لوهاي ديگر از هنر خوشنويسي و كتاب آرائي. قرآن كريم در دوره صفوي

قدير افروند ، شهاب شهيري

موزه ملي ايران

يكي از نسخ كلام الله مجيد كه از جمله قرآن هاي زيبا و جامع ( از نظر هنر كتابت ، تذهيب و تجليد ) قرن دهم هجري محسوب مي شود ، نسخه اي است كه به خط نسخ خوشي كتابت شده است . از ويژگي هاي اين مصحف كلام الهي وقف نامه اي است كه براساس آن شاه طهماسب صفوي اين قرآن را بر آستانه شيخ صفي الدين اردبيلي وقف كرده است .

با توجه به ظواهر امر و صفحه وقفنامه بعيد به نظر ميرسد اين نسخه از ابتدا به نيت وقف كتابت شده باشد اما بالطبع زيبايي خط و آراستگي قرآن باعث جلب نظر شاه صفوي شده كه النهايه با وقفنامهاي مفصل به خط رقاع بشرح زير به مجموعه موقوفات منقول آستانه شيخ صفي پيوسته است:

«بعد حمدالله الموفق المعين و افضل الصلوه و اكمل السلام علي سيدالمرسلين محمد و اله الطيبين و عترته الطاهرين اجمعين / قد وقف هذا المصحف الكريم و القرآن العظيم الذي لاياتيه الباطل من بين يديه و لا من خلفه تنزيل من رب رحيم السطان الاجل الاعظم و / الخاقان الاعدل لافخم مالك رقاب الامم مولي ملوك الترك و العرب و العجم شرف العز الطاهر المصطفويه فخر الارو....(؟) الطيبه المرتضويه المويد من الله الصمد المنان / السطان شاه طهماسب بهادرخان خلد الله ملكه و سلطانه و افاض علي العالمين بره و مرحمته و احسانه علي الزاويه / المتبركه المقدسه المنور الشريفه الصفيه الصفويه حفت بالانوار الرحمانيه وقفاً صحيحاً شرعياً مخلداً و حسباً صريحاً ملبساً موبداً / يتلومنه آناء الليل و ساعات النهار كل من يريد من الساكنين و الصادرين و الواردين و الزائرين و شرط ان لايخرج من الزاويه الشريفه و لا ينقل / منها الي موضع آخر و يكون فيها له المستقر و القرار و كان ذلك في الثاني عشر من شهر صفر سنه ثمان و اربعين و تسعمايه و الحمد لرب العالمين (كذا). در پايان سجع (اثر) مهر وقفي آستانه شيخ صفيالدين با كتيبه "وقف خطيرة مقدسه صفويه" به چشم ميخورد.

معرفي نسخه:

قرآن موقوفه آستانه شيخ صفيالدين اردبيلي.

واقف: شاه طهماسب صفوي

شماره موزه: 4295

تاريخ: قرن دهم هجري

تعداد سطر: 12 سطر در صفحه

ابعاد جدول: 5/10 × 19 سانتيمتر

ابعاد 5/19 × 31 سانتيمتر

قطع و ابعاد: رحلي

دو صفحه اول داراي سرلوح مزدوج مذهب مرصع بسيار زيبا و پركار ميباشد و سوره مباركه فاتحه الكتاب به زيبايي تمام در متن اين دو صفحه با طلااندازي بين سطور به شيوة گلزار مرصع كتابت شده و دو قاب باريك به لاجورد و تزئين اسليمي زرين طرفين متن سوره را در هر دو صفحه زينت داده است.

قاب مذهب و مرصع پيشاني و ذيل هر صفحه مشتمل بر كتيبهاي بشرح ذيل است:

كتيبه پيشاني صفحه اول : بقلم سفيدآب و تحرير مشكي در زمينه مذهب

سوره فاتحه الكتاب مكيه

كتيبه ذيل صفحه اول: لايمسه الاالمطهرون

كتيبه پيشاني صفحه دوم: و مدنيه و هي سبع آيات

كتيبه ذيل صفحه دوم: تنزيل من ربالعالمين

صفحه سوم نيز سرلوح سازي شده و در قاب مذهب و مرصع كتيبه آن عنوان سوره مكي يا مدني بودن آن و عدد آيات بقلم سفيدآب و تحرير مشكي با زمينه تزئين اسليمي الوان، بشرح زير آمده است:

"سوره البقره مدنيه و هي مائتان و ست و ثمانون آيه"

صفحات تماماً داراي جداول متعدد زرين، مشكي، شنگرف و لاجورد ميباشند. علائم پايان آيات به صورت دواير توپر زرين و علامت "تخميس" شمسههاي مذهب و مزيني را در حواشي صفحات شامل ميشوند.

شماره حزب و اجزاء و نصف الجزء و.... به قلم ثلث و به شنگرف يا مشكي در حاشيه صفحات نوشته شده است.

تمامي سرسورهها در اين قرآن به صورت قاب تزئيني بسيار زيبايي مشتمل بر كتيبه عنوان، مكي يا مدني بودن سوره و عدد آيات بقلم لاجورد و به خط رقاع (و در اواخر قرآن سر سورهها يكي در ميان بقلم زر و تحرير مشكي و قلم لاجورد) در زمينه سفيدآب مزين به اسليميهاي ظريف و زيبايي ميباشند.

در خاتمه قرآن و پس از سوره مباركه "الناس" دعاي معمول اختتام، بقلم زر و تحرير مشكي و لاجورد بشرح ذيل نوشته شده است:

"صدق الله العلي العظيم / و صدق رسوله النبي الكريم / و نحن علي ذلك من الشاهدين / و الحمدلله رب العالمين"

جلد چرمي "ميشن قهوهاي" متن مزين به نقوش اسليمي و حاشيه نقوش بازوبندي به شيوه سوخت ضربي و سرطبلدار با جداول زرين و تماماً طلاپوش است. بر روي "لولا"ي جلد علاوه بر نقوش بازوبندي مزين و طلاپوش كتيبه قرآني "آيات شريفه 79 و 80 سوره مباركه الواقعه به سنت كتاب آرايي و تجليد دوره صفويه بشرح زير نگاشته شده است.

"لايمسه الاالمطهرون تنزيل من رب العالمين"

اندرون جلد تيماج قرمز با تزئين ترنج و سرترنج مياني، لچك ترنج و نيم ترنج به شيوه سوخت معرق و عطف و لبه چرم مشكي.

Golestan Quran Weekly, Serial 139, No 95