علم ديني - علم دینی نسخه متنی

علم ديني

علم و دين و رابطه برقرار ميان آنها از ديرباز موضوع انديشه‏ورزي و گفتگو ميان فيلسوفان و متكلمان و عالمان الهيات بوده است. دامنه اين مباحث بسي گسترده است و منظرهاي گفتگو گاه بسي متباعد و ناسازگار، درك و دريافت ارباب اين مباحث از علم و دين و ماهيت و محتواي هريك چندان از يكديگر فاصله دارد كه گاه موضع نزاع را مغشوش و راه تفاهم را مسدود مي‏كند. بنابراين، بايد بحث از ماهيت هريك از «علم» و «دين» و تحليل مباني، ساختار، غايات، آمال و فعليتهاي هريك از اين دو را مدخل ضروري ورود به مباحث علم و دين شمرد. نگاهي به دامنه وسيع موضوعات مربوط به اين بحث ضروري بودن پرداختن به اين مدخل را آشكارتر مي‏سازد.

بحث درباره تعارض علم و دين شايد يكي از آشناترين و در عين حال حساس‏ترين مباحثي باشد كه مطرح بوده و هست. تعارض علم و دين خود عنوان فراخ دامني است كه از تعارض گزاره‏هاي ديني و علمي تا تعارض دين با فرهنگ و تمدن برآمده از علم و نگرش علمي را دربرمي‏گيرد.

طرح تعارضات گوناگون ميان علم و دين به همان ميزان از شناخت طراحان نسبت به ماهيت علم و دين رنگ مي‏گيرد كه مساعي كوشندگان براي رفع و دفع تعارض.

در كنار گفتگو از تعارض علم و دين از تعاطي و تعاون علم و دين نيز بسيار سخن رفته است. سخن از تعارض و يا سازگاري و تعاطي و تعاون علم و دين گاه ريشه در نگرشهايي خام نسبت به علم و دين و چيستي آن دو داشته است و گاه ناشي از ژرف‏نگريهايي نسبت به دين و قلمرو آن و علم و كاستيها و ناتواني‏هاي آن بوده است و به هر روي، شناخت خاصي از علم و دين راهبر مدعيان تعاطي و تعاون است و از هر منظري چنين ادعايي قابل طرح نيست.

علم ديني با همه صورتهاي قابل تصور و ادعاي آن يكي از شيوه‏هايي است كه از رهگذر آن تعاطي و تعاون علم و دين به تصوير كشيده مي‏شود. التزام به صورتهاي مختلف اين مدعا مستلزم مقدمات و پيشفرضهاي مختص و مشتركي است. دسته‏اي از اين پيشفرضها به دين مربوط است. مباحثي همچون قلمرو دين و زبان دين از جمله مهمترين اين پيشفرضهاست. اگر قلمرو دين امور مادي و دنيوي را شامل نباشد ساحت سخنان ديني از ساحت گزاره‏هاي علمي جدا خواهد بود و آنگاه وام گرفتن از دين به اتكاي راست گفتاري خداوند و اولياء معصوم دين مقدر نخواهد بود. همچنين اگر كسي زبان دين را به‏هيچوجه زبان واقعگويي و اخبار نداند و يا گزاره‏هاي ديني را انشائيات محض بشناسد، آنگاه به دشواري مي‏تواند از گزاره‏هاي ديني موادي براي معرفت علمي از واقعيت خارجي فراهم آورد. با چنين موضعي در خصوص زبان دين حداكثر مي‏توان در قلمرو برخي علوم كاربردي مجالي براي حضور دين فراهم آورد كه آن هم البته از منظر روش‏شناسي اين علوم خالي از ابهام و اشكال نخواهد بود.

از ديگر پيشفرضهاي مهم در طراحي صور مختلف علم ديني «معرفت ديني» است. بايد نخست چگونگي تحصيل معرفت نسبت به آموزه‏هاي يك دين معلوم شود و رتبه يقيني بودن معرفت ما به دين و آموزه‏هاي آن آشكار شود و چون مبدأ وثوق به آن آموزه‏ها را چيزي برتر و فراتر از روشهاي متعارف بشري دانستيم، آنگاه قادر خواهيم بود وحي را واسطه‏اي استوار براي تحصيل معرفت نسبت به انسان و طبيعت بشماريم. كساني كه معرفت ديني را همچون ديگر معارف محروم از يقين و رنجور از ظن و گمان مي‏شناسند، نه‏تنها معرفت ديني و ديگر شيوه‏هاي معرفتي را هم‏ارز مي‏يابند و در عرض هم مي‏نشانند، بلكه ديگر معارف را مقدم و تعين بخش به معرفت ديني مي‏دانسته. نمي‏توانند علم ديني را بنيان نهند؛ چرا كه از اين منظر روشنگري چراغ وحي چندان نخواهد بود كه بتوان آن را بر ميكروسكوپ و تلسكوپ و سنجشهاي آماري ترجيح داد.