نگاهي كوتاه به مشكلات معادل‏يابي اوقات شبانه‏روزي در ترجمه نام نمازهاي پنجگانه به زبان انگليسي1 - نگاهی کوتاه به مشکلات معادل یابی اوقات شبانه روزی در ترجمه نام نمازهای پنجگانه به زبان انگلیسی نسخه متنی

نگاهي كوتاه به مشكلات معادل‏يابي اوقات شبانه‏روزي در ترجمه نام نمازهاي پنجگانه به زبان انگليسي1

موسي احمديان

چكيده:

معادل‏يابي مفاهيم و مشخصه‏هاي زباني خاص در ترجمه، يكي از عمومي‏ترين مشكلات ترجمه است، بخصوص وقتي كه اين «مفاهيم و مشخصه هاي خاص» بار معنايي ديني واعتقادي داشته باشند. در ترجمه متون اسلامي (به زبان انگليسي) يكي از زمينه‏هايي كه اين مشكلات خود را روشن‏تر نشان مي‏دهند تفاوت تقسيم‏بندي اوقات شبانه روزي در زبان و فرهنگ انگليسي و فرهنگ اسلامي در رابطه با نام نمازهاي پنجگانه است. در مقاله حاضر پس از بررسي اجمالي پاره‏اي از مشكلات ترجمه نام نمازهاي پنجگانه به زبان انگليسي، راه حل‏هاي مناسب‏تري براي معادل يابي مفاهيم اسلامي در ترجمه عرضه شده است. اين بررسي كه برپايه ارزيابي ترجمه 20 دانشجوي رشته مترجمي و دو رساله عمليّه و چند متن ديگر انجام گرفته، مشكل حادّ معادل‏يابي براي اين نامها و امكان «تداخل معنايي» آنها را با برخي از مفاهيم مسيحيّت آشكار مي سازد.

كليد واژه‏ها: مشخصه‏هاي خاص زباني، زبان مبدأ، زبان مقصد، واژه‏هاي قرضي، مؤلفه‏هاي معنايي، واحدهاي معنايي، ترانويسي، ترجمه تقريبي/ نسبي، معادلهاي تقريبي، تداخل‏فرهنگي / معنايي، تداخلِ در زباني، ترجمه شناسي.

