مولوي و هرمنوتيك فلسفي

دكتر عبدالله نصري

چكيده

براي فيلسوفان هرمنوتيك، مسئله فهم اهميت بسزايي دارد. بسياري از آنها فقط به فهم متن و تفسير و تأويل آن توجه دارند، اما قليلي چون هيدگر و گادامر خود مسئله فهم را مورد موشكافي قرار داده اند. به بيان ديگر براي آنها هستي شناسي فهم و شرايط حصول فهم بيشتر مطرح است تا اينكه يك متن را چگونه و با چه روشي فهم پذير سازيم.

از آنجا كه مولوي بيشتر به عنوان يك شاعر در جامعه فكري ما مطرح كرده است، كمتر به زواياي مختلف انديشه و تفكرات عميق او توجه شده است.

در اين مقاله سعي بر آن است تا نشان داده شود كه مولوي از پيشگامان طرح مسأله هرمنوتيك فلسفي است، چرا كه او در كتاب مثنوي مطالب عميقي را پيرامون فهم و شرايط و موانع تحقق آن مطرح كرده است. به بيان اصحاب هرمنوتيك او از هستي شناسي فهم سخن به ميان آورده و نسبت آن را با نحوه وجود انسان تبيين نموده است.

كليد واژه ها

هرمنوتيك، فهم، ابزار فهم، عناصر فهم، فهم عميق

امروزه فيلسوفان طرفدار هرمنوتيك مسئله فهم و تفسير را جدي تلقي مي كنند. اينكه چگونه انسان مي تواند به فهم يك متن نايل شود، براي آنها مسئله مهمي است. آنها در باب شرايط فهم و تفسير يك متن بحث و گفت وگوهاي بسيار دارند. برخي از آنها نيز چون هيدگر و گادامر درباب هستي شناسي فهم بحث و گفتگو كرده اند. ( نصري، ص83)

با توجه به اينكه برخي از فيلسوفان هرمنوتيك براي متن معناي وسيعي قائل شده و آن را فقط شامل يك اثر نوشتاري يا گفتاري نمي دانند، بلكه از آثار هنري گرفته تا رؤياها و حيات انساني را متن تلقي مي كنند، (Routledge 1992, Vol 4, pp3845) مي توان از هرمنوتيك مولوي نيز سخن به ميان آورد.

البته براي مولانا متن فقط يك اثر نوشتاري يا گفتاري نيست، بلكه كل عالم هستي يك متن است كه بايد به تفسير و فهم آن نايل شد. به بيان ديگر همه موجودات جهان آفرينش از خدا و جهان گرفته تا حيات انسان به عنوان يك متن براي مولانا قابل مطالعه و تفسير و تأويل است.

با توجه به آنكه خواننده يا مفسر بايد به فهم يك متن نايل شود، بحث از شرايط و عوامل مؤثر در فهم جايگاه مهمي براي اصحاب هرمنوتيك دارد. مطالعه كتاب مثنوي نشانگر آن است كه براي مولانا مسئله فهم امري جدي است و در جاي جاي اين اثر ابعاد گوناگونان آن را مورد بحث قرار داده است. اينكه انسان چه ابزارهايي براي فهم دارد، چه عوامل و عناصري در فهم او دخالت دارند، چه موانعي سد راه فهم او مي باشند و ريشه اختلاف فهم ها در چيست، از جمله مباحثي است كه مي توان آنها را از ديدگاه مولوي مورد بحث و بررسي قرار داد.

با توجه به تقسيمي كه درباب هرمنوتيك انجام شده و آن را به خاص و عام و فلسفي تقسيم كرده اند، و در هرمنوتيك فلسفي درباب اصل پديده فهم بحث مي شود، تا قواعد و روش هاي تفسير و فهم، به بيان ديگر از مباني فهم و شرايط وجودي آن سخن به ميان مي آيد، بايد هرمنوتيك مولوي را هرمنوتيك فلسفي دانست. مولوي نيز چونان هيدگر و گادامربراي هستي شناسي فهم و شرايط آن اهميت بسزايي قائل است. مطالعه ديدگاه هاي او در باب هرمنوتيك فلسفي حكايت از برخي وجوه مشترك تفكر وي با طرفداران اين نحله از هرمنوتيك دارد.

