خداى عهد عتيق

مهراب صادق‏نيا

اشاره

بى‏گمان، شاكله آموزه‏هاى اديان بر درك چگونگىِ پيوند بشر با خدا استوار است و ديانت موضوعِ رابطه انسان با خداست. يهوديت از جمله اديان توحيدى است كه فهم آن بدون درك تصويرى كه از تعامل خدا و بشر ارايه مى‏دهد ناممكن است. خداى عهد عتيق خدايى است حاكم و قانونگذار؛ او شهريار زمين است كه پادشاهانِ جهان از هيبت بى‏مثالش به خود مى‏لرزند؛ خدايى كه بندگانش بايد از او بترسند، آن‏گونه كه جرأت نكنند نامش را بر زبان برانند. خداى ملىِ يهوديان خداى آنان است و نه ديگران و آنان قوم خدايند نه ديگران. خداى عهد عتيق خدايى است بيرونى كه فاصله‏اش با انسان از بين نمى‏رود و اگرچه، گاه فرمان مى‏دهد تا بندگانش بدو عشق بورزند، ولى اگر بنده‏اى بخواهد و يا بتواند او را دوست داشته باشد، بى‏گمان، اين عشق از دروازه وحشت گذشته است. خداى عهد عتيق، حاكمِ اطاعت‏طلبى است كه تنها در چارچوب قانون با بندگانش در تعامل است.

بى‏ترديد، تصور چگونگىِ تعامل انسان با خدا از ابتدايى‏ترين آموزه‏هاى اديان به شمار مى‏آيد و اين آموزه‏اى است كه سهم شايانى را از متون دينى مختلف به خود اختصاص داده است و اساس ديانت اديان را تشكيل مى‏دهد، به گونه‏اى كه مى‏توان گفت اساسا ديانت موضوعِ رابطه‏اى است بين انسان و خدا(1). ديگر آموزه‏هاى اديان كم و بيش، مستقيم يا غيرمستقيم، در تلاشند تا اين ارتباط را روشن‏تر رسم نمايند.

گذشته از اساس دين، تدين آدميان نيز در سايه چنين تصويرى سامان مى‏پذيرد. مى‏توان گفت اساس دين‏ورزى آدميان در گرو برداشتى است كه از تعامل خود و خدا دارند. به همين دليل و به سبب اختلاف و تفاوت اين تصاوير، تدين‏ها هم متفاوتند. اندكى درنگ در تعريف دانشمندان، ما را در اين عقيده استوارتر مى‏سازد كه تصاوير رابطه خدا و انسان تصاوير يكسانى نيست. براى نمونه، خداى افلاطون آفريدگار هستى است؛ خداى مالبرانش واضع قوانين عمومى است؛ خداى دكارت استوارگرِ قوانين حركت و خداى لايب‏نيتس مهندس و معمار عالم است.(2)

در پرتو همين تفاوتِ تصويرهاست كه خداى فلاسفه واجب الوجود، خداى فقيهان خداى معبود و مولى، خداى عارفان خداى محبوب و خداى عاميان خدايى همراز و هميار است و باز به همين دليل است كه بيماران با خداى شفابخش گفت‏وگو مى‏كنند، در حالى كه خاطيان با خداى بخشايش‏گر، و خواهشمندان با خداى بخشنده، و دلدادگان با خداى معشوق هم سخن مى‏شوند.

آن جمله معروف پاسكال، كه بر پارچه‏اى نگاشته و بر نيم تنه خود دوخته بود و تا آخرين لحظه‏هاى عمر خود به همراه داشت، به روشنى بر اين تفاوت تصويرها اشاره دارد. وى در آن نوشته، چنين نگاشته بود: ما در زير عنوان آتش چنين مى‏خوانيم خداى ابراهيم، خداى اسحاق، خداى يعقوب نه خداى فلاسفه و محققان.(3) نمايان است كه گريز پاسكال از بى‏خدايى به خدا باورى نيست، بلكه وى از خدايى به خداى ديگر مى‏گريزد؛ از خداى فلاسفه به خداى ابراهيم.

