گريه در ديدگاه قرآن - فلسفه اشک (1) نسخه متنی

گريه در ديدگاه قرآن

قرآن كريم اين كتاب سترگ «گريه» را شيوه ديرينه انبياي الهي مي‏شمرد؛ آنجا كه يعقوب براي يوسف خود سرشك غم ريخت، يادآور مي‏شود11 و گريه نوح را بيان مي‏كند.12 چون سخن از شعيب پيامبر مي‏شود، گريه او را به درگاه خداوند گوشزد مي‏نمايد13 و داود را رسولي معرفي مي‏كند كه اهل گريه و راز و نياز بوده است.14 هنگامي كه به آخرين سفير سعادت خود يعني حضرت محمّد صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم مي‏رسد، او و اصحاب عزيزش را مرداني مي‏شمرد كه سرشك غم و اندوه از ديدگان خود جاري مي‏كردند و با شنيدن آيات قرآن از خوف الهي اشك مي‏ريختند15 و نسبت به اصحاب صفه ـ آن تهيدستان لبريز از ايمان ـ ريزش اشك را به هنگام شنيدن قرآن نسبت مي‏دهد.16

پژوهش برخي از مفسران بدانجا انجاميده كه گريه يوسف را بر قبر مادر بيان كرده‏اند و نسبت به اين صفت پسنديده و عاطفي از صالحان و مؤمنان سخن گفته‏اند.17 و بعضي ديگر، افزون از آيات الهي كه بيانگر گريه آسمان و زمين در مرگ مؤمنان است، گستره اين بحث را با رواياتي ارزشمند، شكوهي بيشتر بخشيد و از چنين عشق و عاطفه‏اي ـ كه برخاسته از معرفت است ـ معارفي ژرف به دست آورده‏اند.18 آنجا كه پروردگار متعال مي‏فرمايد:

«فَما بَكَتْ عَلَيْهِم السَّماءَ والاَرْضُ وَ ما كانُوا مُنْظَرين.»19

(پس نگريست بر آنان آسمان و زمين و مهلت نيز به آنها داده نشد.)

و سپس ارزش گريه خوف‏آميز از عظمت الهي را توضيح داده‏اند.20 «وَ يَخِرُّونَ لِلاَذقانِ يَبْكُونَ وَ يَزيدُهُمْ خُشُوعا»21 صحيفه‏اي از اين دفتر معرفت را مي‏گشاييم:

آسمان و زمين براي برخي مي‏گريند و نسبت به عده‏اي هيچ احساس ندارند! نگريستن بر سركشان و فرعونيان نشان از حقارت آنها و بيانگر نداشتن دلسوز و يار و ياور براي آنان است امّا براي مقرّبان درگاه الهي و مؤمنان و فرشتگان گريه مي‏كنند و سرشك غم مي‏ريزند.

پاره‏اي گريه آسمان و زمين را گريه‏اي حقيقي مي‏دانند كه به صورت نوعي دگرگوني و سرخي مخصوص (افزون بر سرخي هميشگي به هنگام طلوع و غروب) خودنمايي مي‏كند، همانند روايتي كه:

«لما قتل الحسين بن علي بن ابي‏طالب عليه‏السلام بكت السّماء عليه و بكائها حمزه اطرافها.»22

هنگامي كه حسين بن علي بن‏ابي‏طالب عليه‏السلام شهيد شد، آسمان بر او گريه كرد و گريه او سرخي مخصوصي بود كه در اطراف آسمان نمايان شد.

و در حديث ديگري مي‏خوانيم: امام صادق عليه‏السلام فرمود:

«آسمان بر يحيي بن زكريا عليه‏السلام (كه از سوي طاغوت زمان خود به گونه‏اي جانسوز شهيد شد) و بر حسين بن علي عليه‏السلام چهل روز گريه كرد و بر ديگري غير از آن دو گريه نكرده است.»23

آري در مرگ مؤمنان و شيفتگان الهي چشم فلك گريان مي‏شود و خاطر خورشيد پژمان مي‏گردد؛ زيرا اينان شعاع رحمت الهي بر زمين و پرتو عشق و محبّت خداوندي از آسمان‏اند.24

اشك عاشقانه زبان دل است و گريه واقعي فريادي است در سكوت.

دعاها و گريه

جايگاه اشك و كوتاه بودن راه تقرب به وسيله آن به حدّي است كه در دعاهاي مختلف چون مقام تسليم و رضا، اطاعت و طاعت و بندگي و قرب پديد مي‏آيد؛ نام «اشك و گريه» و تكرار آن، صفابخش دلهاي پاك و بيدار مي‏شود و گاه بيشتر از آن مطرح مي‏شود كه:

«فَعَلي الاطايب من اهل بيت محمّد و علّي صلّي اللّه‏ عليهما و آلهما فليبك الباكون وايّاهم فليندب النادبون ولمثلهم فلتذرف الدموع وليصرخ الصّارخون ويضجّ الضّاجُون و يعجّ العاجّون...»25

(پس ـ شيعيان آل محمّد صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم ـ بايد بر پاكان اهل بيت پيامبر و علي ـ درود الهي بر آنان و دودمانشان باد ـ اشك از ديدگان بارند و ناله و زاري و ضجه و شيون از دل بركشند.)