ارزش فهم و انديشه

فهم و انديشه يكي از مهم ترين ويژگي هاي انسان و از وجوه تمايز او بر ساير موجودات است. از نظر مولانا انسانيت انسان به انديشه اوست و اگر انديشه را از وجود انسان حذف كنيم، جز مشتي استخوان و مواد طبيعي چيز ديگري نخواهد بود.

به زعم مولانا ملاك ضعف و قدرت جان انسان، فهم و آگاهي اوست. هر اندازه فهم آدمي قوي تر باشد، مرتبه وجودي وي بالاتر خواهد بود.

آدمي به گونه اي آفريده شده تا توان درك حقايق جهان هستي را داشته باشد. به بيان ديگر خداوند انسان را مجهز به ابزارهاي خاص معرفتي نموده كه به مدد آنها مي تواند خود و خدا و جهان را درك كند. ضرورت بهره برداري صحيح از اين ابزارها به گونه اي است كه آدمي در برابر آنها مسئوليت اخروي دارد، يعني در جهان ديگر بايد پاسخگوي نحوه بهره برداري از قواي ادراكي خود باشد.

هر چندانسان قدرت فهم حقايق عالم هستي را دارد، اما انديشه او در شناسايي ذات خدا ناتوان است.

از همين جاست كه مولانا تفكر در ذات الهي را موجب گمراهي آدمي مي داند.

اختلاف فهم ها

از نظر مولوي اختلاف انسان ها در فهم حقايق امري طبيعي است، چرا كه ريشه بسياري از اختلاف فهم ها را بايد در اختلاف در استعدادها و ظرفيت هاي ادراكي افراد جستجو كرد.

در اين ابيات مولانا اشاره به اختلاف معتزله با اشاعره دارد. معتزله بر خلاف اشاعره اعتقاد دارند كه عدل الهي اقتضاء مي كند كه همه انسان ها از عقول يكسان برخودار باشند. (نيكلسون، ج3، ص441) با توجه به محدوديت ظرفيت اشخاص است كه مولانا برخي از حقايق را به مخاطبان خود نمي گويد.

همه افراد نبايد به دنبال همه مسائل معرفتي بروند. براي درك برخي از حقايق علمي و فلسفي و عرفاني، بايد استعداد لازم را دارا بود، چرا كه در غير اين صورت كسب معرفت نه تنها مفيد نيست كه مضر هم خواهد بود.

هر فردي مطابق با ظرفيت وجودي خود مي تواند حقايق عالم را درك كند. نبايد انتظار داشت كه همه انسان ها حقايق را درك كنند.

در مواردي كه آدمي توانايي درك برخي حقايق عالي را ندارد، بايد از ورود به آنها خودداري كند. افراد بايد مطابق با هوش و استعداد خود به شكار حقايق بروند.

از ‎آن جا كه همه افراد توانايي درك حقايق عالي را ندارند، لذا لزومي ندارد كه آنها را براي همگان ابراز كرد. اگر گوينده دريابد كه مخاطب توانايي درك برخي از حقايق را ندارد بايد از ابراز آن خودداري كند. به تعبير مولوي آن مطلب را به منبع اصلي خود باز گرداند.

برخي از بزرگان حقايق بسياري براي گفتن دارند كه چون افراد شايسته را نمي يابند، لذا آنها را اظهار نمي دارند.

ابزار فهم و معرفت

مولوي ابزارهاي درك واقعيات عالم هستي را حس و عقل و دل مي داند. در اين جا به اختصار به شرح اين ابزارها مي پردازيم :

1. حواس:

مولوي براي انسان دو نوع حس قائل است. يكي حس ظاهري و ديگري حس باطني. حس ظاهري داراي محدوديت هايي است. از جمله آنكه فقط سطوح واقعيات را درك كرده و به ژرفاي حقيقت راه نمي يابد. اين جان و حس باطني است كه به اعماق حقايق هستي نفوذ مي كند. اگر بناست كه فهم آدمي از سطوح جهان طبيعت فراتر رفته و به فهم عميق نايل شود بايد كاري كند كه امواج درياي حق درون آدمي جاري شود.

