زبان دين و زبان علم فدئيسم ويتگنشتاين - زبان دین و زبان نسخه متنی

زبان دين و زبان علم فدئيسم ويتگنشتاين

صادق لاريجاني

يكي از مقولاتي كه بايد در تنقيح رابطه علم و دين، مورد بررسي قرار گيرد، زبان دين و زبان علم است. هر يك از اين دو مقوله، خود ساحتي عظيم براي تحقيق است و مسائل متنوعي را دربرمي‏گيرد، كه اينجا مجال ذكر آن نيست، ولي يكي از نظريات موجود در زبان دين، نظريه استقلال زبان دين است كه گاه از آن به عنوان «فدئيسم» [fideism] تعبير مي‏شود. فدئيسم ظاهرا از ريشه لاتيني "fides" به معناي «ايمان» مشتق شده است.1 و مقصود از آن نظريه‏اي است كه حيات ايماني را مستقل از ديگر ساحتهاي حيات انساني و خصوصا عقلانيت وي مي‏داند و درنتيجه زبان دين را مستقل از ديگر زبانها مي‏بيند.2

كسان بسياري به گونه‏اي از فدئيسم قائل بوده‏اند، اما دو تن از افراطي‏ترين مدافعان آن در قرن حاضر، سورن كي‏يركگارد (S.Kirkegard) و ويتگنشتاين (Wittgenstein) بوده‏اند كه هر يك از طريق خاص خود به اين نظريه رسيده‏اند.

در آنچه به دنبال مي‏آيد، فدئيسم ويتگنشتاين را در حد اجمال مورد بررسي قرار مي‏دهيم، اما قبل از آن ذكر نكاتي لازم است.

اول، شاگردان ويتگنشتاين و تابعين وي هريك به نوعي به دفاع و تبيين فدئيسم پرداخته‏اند. مثل نورمن مالكم (N.Malcom) و پيتر وينچ (P.Winch) و فيليپس (D.Z.Philips). بررسي و تحليل اين آراء در چنين مختصري ممكن نيست، در جاي ديگري به اين مهم پرداخته‏ام (سلسله بحثهاي زبان دين كه در دست تدوين است). اما در عين حال در حد مقدور به برخي از آنها اشاره خواهم كرد، چون در روشن شدن نظريه ويتگنشتاين مؤثرند.

دوم، در بحثهاي آتي عمدتا نظر معطوف به زبان دين است، ولي چنانكه از تقرير ويتگنشتاين روشن خواهد شد، فدئيسم به‏عينه در زبان علم هم قابل جريان است، لذا زبان علم را نيز زباني مستقل مي‏بيند كه قابل داد و ستد با بيرون آن زبان نيست.

سوم، در باب فدئيسم مطالب مستقل زيادي از ويتگنشتاين در دست نيست. آنچه هست تذكرات و انديشه‏هاي جسته‏گريخته اوست كه در پاره‏اي مكتوباتش وجود دارد، به علاوه يادداشتهاي يكي از شاگردان وي (Y.Smythies) در باب فلسفه دين كه تحت عنوان «درسهايي در باب اعتقاد دين» (Lectures on Religous Belief)به چاپ رسيده است.