آنگاه كه امام سجّاد عليه‏السلام سخن از تهيدست بودن به هنگام حضور در محضر الهي مي‏گويد و ياد قبر و فرجام نامعلوم خويش با اعمال ناچيز خود مي‏كند ـ كه اين عبارات تعليمي براي بندگان عصيانگر و بيانگر سختي معاد و احساس سنگيني مسؤوليت توسط معصومان عليهم‏السلام است ـ از ژرفاي وجود گريستن به پيشگاه معبود و محبوب خود را به ميان مي‏آورد و مي‏فرمايد:

و مالي لاابكي ولاادري الي مايكون مصيري ... ابكي لخروج نفسي ابكي لظلمة قبري، ابكي لضيق لحدي ابكي لسؤال منكر و نكير اياي ابكي لخروجي من قبري عريانا ذليلاً حاملاً ثقلي علي ظهري ...26

(چرا نگريم در صورتي كه نمي‏دانم فرجام من چگونه است ... مي‏گريم بر آن حالتي كه روح و روانم از بدنم خارج مي‏شود، مي‏گريم براي تاريكي قبرم، مي‏گريم براي تنگي لحدم، مي‏گريم براي پرسش دو ملك الهي، نكير و منكر. مي‏گريم براي آن هنگامي كه عريان، ذليل و با باري از گناه از قبر خارج مي‏شوم ...)

امام حسين عليه‏السلام و جايگاه گريه براي آن حضرت

از آغازين روزهاي سوگواري و برپايي محافل سخنراني در ايّام محرم و ديگر مناسبتهاي مذهبي، سخن از گريه، ارزشهاي اخروي و آثار معنوي آن انگيزه‏اي قوي براي شيفتگان اهل‏بيت عليهم‏السلام بويژه سيدالشهدا عليه‏السلام ايجاد نمود تا خود را از اين بارش مغفرت و ريزش رحمت الهي محروم نكنند. از سوي ديگر پاره‏اي آزادانديش و حقيقت‏جو و تعدادي از دين ناباورانِ مانده در قحطي معرفت و عشق، به اعتقادات و باورهاي زلال و شفاف اينان خرده گرفته و گاه با جملاتي نادرست و ويرانگر بنيان روايات و سخنان معصومان عليهم‏السلام را هدف مي‏گيرند و انگيزه‏هاي پاك و خدايي را با غبار ترديد، دچار كدورت و تيرگي مي‏كنند. گفتني است كه بسياري از اين انتقادها برخاسته از سخنان يك سويه و ناپخته سخنراناني است كه بدون توجه به ديگر روايات و غافل از اهداف والاي پيشوايان و علماي دين، براي اهداف نامقدس خويش، بيراهه‏اي ظلماني ـ براي خوش آمد افراد ـ ترسيم مي‏كنند و يك قطره اشك را با تمامي گناهان

داود عليه‏السلام را رسولي معرفي مي‏كند كه اهل گريه و راز و نياز بوده است.

و نافرماني‏ها موجب خاموش سازي درياهاي آتش و آوار عذاب مي‏دانند! در حالي كه معصومان عليهم‏السلام و اولياي الهي چون سخن از آتش دوزخ به ميان مي‏آمد، دگرگوني عميقي در وجودشان نمايان مي‏شد و به خدا پناه مي‏بردند و راه توبه، سنخيت و همرنگي با صفات الهي را بهترين راه گريز از اين پرتگاه مي‏دانستند.

براي بررسي و تحليل آن سخنان و اين انتقادات، ابتدا مروري بر احاديث معصومان مي‏كنيم و از ارزش گريه براي سيد مظلومان، امام حسين عليه‏السلام آگاه مي‏شويم، سپس به بررسي آنها مي‏پردازيم:

رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم فرمود: كسي كه گريه كند و 50 نفر، يا 30 نفر، يا 20 نفر، يا 10 نفر و حتي يك نفر را بگرياند و اگر نمي‏تواند گريه كند تباكي نمايد ـ و خود را به شكل افراد گريان درآورد ـ بهشت از آن او خواهد بود.28

جايگاه اشك و كوتاه بودن راه تقرب به وسيله آن به حدّي است كه در دعاهاي مختلف چون مقام تسليم و رضا، اطاعت و طاعت و بندگي و قرب پديد مي‏آيد؛ نام «اشك و گريه» و تكرار آن، صفابخش دلهاي پاك و بيدار مي‏شود.