اگر آدمي فقط به حواس ظاهري توجه كند، يعني اصالت را از آن حس بداند، توان درك بسياري از حقايق را از دست خواهد داد. به زعم مولانا مخالفت بسياري از مردم با پيامبران به اين جهت بوده كه فقط به حس ظاهري خود توجه كرده، حس دروني را از كار انداخته بودند.

علم ناشي از حواس ظاهري ناقص بوده و انسان را به اشتباه مي اندازد.

مولانا براي بيان محدوديت حواس ظاهري انسان تشبيهي را بيان مي كند. وي احوال انسان هاي ظاهر بين را به مگسي تشبيه مي كند كه اموري چون دريا و كشتي و كشتيبان را بر خود تطبيق مي كند.

مولانا حس ظاهري را نفي نمي كند، بلكه حدود و ثغور آن را نشان مي دهد. و در عين حال بر اين نكته پاي مي فشارد كه حس باطني يا حس دل، ارزش و عظمت بسيار دارد.

لازمه به كار افتادن حس دل، بي توجهي به حس ظاهري است.

از آن جا كه آدمي در حواس ظاهري با حيوانات مشترك است، اگر فقط به اين حواس توجه كرده و به حواس باطني خود بي اعتنا باشد راه حيوانات را پيشه كرده است

«گوش خر، گوشي است كه به محسوسات قناعت كند و سخن غيب نشنود و يا گوشي كه از علوم نقلي و از تقليد نگذشته باشد.» ( فروزانفر، ص395)

با حس دل است كه انسان اشرف بر عالم هستي پيدا كرده و آهنگ هستي را به گوش جان مي شنود.

ارزش انسان به حواس ظاهري او نيست. اين حس دل است كه انسان را از مقام حيواني بالاتر بوده و او را صاحب كرامت مي سازد. حس دل انسان را به اطاعت خدا وامي دارد. به بيان ديگر آدمي را بر آن مي داد تا طبق دريافت هاي خود عمل كند.

اگر حس دل در انسان بيدار شود، حواس ظاهري نيز در دريافت واقعيات فعاليت هاي بهتري از خود بروز خواهد داد، چرا كه همين حس ظاهري، رنگ الهي به خود خواهد گرفت.

2. عقل

يكي ديگر از ابزارهاي فهم ومعرفت انسان عقل است. عقل درياي بي كران است. با شنا در اين درياي پهناور مي توان به عظمت آن پي برد.

مولانا، انسان را به شتر و عقل را به شتربان تشبيه مي كند، چرا كه عقل هادي انسان است:

مولوي عقل را بر دو قسم عقل جزوي و عقل كلي تقسيم مي كند. عقل جزوي را مذمت و عقل كلي را تأئيد مي كند. عقل جزوي كه همان عقل معاش انديش و حسابگر است، همواره سرگردان و حيران است:

عقلي كه مولوي مذمت مي كند، عقل حسابگري است كه فقط به مصالح شخصي و آني فرد توجه داشته و از مصلحت كلي و پايدار انسان غافل است. اين عقل همه «امور ناپسند و نامشروع را براي نيل به هدف قابل قبول تلقي مي كند.» (فروزانفر، ص565)

افق ديد عقل جزوي محدود به اين دنيا است و به ماوراي اين عالم توجهي ندارد.

عقل جزوي مانع سير انسان به سوي كمال و لقاي حق است. عقل جزوي چونان پاي بند شتر (عقيله) و مار و كژدم است:

عقل جزوي سد راه فعاليت عقل كلي است:

عقل جزوي حقيقت عشق را درك نمي كند. اين عقل نمي تواند حالات عاشقاني را كه از باده الهي سرمست شده اند، درك كند.

هر چند عقل جزوي ادعاي زيركي مي كند، اما از آن جا كه مانند فرشته در حق فاني نشده، لذا مانند اهريمن در مقام خودبيني است:

عقل جزوي نمي تواند مقام فنا را درك كند، لذا به وادي گمراهي مي افتد. مولانا بزرگاني چون فخررازي را كه اسير عقل جزوي هستند، رازدان دين به شمار نمي آورد.