1. مقدمه

معادل‏يابي عناصر زباني به طور اعم، و عناصر واژگاني زبان، مفاهيم و اصطلاحات خاص در ترجمه بطور اخص، از عمومي‏ترين مشكلات ترجمه است. محققان و صاحب‏نظران در مسائل ترجمه بيش از هر چيز به مشكلات معادل‏يابي عناصر واژگاني و مفاهيم فرهنگي خاص زبانها در ترجمه پرداخته و كوشيده‏اند راهكارهاي مناسبي براي حل اين مشكلات ارائه دهند (بعنوان مثال بَسنِت2، 1991؛ لارسن3، 1984؛ بيكر4، 1992؛ حتيم5، 1997). به طور كلي، اعتقاد بر اين است كه مترجم در عمل ترجمه به عنوان «راهگشا» (نايدا6، 1365: 26) واسطه بين دو متن مبدأ و مقصد است و مي‏كوشد «براي عناصر (متني) زبان مبدأ معادلهايي در زبان مقصد پيدا كند» كه تا حد ممكن به ( معناي ) زبان مقصد نزديك‏تر و مناسب‏تر باشد «و در ميان اين عناصر آنچه بيشتر از همه مدنظر قرار مي‏گيرد عنصر واژگاني» (لطفي‏پور، 1374: 80) و معادلهاي مفاهيم و اصطلاحات خاص است. از نظر «نسبيت زبان» مشخصه‏هاي خاص تعيين شده و مورد قبول در يك زبان را نمي‏توان در زبانهاي ديگر يافت (كريستال7، 1992: 15). هرچند اين ديدگاه افراطي به نظر مي‏رسد، زيرا در اين صورت فراگيري زبان بايد تابع شرايط محيط بوده و امكان تفهيم و تفاهم بين اهل زبانهاي مختلف نبايد وجود داشته باشد. در حالي كه مي‏بينيم بين اهل زبانهاي مختلف تفهيم و تفاهم وجود دارد، و همين تفاهم ترجمه از زباني به زبان ديگر را ممكن مي‏سازد (لطفي‏پور، 1374: 47ـ48)؛ و از طرفي، «اصل ذاتي بودن توانايي فراگيري زبان» كه اصلي قطعي و پذيرفته شده است، فراگيري زبان را فطري انسان مي‏داند، نه صرفاً تابع شرايط محيط (نك·· : چامسكي8، 1965، 1985؛ گارمن9، 1990). امّا عليرغم اين ديدگاه افراطي، به طور كلي مي‏توان گفت معادل‏يابي دقيق شناسه‏هاي خاص زباني، كه وجه تمايز زبانها از يكديگرند، و اصطلاحات بين دو زبان با مشخصه‏هاي زباني متفاوت در ترجمه كاري حساس و مشكل است. مسائل و مشكلات معادل‏يابي در ترجمه وقتي اهميت بيشتر پيدا مي‏كنند، و در عمل ترجمه خود را روشن تر نشان مي‏دهند كه اين مشخصه‏هاي خاص در يك زبان بارمعناييِ فرهنگي، ديني و اعتقادي داشته باشند، چرا كه به لحاظ اهميت و حساسيت مفاهيم ديني و فرهنگي، كمترين بي دقتي و «كوچكترين تغيير در اين عناصر منجر به تحريف پيام و دخالت در محتواي آن مي‏شود و متون ديني به لحاظ اهميت ويژه خود تحمل چنين تحريف و دخالتي را ندارد»(لطفي پور، 1374:180). بنا بر اين، در ترجمه متون ديني، بويژه متون اسلامي، به لحاظ بار فرهنگي، ديني و اعتقادي آنها، مشكلات معادل‏يابي بيشتري براي مترجم به وجود مي‏آورند. شايد يكي از دلايلي كه در بحث از مسائل نظري و عملي ترجمه و مشكلات معادل‏يابي و نيز راهبردها (استراتژيها)ي ترجمه‏اي ، ترجمه متون اسلامي كمتر مورد توجه و بررسي قرار گرفته است همين باشد.

در ترجمه، يكي از قلمروهايي‏كه مي‏تواند اين مشكل را خوب نشان دهد، تقسيم‏بندي اوقات شبانه‏روزي در دو فرهنگ و زبان مختلف است. اين تفاوتها، بخصوص آنجا كه تقسيم‏بندي‏ها همپوشي10 ندارند، گاه حتي در ارتباطهاي روزمره بين دو غير همزبان سوءتفاهم و بدفهمي‏هايي ايجاد مي‏كند. مثلاً كلمه «عصر» در تقسيم‏بندي اوقات روزانه در زبان فارسي معناي خاصي دارد و به برشي خاص از زمانِ بعدازظهر ــ آخر روز تا قبل از غروب ــ دلالت دارد و نه مطلق بعدازظهر (دهخدا، ذيل واژه)، در حالي كه براي اين مفهوم در زبان انگليسي معمولاً لفظ كلي afternoonبه كار مي‏رود كه معناي «عصر» را، به معناي خاص، بيان نمي‏كند، مگر با افزودن مختصات ديگر، از قبيل زمان مشخص تر، مثلاً ساعت 6ـ4 بعدازظهر، يا .Late in the afternoon