چگونگىِ درك تعامل انسان با خدا، مى‏تواند تلقى و تعريف خاصى را از ساير آموزه‏هاى اديان ارايه دهد. آموزه‏هاى اخلاقى و تشريعىِ اديان، در پرتو اين تصوير معنا پيدا مى‏كند و اگر اين تصوير تفاوت كند، اين تلقى از آموزه‏ها نيز تغيير مى‏كند. براى مثال، اگر شريعت، رابطه خدا با انسان و رابطه عبد و مولا درست است و يا رابطه حاكم با محكومينِ خود، چنين تعريف مى‏شود مجموعه‏اى از قوانين كه توسط حاكم وضع مى‏شوند،(4) در حالى كه اگر تعامل خدا و آدميان، رابطه پدر و فرزند و يا آموزگار با شاگردانش تصوير شود، آنگاه شريعت چنين تعريف مى‏شود: تعليمى پدرانه براى سعادت آدمى.(5) درنگ در اين دو تعريف، ما را به اين نكته رهنمون مى‏شود كه تفاوت ميان تعريف اول و دوم به اندازه تفاوت ميان خداى حاكم و خداى پدر است و به هر اندازه خداى حاكم با خداى پدر در تفاوت است، تعريف نخست با تعريف دوم در تفاوت است. به همين دليل، در نگاه اول شريعت از تمامى آميزه‏هاى عاطفى و احساسى كه در تعريف دوم نهفته است، بى‏بهره است و روشن است كه آدمى هر كدام از اين دو تصوير را داشته باشد، رفتار متفاوتى در مقام دين‏ورزى و التزام به شريعت خواهد داشت بدين جهت برآنيم تا در اين نوشته به اختصار، به خدا و رابطه‏اش با انسان در عهد قديم بپردازيم؛

در عهد عتيق، خداوند خدايى است يگانه: ترا خدايان ديگرى غير از من نباشد.(6) فرمان اين خداى يگانه مبنى بر اين‏كه بنى‏اسرائيل خدايان ديگرى را نپرستند(7) و هشدارهاى پى‏درپى در اين مورد و تأكيد بر اين‏كه او خدايى غيور است،(8) به طور ضمنى مى‏رساند كه آن خدايان به اندازه خداى حقيقى از واقعيت بهره داشته‏اند. بر اين اساس بايد گفت اگرچه عهد عتيق بر خدايى يگانه تأكيد دارد، ولى اين يكتايىِ انتخابى است؛ يعنى بنى‏اسرائيل ناگزيرند كه يهوه را از ميان ديگر خدايان انتخاب كنند، ولى به هيچ وجه از نظر مفهومى بر يگانگى و يكتايىِ خدا رهنمون نمى‏شوند.(9)

در عهد عتيق براى اين خداىِ يگانه منتخب، اوصافى ذكر شده‏اند؛ اوصافى چون خالق: در ابتدا آسمان و زمين را آفريد،(10) مهربان و رئوف كه يهوه خدايى رحيم و رئوف است(11)، آمرزشگر آمرزنده خطا و عصيان(12)، جاودانه و بى‏پايان آنها فانى شوند و ليكن تو باقى هستى(13) و ديگر اوصاف كه شمارشان كم نيست. اما از آنجا كه به دنبال تصوير ارتباط خدا و انسان در عهد قديم هستيم، اين مطلب را با همه ارزشش وامى‏نهيم و به موضوع اصلى‏مان مى‏پردازيم؛ موضوعى كه مى‏كوشد تا به اين پرسش پاسخ بگويد كه با همه اين اوصافِ خدا در عهد عتيق، اين كتاب مبلّغ چگونه تعاملى ميان خدا و بنده است و خداى عهد عتيق شايسته چگونه تعاملى از طرف آدميان است؟