مولانا عقل جزوي را عقل فلسفي، عقل بند معقولات و قشر عقل مي داند، اما عقل كلي را عقل عقل و نور و ماه و شب قدر به شمار مي آورد.

اگر آدمي از عقل كلي دوري جويد به مرحله حيوانيت سقوط خواهد كرد.

عقل كلي صيد حق است و حسن صيادي وي را رويت مي كند، در حالي كه عقل جزوي هر چند خود را صياد فرض مي كند، اما صيد خود شده است، عقل جزوي چونان فرعون است كه از انا نيت رها نشده است.

مولانا گاه عقل را بر دو قسم عقل كسبي و عقل موهوبي تقسيم مي كند. عقل كسبي همان عقل جزوي است كه با حصول معلومات حاصل مي شود، اما عقل موهوبي همان عقل شهودي است كه با فيض و عنايت الهي نصيب انسان مي شود.

همنشيني با اولياي الهي كه عقل عقل اند، مي تواند عقل جزوي انسان ها را به سوي عقل كلي راهنمايي كند.

3. دل

يكي ديگر از ابزارهاي مهم حصول معرفت، دل آدمي است. صفاي دل موجب مي شود تا چشم دل انسان به روي حقايق گشوده شود. در اين مقام آدمي ديگر به علومي كه به تواتر از ديگران رسيده قانع نمي شود.

دل انسان عرش الهي است، چنان كه رسول (ص) فرمود: قلبُ المؤمن عرشُ الرحمن.

دل آدمي گوهري نوراني و قطب عالم است.

شب زنده داري هاي خالصانه و گريه هاي سحرگاهان مي تواند دل را آماده ظهور انوار الهي بگرداند.

براي نشان دادن اهميت دل در مقابل حس و عقل جزوي، مولانا قصه اي را درباب نقاشان چيني و رومي نقل مي كند. هر يك از اين دو گروه ادعا مي كرد كه صورتگري ماهرتر است. سلطان وقت براي ارزيابي دستور به امتحان مي دهد.

چينيان پيشنهاد مي كنند كه سلطان به هر يك خانه اي بدهد تا در آن به هنر نمايي بپردازند. به دستور سلطان به هر يك خانه اي داده مي شود. اين دو خانه در مقابل يكديگر قرار داشتند.

چينيان رنگ هاي مختلف را به كار گرفتند و تصويري زيبا بر روي ديوار كشيدند. اما روميان جز صيقل دادن ديوار كار ديگري نكردند.

پس از اتمام كار به دستور پادشاه درها گشوده شد. در اين حال نقش و نگاري كه در نگارخانه چينيان ترسيم شده بود به صورت شفاف تري بر ديوارهاي صيقلي شده روميان افتاد و سر انجام آنها پيروز شدند.

مراد مولانا از چينيان، اهل علم اند كه به حس و عقل تكيه و منظور از روميان عارفان اند كه به دل توجه دارند.

عناصر فهم

از نظر مولوي عواملي چند در فهم آدمي مؤثر است. به بيان ديگر شرايطي لازم است تا آدمي بتواند به درك حقايق نايل شود.

تكاپو در مسير حيات طيبه: بدون حركت و تكاپوي انسان، ادراك بسياري از حقايق امكان پذير نيست. تكاپو و تلاش انسان موجب افزايش آگاهي و فهم او مي شود. كوشش براي نيل به حيات طيبه موجب مي شود، تا قدرت درك و فهم انسان نسبت به حقايق افزايش يابد. فعاليت هاي گسترده انسان موجب مي شود، تا آفاق بيشتري در برابر ديدگان آدمي گشوده شود.

گوش شنوا: آدمي براي درك حقايق بايد گوش نيوشا داشته باشد. مشكل بسياري از انسان ها در درك حقايق نه فقدان استعداد كه گوش شنوا نداشتن است.

پرسش گري: بسياري از فهم ها حاصل پرسش هاست. آدمي بايد ذهن خود را به پرسش گري عادت دهد. فهم بسياري از ابعاد يك متن فقط با پرسش هاي خواننده و مفسر امكان پذير است.