در ترجمه متون اسلامي، به دلايل گوناگون، از جمله اهميت مسائل ديني و اعتقادي در نظر مترجم و انگيزه‏هاي ناشي از آن در ترجمه، مسؤوليتهاي ديني كه مترجم در خود احساس مي‏كند، و گاه حتي احساس گناه يا ثواب در برابر نادرست و يا درست بودن ترجمه و... اين معادل يابي مشكل‏تر و حساس‏تر مي‏شود. هرچند، چنانكه گفته شد، عليرغم اين اهميت و حساسيت، در زمينه ترجمه متون اسلامي (به زبان انگليسي) توجه لازم به عمل نيامده است. يكي از زمينه‏هايي‏كه تفاوتهاي بين دو زبان در تقسيم بندي اوقات شبانه‏روزي رابيشتر نشان مي‏دهد، و حساسيت و اهميت معادل‏يابي در ترجمه متون اسلامي را بهتر مي‏نماياند نامگذاري اوقات شبانروزي نمازهاي واجب پنجگانه و معادل‏يابي آنها در ترجمه است.

مقاله حاضر پاره‏اي از مشكلاتي را كه در ترجمه (نام) وقت هر يك از نمازهاي روزانه به زبان انگليسي، هم از نظر ترجمه / مترجم و هم از نظر مخاطب، ممكن است وجود داشته باشد به اختصار بررسي مي‏كند. هدف از اين بررسي كوتاه عبارت است از: 1. اينكه اصولاً اين تفاوتهاي فرهنگي/ ديني ـ زباني در نامگذاري اوقات شبانه‏روز در زبان انگليسي و فرهنگ و فقه اسلامي و معادل‏يابي هر يك در ترجمه آنها به زبان انگليسي چه مشكلات خاصي را براي مترجم بوجود مي‏آورد.11 2. ديدگاه خود مترجمان به اين مشكلات چيست و چگونه سعي مي‏كنند مشكلات معادل‏يابي را حل كنند تا ترجمه آنها روشن‏تر و مفهوم‏تر باشد. 3ـ ترجمه اين مفاهيم خاص اسلامي از نگاه مخاطبها، يعني انگليسي‏زبانها و افرادي كه ترجمه براي آنها انجام مي‏شود، چگونه است و تا چه اندازه براي آنها مفهوم و قابل درك است.

2. نام نمازهاي پنجگانه بر اساس تقسيم‏بندي اوقات شبانه‏روزي

چنانكه مي‏دانيم، نمازهاي واجب شبانه‏روزي در پنج نوبت انجام مي‏شوند.در كتب فقهي برابر تقسيم‏بنديِ اوقات شبانه‏روزي اين نمازها نامگذاري شده‏اند. غير از نماز صبح، چهار نماز ديگر هر كدام يك «وقت مخصوص» دارند، كه آن را «وقت فضيلت» مي‏نامند، و يك «وقت مشترك» كه آن را «وقت اجزاء» ناميده‏اند (امام خميني، تحريرالوسيله، 1/130ـ134). اين نمازها عبارتند از: 1. نماز صبح يا نماز فجر/ صلوة‏الفجر (دو ركعت) كه بايد بين فجر صادق تا طلوع خورشيد بجا آورد. 2. نماز ظهر يا صلوة الظهر (4 ركعت) كه «وقت مخصوص» آن از اول ظهر است تا وقتي كه از ظهر به اندازه خواندن نماز ظهر بگذرد. 3. نماز عصر يا صلوة‏العصر(4 ركعت) كه «وقت مخصوص» آن موقعي است كه به اندازه خواندن نماز عصر وقت به مغرب مانده باشد و ما بين وقت مخصوص نماز ظهر و وقت مخصوص نماز عصر «وقت مشترك» نماز ظهر و نماز عصر است. 4. نماز مغرب يا صلوة المغرب (سه ركعت) كه «وقت مخصوص» آن از اول مغرب است تا وقتي كه از مغرب به اندازه خواندن سه ركعت نماز بگذرد. 5. نماز عشا يا صلوة‏العشا (4ركعت) كه «وقت مخصوص» آن موقعي است كه به اندازه خواندن نماز عشاء به نصف شب مانده باشد، و «وقت مشترك» آن بين وقت مخصوص نماز مغرب و عشا است (همانجا).