در عهد عتيق دو جنبه بارز از شخصيت خدا مورد عنايت قرار مى‏گيرد؛ يكى آفرينش و ديگرى اراده و خواست. خدا در عهد عتيق از سويى آفريدگارى است توانمند كه گويى از مقامى بالاتر و فراتر برآدمى حكم مى‏راند و از سوى ديگر خدايى است كه در سرنوشت مردم دخالتى مستقيم دارد و در تاريخ آنان مداخله مى‏كند.(14)

در سه فصل اولِ سفر پيدايش، تصوير پيچيده و مرموزى از خداى خالق ارايه شده است؛ خدايى كه انسان را از گِل آفريد(15) و در پى آن بود كه با وى رابطه‏اى حسنه داشته باشد، ولى انسان بر خلاف اين خواستِ خدا به انحراف رفت.(16) در مقابل اين خطا، خداوند آدمى را نميراند و نابود نكرد تا نسلى نو برپا كند، بلكه در تاريخ انسان داخل شد و بى‏آن‏كه اختيارش را از او بازستاند، سرنوشتِ او را رقم زد. براساس كتاب مقدس، شروع زندگى يهوه در ميان عبرانيان با عنوان خداى طوفان(17) بوده است؛ آنگاه كه عبرانيان را از وزش ناگهانىِ باد و از دست تعقيب‏كنندگان مصرى رهانيد.(18)

خداى عهد عتيق خدايى است با كسوت شهريارى؛ خدايى كه پادشاه زمين است،(19) خدايى پرشكوه كه چون برمى‏خيزد، زمين از هيبتش به لرزه مى‏افتد،(20) خدايى چنان پرشكوه كه پادشاهان شكوهمندِ عالمِ هستى از شكوهش خواهند ترسيد.(21)

خداى عهد عتيق، خدايى است قانون‏گذار؛ خدايى كه براى كمترين چيزها سخت‏ترين قانون‏ها و كمرشكن‏ترين آن‏ها را وضع مى‏كند(22) رابطه آدمى با اين خداى قانون‏گذار تنها و تنها در چارچوب قانون معنا پيدا مى‏كند. آدمى خارج از اين قانون هيچ‏گونه ارتباطى با خدا يا دركى از او ندارد. از آنجا كه اين قانون يك حكم بيرونى است و نه درونى، رابطه انسان با خدا رابطه‏اى است خشك، سرد، خالى از عشق و عاطفه، و آميخته با ترس و اكراه؛ رابطه‏اى كه در سايه‏سارِ آن، آدمى هيچگاه به احساس آرامش نمى‏رسد؛ احساس آرامشى كه بى‏ترديد يكى از انگيزه‏هاى اصلىِ گرايش آدميان به دين به‏شمار مى‏آيد.