فكر و ذكر: آدمي بايد همواره به انديشه بپردازد و چنانچه در مسير انديشيدن با مشكلاتي مواجه شد، بايد به ذكر خداوندي بپردازد. گاه موانعي چون خيالات و تداعي معاني هاي بي ربط، انديشه آدمي را با دشواري هايي مواجه مي سازد كه ذكر خداوندي مي تواند آن موانع را از ميان ببرد.

صفاي درون

اگر درون انسان مانند آينه صاف شود، حقايق بسياري نصيب وي خواهد شد.

رشد شخصيت زمينه ساز درك حقايق عالي است. اگر زنگارهاي دروني يعني تمايلات حيواني كنار زده شود و آينه دل پاك شود، آدمي حقايق بسياري را ادراك خواهد كرد، با كنار رفتن ز نگار هاي تمايلات حيواني، آدمي هم نقش را مي بيند و هم نقاش را.

اگر آدمي دل را از آ‎لودگي ها پاك سازد، دل او جايگاه نور الهي خواهد شد.

از نظر مولوي لقمه حلال شرط صفاي باطن است. لقمه حلال عامل علم و حكمت و عشق است و لقمه حرام موجب جهل و غفلت و هواهاي نفساني.

بهره برداري صحيح از ابزارهاي ادراكي: نيروهاي دروني انسان چون و هم خيال و ادراكاتي چون تداعي معاني و تجسيم ها، وسايل و ابزارهايي هستند كه نحوه استفاده از آنها در فهم حقايق بسيار مؤثر است. اين ابزارها، هم مي توانند آدمي را با حقايق آشنا سازند و هم مي توانند چونان چوب هايي باشند كه كودكان آنها را اسب تصور كرده و سوار بر آنها در كوچه ها مي دوند.

به زعم مولانا ،آدمي گاه اجازه نمي دهد تا قواي ادراكي وي فعاليت هاي خود را درست انجام دهند. يعني در قواي ادراكي خود دست كاري كرده و جلوي فعاليت هاي واقعي آ‎نها را مي گيرد. براي بيان اين مطلب مولوي تشبيه زيبايي را مطرح مي كند.

در واقع قواي ادراكي انسان در اختيار وي بوده و با دخل و تصرف در آن فهم حقايق دگرگون مي شود. اگر انديشه از خيالات و وسوسه هاي آدمي بر كنار بماند، آن قوه فعاليت هاي خود را به نحو درست انجام خواهد داد.

ديدگاه ها و موقعيت ها: آدمي مطابق وضعيتي كه در آن قرار گرفته با حقايق هستي ارتباط برقرار مي كند. برخي از اين موقعيت ها، شناخت هاي وارونه به انسان ارائه مي دهد. براي مثال اگر انسان در بالاي يك درخت قرار گيرد، زمين را به گونه اي خواهد ديد كه اگر در زمين قرار داشته باشد هرگز آن گونه نخواهد ديد. يا اگر انسان به دور خود بگردد احساس مي كند كه خانه به دور او مي گردد.

از همين جاست كه مولوي مي گويد افراد متناسب با شخصيت خود واقعيات را مشاهده مي كنند. يعني عناصر دروني شخصيت انسان در فهم حقايق دخالت مي كند. براي مثال انساني كه افسرده است گمان مي كند كه ديگران هم مانند او دچار افسردگي شده اند.

خيالات و تصورات آدمي موجب مي شود تا در مورد يك فرد، قضاوت هاي مختلف صورت گيرد. براي مثال فلان فرد در نظر برخي مانند مار تلقي مي شود، اما در نزد ديگري چونان نگاري محبوب.

همين اختلاف ديدگاه هاست كه يوسف براي برادرش اسباب نفرت بود، اما براي يعقوب نور.

در داستان اختلاف پيدا كردن در چگونگي و شكل فيل اين قصه را نقل مي كند كه هندي ها فيلي را به شهر آورده و در خانه اي تاريك قرار دادند. افرادي كه براي ديدن فيل به آن محل تاريك مي آمدند، چون فيل را با چشم نمي ديدند، لذا با دست آن را لمس مي كردند. كسي كه به خرطوم آن دست مي زد فيل را شبيه به ناودان تصور مي كرد. ديگري كه به گوش آن دست مي كشيد، آن را باد بزن درك مي كرد. شخص سوم كه پاي فيل را لمس مي كرد آن را به صورت يك ستون تصور مي كرد. فرد چهارم كه به پشت فيل دست مي زد، آن را شبيه به يك تخت به شمار مي آورد.