مسأله‏اي كه دراينجا لازم به ذكر است اينكه در ترجمه نام نمازهاي واجب روزانه كدام وقت را بايد ترجمه كرد، وقت مخصوص يا وقت مشترك را؟ ويا ترجمه بايد به گونه‏اي باشد كه دامنه زماني مورد نظر را در بر گيرد؟در ترجمه متون اسلامي، بجز مواردي از ترجمه رساله‏هاي توضيح المسائل (مثل تر جمه انگليسي رساله امام خميني، 1986م و رساله آيت ا... گلپايگاني، 1986م/1365ش) كه گاه اوقات نمازها به طور توضيحي ترجمه شده‏اند12، در ساير متون اسلامي معمولاً اين اوقات به صورت لفظ كلي (مثلاً نماز ظهر، عصر، و...) ترجمه شده‏اند. در تحقيق حاضر، مشكلات معادل‏يابي در ترجمه همين اوقات مورد نظر است.

3. تفاوت تقسيم‏بندي اوقات شبانه‏روزي در زبان و فرهنگ انگليسي و اسلامي

قبل از پرداختن به مشكلات ترجمه اوقات نمازهاي پنجگانه، لازم است ابتدا تقسيم‏بندي اوقات شبانه‏روزي در زبان و فرهنگ انگليسي و هم در فقه و فرهنگ اسلامي را به طور خلاصه مورد بررسي قرار داده، تفاوتهاي ناشي از مشخصه‏هاي زباني ـ فرهنگي هر يك را مشخص كنيم. در زبان انگليسي، ساعات شبانه روز، به طور كلي، به پنج وقت تقسيم مي‏شود: صبح13 ظهر14، بعد از ظهر و عصر15، شامگاهان16 و شب17. در اين زبان، كلمه morning ، به گونه‏اي كه در فرهنگهاي لغات آمده است18، به دو معناي حقيقي/ اوليه19 به كار مي‏رود: يكي به معناي كلي، از بعد از نيمه شب تا قبل ظهر، و معناي ديگر آن، كه محدودتر و اخص است، به آن بخش از روز كه از طلوع آفتاب شروع مي‏شود وتا حوالي ظهر يا lunch time ادامه مي‏يابد اطلاق مي‏گردد20. ظهر تقريباً ساعت 12 و در وسط روز يانيمروز / mid-day ، بعد از ظهر و عصر (afternoon)تقريباً بعد از نيمه روز (ظهر) و lunch timeشروع مي‏شود و تا هنگام غروب ادامه مي‏يابد. مقطعي از زمان پايان بعدازظهر و اوايل شب را evening مي‏گويند21. قسمتي از eveningو بخشي از nightهمپوشي دارند؛ يعني evening از اواخر afternoonتا پاسي از شب nightاست، در حالي‏كه شب/night ، در برابر روز، از آغاز تاريكي (بعد از غروب) تا پايان تاريكي و روشن شدن هواست(تقريباً بين ساعت 7ـ6 عصر و 6ـ5 صبح متناسب با فصل سال). بنا بر اين، تقسيم‏بندي اوقات شبانه‏روزي در زبان انگليسي را مي‏توان در نمودار زير (نمودار شماره 1) نشان داد.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

night morning afternoon evening

noon/ dusk/

mid-day sunset dawn-sunrise

morningnight

نمودار (1) تقسيم بندي اوقات شبانروزي درزبان انگليسي

از طرفي، همانطور كه قبلاً گفته شد، در اسلام و فقه اسلامي، نمازهاي واجب روزانه را در پنج نوبت شبانه‏روز بايد بجا آورد. اوقات هر يك از اين نمازها را به گونه‏اي كه ذكر آن گذشت، مي‏توان به طور كلي به صورت نمودار زير تعيين كرد و نشان داد (نمودار شماره 2).

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

نمازعشاء نمازمغرب نمازظهر ظهر