در چنين پيوندى ميان بنده و خدا، انسان موجودى مُكْرَه است؛ موجودى كه برخلاف ميل خود و تنها به دليل اين‏كه حاكم، فرمان رانده است بايد مطيع باشد؛ مطيعِ فرمانى كه از بالا آمده است و او نمى‏داند و نبايد بداند كه اين حكم چرا و براى چه بر وى رانده شده است. روشن است كه در چنين تعاملى بنده با رغبت و شوق به انجام فرمان تن نمى‏دهد و تلاش مى‏كند به هر شكل ممكن خود را از زير بار فرمان برهاند. گاه تظاهر به نشنيدن يا ندانستن و نفهميدن مى‏كند و گاه در اجراى حكم اهمال كرده، آن را به تأخير مى‏اندازد و در يك كلام مى‏كوشد تا از آن بگريزد و شانه خالى كند و در نهايت اگر هيچ راه فرارى نيافت به ميزان رفع تكليف به آن تن مى‏دهد و به اندازه‏اى فرمانبردار مى‏شود كه مولا نتواند به بهانه ترك فرمان، او را مجازات كند و با انجام اين اندك، گمان مى‏كند به تمام آنچه بايد انجام دهد، عمل كرده، بيش از اين وظيفه‏اى ندارد. در مقابل، مولا مى‏كوشد تا اجازه ندهد بنده گريز پايش به مقصود خود برسد و از زير بار حكم بگريزد. به همين دليل بر فرمان خود اصرار مى‏كند، بر سختى‏هاى آن مى‏افزايد، مراقبت خود را بيشتر مى‏كند تا ساده‏تر بتواند مچ‏گيرى كند. آنقدر اين گريز و تأكيد ادامه پيدا مى‏كند كه در نهايت، بنده تسليم شده، به قانون تن مى‏دهد؛ البته تن‏دادنى از سنخ اجبار و اكراه. گفت‏وگوى ميان خدا و بنى‏اسراييل كه شرح آن در آياتى از دومين سوره قرآن (=بقره) آمده است به خوبى نمايش‏گر اين ارتباط است. در اين آيات مى‏خوانيم:

موسى قوم خويش را مخاطب قرار داده، مى‏گويد، پروردگارتان شما را فرمان رانده است تا گاوى را سر ببريد. بنى‏اسرائيل [در حالى كه به شگفتى انگشت مى‏گزند [مى‏پرسند ما را به مسخره گرفته‏اى؟ و موسى در جواب مى‏گويد به خدا پناه مى‏برم تا از نابخردان نباشم. بنى اسرائيل [به بهانه] مى‏پرسند: اين گاو چگونه گاوى باشد؟ پاسخ مى‏آيد: نه پير و از كارافتاده و نه جوان و كارناكرده، گاوى باشد در اين ميانه؛ [سپس تأكيد مى‏كند] آنچه فرمان گرفته‏ايد انجام دهيد. بنى‏اسرائيل [باز درنگ كرده و] مى‏پرسند: گاو داراى چه رنگى باشد؟ [باز در پاسخ به ايشان[ گفته مى‏شود: زردِ زرّينِ شادى‏بخش. [با اين همه فرزندان اسرائيل بر اين نكته پا مى‏فشارند كه] امر همچنان نامعلوم و مشتبه است. اگر خدا بيشتر توضيح دهد آنان از ابهام بيرون مى‏آيند و اگر خدا بخواهد هدايت خواهند شد. در پاسخ گفته مى‏شود: گاو بايد بى‏عيب و يك رنگ [=بدون لكه] باشد و مى‏گويند: اينك به درستى سخن راندى. [و در پايان اين گفت‏وگو خدا مى‏گويد] چيزى نمانده بود كه سر باز زده و فرمان نبرند.(23)

اين گفت‏وگو به خوبى از تصويرى كه يهوديان از خدا براى خود برساخته‏اند و چگونگى ارتباط‏شان با او پرده برمى‏دارد. لجاجتى كه آنان در انجام فرمانِ خود دارند، از ارتباطى پديد مى‏آيد كه آنان بين خود و خداوند برقرارساخته‏اند؛ يعنى همان ارتباط مولا با بنده، معبود با عبد، فرمانروا با فرمانبردار. در اين گفت‏وگو بهانه‏گيرى، اهمال، خود را به ندانستن و نفهميدن زدن، از طرف بنى‏اسرائيل و اصرار و تأكيد از طرف خدا سيماى مشهودى دارد.