اين افراد به جهت اختلافي كه در موقعيت خود داشتند، هر يك فيل را به صورت خاصي مي ديد. در واقع چون ديدگاه ها مختلف بود، فهم هاي متكثر حاصل شده بود. البته مولانا برخلاف تكثرگرايان امكان فهم واحد را انكار نمي كند.

نوع نگاه انسان در تفسير انسان و جهان مؤثر است. اگر كسي با ديده پاك به عالم نگاه كند، به آن عاشق خواهد شد.

هدفگيري ها هم كه اختلاف در ديدگاه را به وجود مي آورد در فهم حقايق نقش بسزايي دارد. انساني كه هدفگيري صحيح ندارد، قواي اداراكي خود را در امور بيهوده به كار مي گيرد. چه بسا اهل دانشي كه به جاي حل معضلات و مشكلات واقعي، خود را سرگرم امور واهي سازد. اين افراد براي خودنمايي و ابراز وجود به نادره ها مي پردازند.

از نظر مولوي برخي از افراد براي پنهان كردن نهاد زشت و پليد خود به معما باز يها و اشكال تراشي ها مي پردازند. اين افراد به طرح مسائل نادر و بيهوده اي مي پردازند كه نه تنها ضروري نيست كه موجب انحراف هم مي شود.

تابش نور الهي: اگر انسان حيات خود را براي خدا بخواهد و در مسير او گام بردارد، عنايات الهي شامل حال او خواهد شد. و اگر عنايت خدا نصيب انسان شود، نور الهي بر او تابيدن گرفته و مشكلات آدمي حل خواهد شد.

اگر نور الهي بر وجود انسان بتابد واقعيات جهان به گونه ديگري بر انسان ظهور پيدا خواهد كرد. به بيان ديگر، آدمي انسان و جهان را عميق تر خواهد فهميد. به گونه اي كه آدمي از محسوسات گذر كرده و به ادراكات بالاتر دست خواهد يافت. مولانا در نيايش با خدا چنين مي گويد :

همان گونه كه آدمي براي مشاهده مبصرات نياز به نور دارد، يعني نور شرط رويت اشياء است، حواس دروني نيز بدون برخورداري از شرايط لازم، فعاليت درست نخواهند داشت. در واقع نور الهي بايد بر درون انسان بتابد تا آدمي حقايق بسياري را با حس درون درك كند.

اگر درون آدمي از خودخواهي ها رهايي يافته و به مرحله خدا خواهي برسد، نور طبيعي كه عامل بينايي است از نور الهي مدد خواهد گرفت.

از افاضات وارد بر دل، مولانا تعبير به وحي دل مي كند.

«وحي دل كه وحي القلوب هم خوانده مي شود، عبارت است از انكشاف معاني كه از سوي حق و بي واسطه اي بر دل سالك القاء مي شود و تابشي از ارتباط بي تكيف و بي قياس است كه خداوند با جان انسان دارد.» (سر ني، ج1، ص199)

به زعم مولانا انديشه هايي كه از پشتيباني وحي و انكشافات روحي برخوردار نباشد، چون ناوداني مي ماند كه براي افراد مزاحمت ايجاد مي كند.

«انديشه اي كه از جوشش دروني و پيوستگي به منابع اصيل وحي و انكشاف نصيبي ندارد، كاري جز كار آئينه محدود نمي تواند انجام بدهد، انعكاس صورت و نمود يك جسم در آئينه، به هيچ وجه به خود آئينه عظمت و ارزشي نخواهد داد، زيرا آئينه چيزي را بدون آنكه از ساير اشياء بگسلد نشان نمي دهد، وقتي كه آيئنه يك سيب را نشان مي دهد كاري با اين ندارد كه سيب از كجا و در چه شرايطي به وجود آمده است و سرنوشت بي نمود آن چه در گذشته و چه در حال حاضر و چه در آينده چيست؟» (جعفري ج12، ص161)

موانع فهم

به زعم مولوي، كوچك ترين عامل مي تواند اختلال در فهم و درك انسان ايجاد كند. براي مثال اگر انسان دو سر انگشت خود را در برابر چشمان خويش قرار دهد، روشنايي خورشيد را نخواهد ديد.

