مشرق و مغرب اعتدال و تحصیل سمت قبله آفاق از طریق دایره هندیه نسخه متنی

ترتيب ياد شده گوييم :
| 5 |
* فصل 1 در تسويه ارض *
براى تسويه و هموار كردن سطح زمين آلاتى مى توان بكار برد از آن جمله نوعا اين دو گونه آلت را بكار مى
برند يكى ميزان حباب دار كه آن را طراز گويند و بيشتر نجاران و بنايان آن را استعمال كنند . و ديگر
گونيا
و آن مثلثى است متساوى الساقين از چوب يا فلز كه وزن دو ساق آن با هم برابر باشد و گرنه مقصود
به حصول نرسد . و بر منتصف قاعده آن نشان كنند و از رأس مثلث شاقولى در آويزند و آن خيطى بود كه بر يك
طرف آن جسمى ثقيل آويخته باشند و بعضى زاويه رأس آن را براى امتحان زواياى عمارات و غير آن قائمه
سازند و يك صورت آن اين است و به صورت هاى ديگر نيز درست مى كنند ولى اين صورت ساده ترين آنها است . ( ش 1
) پس مسطره اى متوازى السطحين مصحح الوجه آراسته را بر زمين نهند و وسط آن را ثابت داشته اطراف آن را
دائره سازند
يعنى دور دهند به نوعى كه همه جاى آن مماس سطح ارض باشد و
| 6 |
روشنى بين سطح زمين و مسطره ظاهر نشود پس قاعده گونيا يا طراز را بر آن مسطره نهاده دوباره مسطره را
دور دهند و در هر موضع كه شاقول از نشانه خود يا حباب از وسط لوله طراز متمايل و منحرف شود
آن جانب را
بلندتر و يا خلاف وى را پست تر سازند و همچنين اين عمل را در همه آن سطح بجاى آرند تا هنگامى كه شاقول
بر نشانه خود
و يا حباب از وسط لوله حباب راست بايستد و ديگر منحرف نگردد
پس آن سطح موزون و موازى
سطح افق است . و چون خيط شاقول بر سطح قاعده گونيا عمود است و سطح آن موازى با سطح زمين است
لاجرم خط
شاقول عمود بر سطح زمين خواهد بود
به عكس شكل چهاردهم مقاله حادى عشر اصول اقليدس . و چون اثقال
بالطبع بر سمت خط عمودى مايل به مركزند
خيط شاقول عمود بر سطح افق خواهد بود
پس به خود شكل نامبرده
اين سطح موزون
موازى سطح افق حقيقى و داخل در سطح افق حسى بود و هوالمطلوب .
- تبصره : -
اگر صفحه اى متوازى السطحين از رخام يا از هر جنسى بسازند و بر سطح موصوف الذكر كار نهند
و يا بر روى
بلندى سطحى بدان صفت نمايند و دستورات آينده را بر آنها عمل كنند بهتر و پاينده تر و براى هميشه بكار
آيد بخصوص براى سمت قبله و ظهر و ساعات روز .
| 7 |
* فصل 2 در مقياس و طريق نصب و اندازه آن *
اما مقياس و طريق نصب و اندازه آن در دائره هنديه اين است كه : مقياس به شكل مخروط محددالرأس قائم
مستدير ثقيل معتدل در رقت و غلظت باشد . مخروط محددالرأس به اين علت اختيار كرده اند تا ظل عندالحاجت
متفرق نشود كه محل آن معلوم نتوان كرد
چه سر مخروط ارق از قاعده اش است و مدخل و مخرج ظل در يك نقطه
مشخص است