براساس عهد جديد، نقطه آغاز پيوند آدمى با خدا بلكه اساسا نقطه آغاز ديانت يهود ترس از خداست.(24) و از يهوه خداى خود بترسيم(25). اين خداى غيور اطاعت خود را برپايه ترس بندگان استوار داشته است تا از يهوه خداى خود ترسان شده، جميع فرايض و اوامرى را كه من به شما امر مى‏كنم نگاه دارى(26) و پرستش اين خداى ترسناك تا زمان‏هاى طولانى بيش از آن‏كه بر محبت و عشق استوار باشد، بر ترس و دلهره مبتنى بوده است.(27) در برابر اين خدا، بنده بايد همواره بكوشد تا گرفتار خشم او نگردد مبادا غضب يهوه، خدايت بر تو افروخته شود تا تو را در زمين هلاك گرداند.(28)

خداى عهد عتيق، خدايى است خشن و سخت‏گير؛ خدايى كه زود برمى‏آشوبد، چندان كه با كمترين لغزش بندگانش چنان خشمگين مى‏شود كه سخت‏ترين كيفرها را برآنان وارد مى‏سازد؛ خدايى كه خطا را فراموش نمى‏كند و انسانِ گردن‏كش را در زير قدرت نامتناهى خود له مى‏كند و خطاى هيچ كس را بدون پاسخ نمى‏گذارد: خدايى كه انتقام گناه پدران را تا پشت سوم و چهارم باز مى‏ستاند.(29)

خداى اطاعت‏طلبِ عهد عتيق، حتى در مقايسه با ديگر خدايانِ آن دوران، مهربانى كمترى دارد و خشنونتش از خدايانى چون خداى روح كائنات كه مورد پرستش \ايختانون\ فرعون مصر بود و نيز \خداى آفتابِ\ بابلى‏ها كه قانون حمورابى را به وى نسبت مى‏دهند، بس فزون‏تر و فراوان‏تر است.(30)

در تمام سفر پيدايش، اين خداى خشن همانند طوفانى سهمگين، توفنده و كوبنده و با حالتى متغير، نمود يافته است. اين خدا در برخورد با آنچه او را خوش‏آيند نيست، چنان توان‏فرسا و ويران‏گر و خشمگين مى‏شود كه گاه كارى مى‏كند كه بعد پشيمان مى‏شود.(31)

خدايى با اين هيبت و شكوه كه ترس بندگانش براى او خوش‏آيند است، ملت يهود را چنان به وحشت انداخته است كه به خود اجازه نمى‏دهند، نامش را نيز بر زبان جارى كنند و به دليل همين هراس، هر گاه مجبور مى‏شوند به خدايشان اشاره كنند، از كلماتى چون ادوناى مدد مى‏جويند.(32)

البته بايسته گفتن است كه گرچه در عهد عتيق، خشم، خشونت، تنبيه، ترس و اطاعت چهره نمايان خدا در تعاملش با بنى‏اسراييل است، ولى چنان نيست كه عشق به خدا و دوست داشتنش براى يهوديان بى‏معنا باشد، بلكه در اين كتاب گاهى هم از خداى مهربان سخن گفته مى‏شود، خدايى كه به بنده‏اش رحمت مى‏كند رحمت مى‏كنم تا هزار پشت، بر آنانى كه مرا دوست دارند و احكام مرا نگاه مى‏دارند.(33) و نيز گاه فرمان عهد عتيق بر اين است كه اين خدا دوست داشته شود: و يهوه خداى خود را دوست بداريد و به تمامى دل و تمامى جانِ خود عبادت نمائيد،(34) اما واقعيت آن است كه خداشناسىِ عهد عتيق، بلكه تمام ديانت عهد عتيق، برمحور خشيت‏الهى مى‏چرخد(35) و اين نكته‏اى است كه تاريخ يهود و فهم بزرگان يهودى از كتاب مقدسشان، آن را تأييد مى‏كند. در مقام جمع اين دو دسته از آيات بايد گفت، آياتى كه نمايان‏گر خداى ترسناك و زودخشمند و بنده را به ترس از خدا فرا مى‏خوانند، به مراتب بيشتر از آيات دسته مقابل است و خداى عهد عتيق بيش از آن‏كه مهربان و دوست‏داشتنى باشد، خدايى است سخت‏گير و ترسناك. شايد اين گفته وايتهد، خواننده را قانع كند كه: واقعيت دين براساس كتاب مقدس با خشيت‏الهى آغاز مى‏شود و انسان معتقد براساس كتاب مقدس از دروازه وحشت گذر كرده، به عشق مى‏رسد.(36)