مولوي همواره تأكيد دارد كه موانع فهم بايد كنار برود. گويي وي بر موانع فهم بيش از عناصر آن تأكيد دارد.

اگر يك موي ابرو كژ شود آدمي آن مو را به شكل ماه تصور خواهد كرد. يعني جهان طبيعت براي وي دگرگون خواهد شد، واي بر آن روزي كه موهاي فراواني بر ديدگان روح و باطن آدمي قرار گيرد. خارهاي روح همه فعاليت هاي آن را مختل ساخته و سد راه مشاهده حقايق عالم خواهد شد. اگر يك موي ابرو كج شود ماه دروغين بر انسان آشكار خواهد شد، در صورتي كه همه قوا و فعاليت هاي روحي آدمي انحراف پيدا كند بر سر راه درك و فهم آدمي چه خواهد آمد؟

از آن جا كه ساختار شخصيت دروني انسان در فهم حقايق بسيار مؤثر است، چنانچه شخصيت آدمي آسيب ببيند فهم او نيز دچار اختلال خواهد شد.

اگر بد گماني نسبت به فردي سطوح روان آدمي را در بر گيرد فهم آدمي نسبت به آن فرد نادرست خواهد بود. با استدلال و دليل هم به سادگي نمي توان آن فهم را تصحيح كرد.

از جمله حالات دروني انسان كه مانع فهم حقايق است، خشم و غضب است. در حال خشم، آدمي دچار فهم نادرست مي شود.

غرض ورزي نيز سد راه معرفت و فهم حقايق است.

ديده كژ بين نيز آدمي را از درك و فهم حقايق ناتوان مي سازد. براي مثال آدم لوچ به جاي آنكه ماه را يكي ببيند، اصرار مي ورزد كه دو تاست.

وسوسه ها و خيالات آدمي نيز از بزرگترين موانع فهم واقعيات است. در داستان مواجهه موسي (ع) با فرد گوساله برست چنين مي گويد :

صورت پرستي و ظاهربيني هم موجب مي شود تا آدمي از فهم حقايق دور بماند. در طول تاريخ حقايق بسياري از نظر و فهم انسان ها پنهان مانده است كه ريشه آن را بايد در ظاهر پرستي هاي ناشي از عادات و رسومات غلط حاكم براذهان دانست.

خيرگي نسبت به يك موضوع نيز موجب مي شود تا آدمي از موضوعات ديگر غافل شده و از فهم آنها باز ماند.

دانش اندك هم گاه موجب مي شود تا آدمي از فهم حقايق باز مانده و گاه به انكار آنها بپردازند.

برخي از افراد انكار واقعيات را اثبات شخصيت خود تلقي مي كنند. بيماري ابراز وجود نيز يكي از موانع فهم و درك برخي از واقعيات است. اينكه آدمي درنيابد كه انكار واقعيات، آسيب جدي به شخصيت انسان وارد مي سازد، خود نشانه عدم فهم يكي از حقايق حياتي انسان است.

تقليد نيز يكي ديگر از موانع فهم است.

قياس هاي بي اساس هم يكي از موانع فهم حقايق است.

سخن پردازي ها و بازي هاي با الفاظ يكي ديگر از موانع فهم است. سخنان خويشايندي كه گاه از زبان اهل انديشه براي خودنمايي ارائه مي شود مانع فهم برخي از واقعيات است. به زعم مولانا برخي از افراد خودپرست با الفاظ خود جلوي اظهار حقايق را مي گيرند.

فلسفه بافي هاي حرفه اي نيز از ديگر موانع فهم است.

