تعیین خط زوال و خط مشرق و مغرب اعتدال و تحصیل سمت قبله آفاق از طریق دایره هندیه نسخه متنی

در بعضى صور تحقيقى است . بيانش اين است كه خط سمت قبله در دائره هنديه اگر در سطح دائره مار به سمت
راس اهل بلد و سمت راس اهل مكه بوده باشد البته بطور تحقيق خط سمت قبله خواهد بود و لكن در بعضى از صور
محقق و تمام است و در اكثر صور ناتمام است . توضيحا گوئيم : اگر هر يك از خط طولى و عرضى
قائم مقام فصل
مشترك بين افق بلد و بين دائره عظيمه مار به سمت راس مكه بوده باشد
خط سمت قبله هم على التحقيق به
سمت راس مكه خواهد بود
و حال آنكه خط طولى موازى خط زوال بلد است و به تحقيق قائم مقام خط نصف نهار
مكه نيست
بلكه فصل مشترك بين افق بلد و بين دائره صغيره موازى با دائره نصف النهار همان بلد است
خواه در جانب غرب دائره نصف نهار بلد
و خواه در جانب شرق آن . اين دائره صغيره به سمت راس مكه مرور
نمى كند بلكه دائره
| 118 |
نصف نهار مكه را بر نقطه اى از معدل كه نهايت طول مكه است تماس مى كند
لاجرم سمت راس مكه بين سطح اين
دائره صغيره و بين سطح دائره نصف نهار بلد مفروض واقع مى شود . و دائره نصف نهار مكه معدل النهار را
بر نقطه تقاطع معدل النهار با همين دائره صغيره قطع مى كند . زيرا كه بعد بين اين صغيره و بين دائره
نصف نهار بلد بقدر مابين طولين مكه و بلد است
پس قطب اين صغيره نيز بر دائره معدل النهار است چنانكه
در شكل ثالث مقاله دوم اكرثا و ذوسيوس مبرهن شده است ( كل دائرتين تقطعان فى كرة محيط دائرة عظيمة على
نقطة بعينها و كانت اقطابهما على تلك العظيمة فهما متماستان الخ ) . و همچنين خط عرضى موازى با خط
اعتدال
قائم مقام خط مشرق و مغرب اعتدالى مكه نيست
بلكه قائم مقام فصل مشترك بين دائره افق بلد و
بين دائره صغيره موازى دائره اول سموت بلد است
خواه در جانب جنوب دائره اول سموت بلد باشد و خواه در
جانب شمال آن كه بعد بين اين دو اعنى دائره اول سموت بلد و دائره صغيره عرضى بقدر مابين عرضين بلد و
مكه است . اين دائره صغيره نيز مار به سمت راس مكه نيست بلكه مماس با مدارى از و مدارات يوميه است كه
به سمت راس مكه بر نقطه اى كه اين مدار يومى با نصف النهار در آن نقطه تقاطع مى كنند
مرور مى كند .
لاجرم سمت راس مكه يا بين سطح اين دائره صغيره
و بين سطح دائره اول سموت بلد واقع مى شود چنانكه در
جائى عرض مكه اقل
| 119 |
از قوسى از دائره نصف النهار مكه كه واقع بين معدل النهار و بين اول سموت بلد است بوده باشد . و يا سمت
راس مكه بر دائره اول سموت بلد واقع مى شود در جائى كه عرض مكه مساوى قوس مذكور باشد . و يا سمت راس مكه
خارج از دائره اول سموت بلد بسوى قطب ظاهر واقع مى شود در جائى كه عرض مكه بيشتر از قوس مذكور باشد .
بيان : تماس دائره صغيره مذكور با مدار يومى بر نقطه نام برده
به اين جهت است كه دو قطب دائره اول
السموت بر دائره نصف النهار در دو نقطه شمال و جنوب واقع است
كه دو اقطاب دوائر موازى آن نيز خواهند