نكته ديگرى كه در خداشناسىِ عهد عتيق، مهم است و بر درك بنى‏اسرائيل از خدا و تعاملشان با وى تأثير گذاشته است، اين است كه براساس عهد قديم، يهوه خدايى است كاملاً ملى و شخصى؛(37) خداى تورات خداى بنى‏اسرائيل است و بس و بنى‏اسرائيل تنها قوم برگزيده خدا و ملت او (گاهى فرزندان او) به‏شمار مى‏آيند. براساس عهدعتيق، اراده خدا كه در آغاز بر اين استوار گشته بود كه همه انسان‏ها را سرپرستى كند و در جهت احياى همه مردم بكوشد(38) با استقرار در خاندان ابراهيم پايان يافت و خدا به خدايى بدل گشت كه متكفل امر خاندان خاصى است.(39) براين اساس، يهوه خدايى است تنها از آنِ يك نژاد(40). آياتى از كتاب مقدس كه پديدآورنده اين تصويرند، زياده از آنند كه چنين برداشتى را با ترديد روبرو كنند. نفوذ اين تفكر در ميان بنى‏اسرائيل تا بدان اندازه عميق بوده است كه تا قرن هشتم قبل از ميلاد، يعنى تا پيش از آمدن اشعيا، يهوه خدايى بود كاملاً قبيله‏اى كه اگر هم مثل ديگر خدايانِ قبايل در نماد يك بت، جسميت نيافت، اعتقاد بر اين بود كه جسما در مكانى خاص قرار دارد و بر سرزمين فلسطين حكم مى‏راند(41) و تا اين زمان به ندرت مى‏شد كه يك يهودى پيش خود به اين بيانديشد كه يهوه خداى همه قبايل است و يا دست‏كم خداى همه عبرانيان است.(42)

بنى‏اسرائيل در تعاملشان با خدا با تكيه بر اين باور كه آن‏ها قوم برگزيده خدايند و البته تنها قومى كه چنين ويژگى‏اى دارد و با تكيه بر اين باور، كه وجه و اعتبار هر خدايى بستگى به رفاه حال پيروانش دارد، معتقد بودند كه خدا در هنگام مشكلات و سختى‏ها به ياريشان خواهد شتافت. به همين دليل، آنان در گفت‏وگوهاى بى‏شمارشان با يهوه در هنگام مشكلات اين نكته را به وى يادآورى مى‏كردند كه آنان قوم خدايند و پسنديده نيست كه اعتبار يهوه با دست‏وپنجه نرم كردن قومش با مشكلات و سختى‏ها به خطر بيافتد، در جريان ساختن گوساله و پرستش آن كه به وسيله قوم يهود و در غياب موسى صورت گرفته بود، آنجا كه خدا خشم مى‏گيرد و اراده هلاك بنى‏اسرائيل را مى‏كند، موسى به تضرع و زارى، خدا را به اين نكته يادآورى مى‏كند كه اين قوم، قوم اويند:

موسى نزد يهوه، خداى خود تضرع كرده، گفت: اى خداوند، چرا خشم تو بر قوم خود كه با قوتِ عظيم دستِ زورآور از زمين مصر بيرون آورده‏اى، مشتعل شده است، چرا مصريان اين سخن گويند كه ايشان را براى بدى بيرون آورد... پس خدا از آن بدى كه گفته بود به قوم خود برساند، رجوع فرمود.(43)