فهم عميق

در مجموع بحث هايي كه مولانا در باب فهم و معرفت انسان مطرح مي كند، توجه او بيشتر به فهم عميق است، نه سطحي. تمامي تلاش مولوي اين است كه آدمي را به سوي فهم عميق بكشاند. بحث هايي كه از مولانا در باب ابزار فهم، عناصر فهم و موانع فهم نقل كرديم همه نشانگر آن است كه وي معرفت سطحي را در شأن آدمي نمي داند. انسان شناسي مولانا نشانگر آن است كه آدمي از نقطه نظر وجودي داراي آن چنان قوا و استعدادي است كه اگر به فعليت برسند، فهم هاي بسيار گسترده و ژرف را نصيب وي خواهند كرد ؛ آن هم فهم هايي كه انسان را به سوي عمل مي كشانند. يعني افراد مطابق آن فهم هاي عميق خود زندگي خواهند كرد. در واقع فهم عميق از يك سوي نشانه تحول دروني انسان است، از سوي ديگر موجب دگرگوني شخصيت انسان مي شود. اين فهم هاي عميق ريشه در نحوه وجود انسان و مراتب وي دارند. به زعم مولانا هر اندازه كه انسان از مراتب بالاي كمال برخودار شود به فهم هاي عميق تري دست خواهد يافت. هر فهم عميقي مساوق با مرتبه اي از مراتب وجود انسان است.

اگر تحول عميق درون انسان حاصل شود، عالم و آدم به گونه اي ديگر براي او فهم پذير خواهند شد.

با تحولات دروني، آدمي جهان والايي را درك خواهد كرد كه حتي صوفيان نيز با رياصنت ها و چله نشيني هاي خود به آن دست نخواهند يافت. در اين هنگام در و ديوار و سنگ و كوه مانند اناري خندان بر انسان جلوه گر مي شوند. هر ذره اي از ذرات نيز چون خورشيد درخشاني براي آدمي نمودار خواهد شد.

به زعم مولانا نه تنها جهان هستي در تحول دائمي است كه انديشه و فهم آدمي نيز داراي دگرگوني و در معرض نوشدن است. دگرگوني فهم و انديشه، موجب دگرگوني در ساير ابعاد وجودي انسان است. تغيير و تحول انديشه به معناي نفي همه فهم ها و آگاهي هاي قبلي انسان نيست ،بلكه بر آگاهي گذشته انسان افزوده شده و فهم هاي دقيق تري را نصيب انسان خواهد كرد. و چه بسا آدمي ابعادي از يك واقعيت را درك كند كه قبلاًَ به آن توجه نداشته است.

از آن جا كه فهم و آگاهي انسان هماهنگ با شخصيت وي مي باشد، لذا برخي علم ها و آگاهي موجب كمال وي شده و برخي ديگر چونان بار سنگيني براي روح آدمي تلقي خواهد بود.

منابع و مآخذ

جعفري، محمدتقي: تفسير و نقد و تحليل مثنوي، 55-1349

جعفري، محمدتقي: مولوي و جهان بيني ها، 1355

جعفري، محمدتقي: علل جذابيت مولوي، 1382

فروزانفر، بديع الزمان: شرح مثنوي شريف، 1349.

فروزانفر، بديع الزمان: احاديث مثنوي، 1334

فروزانفر، بديع الزمان: ماخذ قصص و تمثيلات مثنوي، 1362

شيمل، آن ماري: شكوه شمس، ترجمه حسن لاهوتي، 1375

زرين كوب، عبدالحسين: سرني، 1364

زرين كوب، عبدالحسين: بحر در كوزه، 1365.

زرين كوب، عبدالحسين: نردبان شكسته، 1383.

نيكلسن، رنيولد آلين: شرح مثنوي معنوي مولوي، ترجمه حسن لاهوتي، 1378

مشير سليمي، علي اكبر: ياد نامه مولوي، 1337.

نصري، عبدالله، رازمتن، 1381.

همايي، جلال الدين: مولوي نامه، 1360.

- به نقل از مجله «ادب و زبان»، فصلنامه ي دانشكده ي ادبيات فارسي و زبانهاي خارجي دانشگاه علامه طباطبايي، شماره25، پاييز1384.

© کپي رايت توسط .:مقاله نت.: بزرگترين بانك مقالات دانشجويي کليه حقوق مادي و معنوي مربوط و متعلق به اين سايت و گردآورندگان و نويسندگان مقالات است.)

برداشت مقالات فقط با ذکر منبع امکان پذير است.