نكته ديگرى كه در شكل‏گرفتن تعامل خدا با يهوديان نقش غيرقابل انكارى داشت، اين است كه خدايى كه عهد عتيق از آن سخن مى‏گويد، خدايى است كه معمولاً رفتار خويش را با بندگانش براساس پيمان و معاهده پى‏ريزى مى‏كند و معمولاً آنان خدا را تنها در قالب پيمان مى‏شناسد و اين پيمان است كه چگونگى تعامل خدا و بشر را مشخص مى‏كنند. اين پيمان‏ها اگرچه مخصوص بنى‏اسراييل هستند، ولى در موسى و تاريخ آيين موسوى انحصار نيافته‏اند. در تورات، دست‏كم از چهار پيمان كه بيان‏گر رفتار خدا با آدميان است، سخن به ميان مى‏آيد؛ پيمان نخست، پيمان خداوند است با حضرت نوح مبنى بر اين‏كه دگرباره دنيا هرگز با طوفان نابود نگردد. نشان اين پيمان بدونِ قيد و شرط بوجودآمدن رنگين‏كمان بود.(44) پيمان دوم با ابراهيم در سن نود سالگىِ ايشان. براساس اين پيمان خداوند ابراهيم را پدر امتى بزرگ خواهد ساخت و به وى و نسل او بركت خواهد داد.(45) در مقابل، ابراهيم به نشان پذيرش اين پيمان مى‏بايست، تمام اولاد پسر اسلاف خود را ختنه كند.(46) پيمان سوم كه در عهدعتيق از آن سخن به ميان مى‏آيد، پيمان خداست با موسى. اين پيمان هنگامى صورت گرفت كه به دليل وخامت اوضاعِ بنى‏اسرائيل در مصر، موسى به عنوان منجىِ اين قوم وارد صحنه شد و خود به وسيله موسى با بنى اسرائيل پيمان بست كه آنان را از بندگىِ مصرى‏ها رها كند و به امتى مقدس تبديل سازد. در اين پيمان، خداوند بنى‏اسراييل را امت خود لقب مى‏دهد. در اين پيمان، تعامل خدا و بشر برخلاف پيمان نخست بدونِ قيد و شرط نيست، بلكه در مقابل تعهد خدا براى بنى‏اسراييل آنان نيز بايد تعهد دهند كه از شريعتِ موسى كه در ده‏فرمان خلاصه مى‏شد پيروى كنند.(47) پيمان چهارم، پيمان خداوند با داوود است. اين پيمان هم مثل پيمان با ابراهيم پيمانى است بدونِ هر گونه شرطى. خدا به داوود وعده داد كه دودمان او جاودان باشند؛ يعنى پادشاهان بنى‏اسراييل كه همان اخلاف داودند، مانند پسران خدا خواهند شد.(48) اگر چه اين پيمان‏ها در دوران تبعيد پايان مى‏يابند، ولى به خوبى نشان مى‏دهند كه چگونه رابطه ميان يهوه و قوم برگزيده‏اش يك پيوند كاملاً قراردادى بوده است.(49) گفت‏وگوهاى بنى‏اسراييل با خدا كاملاً نشانگر تلقىِ خداى پيمان است. از جمله اين عبارت كه، موسى در گفت‏وگوى خود با خدا، او را به يادِ وعده‏هايش در پيمان مى‏اندازد: بياد آور قولى را كه به خدمت‏گزارانِ خود ابراهيم، اسحاق و يعقوب داده‏اى. براى ايشان به ذات خود قسم خورده‏اى و فرموده‏اى كه فرزندان شما را مثل ستارگان آسمان زياد گردانم...(50)

آنچه گذشت اندكى بود از تصوير خدا و رابطه‏اش با بشر در عهد عتيق. اگر چه شيرينىِ بحث و نيز اهميت آن قلم را به زياده‏نوشتن ترغيب مى‏كند و نويسنده را به ايستادنى بيش از اين، ولى به اين اندازه بسنده مى‏كنيم؛ بدان اميد كه آنچه در ذهن جولان داشته است بر كاغذ نقش بسته و خواننده را مفيد باشد.