لطفا منتظر باشید ...
اقتصاد در قرآن
قرآن كريم براي فقر، واژه هايي مانند فقر، فقير، فاقره، ضعيف، مستضعف، مسكين و مسكنة؛ و براي غنا، واژه هايي چون غنيّ، اغنياء، ذامال، ذوعسرة، ميسرة، ملاء، مترفين و مستكبرين را به كار برده است. در معناي كلمه ي مسكين اختلاف وجود دارد. بعضي آن را فقيري دانسته اند كه وضعيت بدتري (اَسوَاُ حالاً) دارد و برخي عكس آن را گفته اند. گاهي در قرآن، اين كلمه بكار رفته و منظور، بيش تر فقر قدرت است، نه كسي كه مال و ثروتي نداشته باشد و به عبارتي فقر مطلق، منظور نيست. اما كشتي براي مساكين بود(كهف، 79)شبيه اين تعبير در روايات ائمه نيز وجود دارد. عبارت مسكينُ ابن آدَمدر نهج البلاغه و روايات فراوان ديده مي شود. فقر و غنا در قرآن به معاني متعدد، از قبيل معاني زير بكار رفته است: فقر و غناي ذاتي: مي توان به اين آيه اشاره كرد. اي مردم شما همگي نيازمند خداييد؛ تنها خداوند است كه بي نياز و شايسته ي هر گونه ستايش است (فاطر، 15) خداوند بي نياز و شايسته ي هر گونه ستايش است (حج،64) و هر كس كفران كند به زيان خويش نموده است كه پروردگار من غني و كريم است.(نمل،40) فقر و غناي فرهنگي
از اين گونه فقر و غنا در قرآن با واژه هاي استكبار و استضعاف ياد شده است. مستضعفان به مستكبران مي گويند: اگر شما نبوديد ما مومن بوديم ؛ اما مستكبران به مستضعفان پاسخ مي دهند: آيا ما شما را از هدايت باز داشتيم بعد از آن كه به سراغ شما آمد و آن را به خوبي دريافتيد؟ بلكه شما خود مجرم بوديد(سباء،31و32) ولي اشراف متكبر قوم او به مستضعفاني كه ايمان آورده بودند ، گفتند: آيا به راستي شما يقين داريد كه صالح از طرف پروردگارش فرستاده شده است؟ آن ها گفتند : ما بدان چه او ماموريت يافته، ايمان آورده ايم . متكبران گفتند: ولي ما به آن چه شما ايمان آورده ايد، كافريم(اعراف،75و76)غناي نفس
و از شدت خويشتن داري، افراد نا آگاه آن ها را بي نياز مي پندارند (بقره،237) در واقع منظور از غناي نفس، حالت روحي است كه انسان را از در خواست از ديگران باز مي دارد.فقر و غناي اقتصادي
تا اين اموال عظيم در ميان ثروت مندان شما به دست نگردد.(حشر،7) اگر فقير و تنگدست باشند ، خداوند از فضل خود آن ها را بي نياز مي سازد (نور،32) زكات ها مخصوص فقيران و مسكينان است.(توبه،60)الف) معيار ارزش نبودن غنا، وضدّ ارزش نبودن فقر
فقر و غنا هيچكدام معيار ارزش نيستند؛ بلكه ملاك ارزش ايمان و عمل صالح است. اموال و فرزندان هرگز شما را نزد ما مقرب نمي سازد، جز كساني كه ايمان بياورند و عمل صالحي انجام دهند كه براي آنان پاداش مضاعف در برابر كارهايي است كه انجام داده اند و آن ها در غرفه هاي بهشتي در نهايت امنيت خواهند بود (سباء،37) قرآن از بعضي فقيران ستايش كرده كه فقرشان به سبب تنبلي نبوده است؛ بلكه در راه خدا در تنگنا قرار گرفته اند و امكان تلاش و فعاليّت اقتصادي براي آنان فراهم نبوده است. چنان كه مي فرمايد: انفاق شما مخصوصاً بايد براي نيازمنداني باشد كه در راه خدا در تنگنا قرار گرفته اند؛ و با توجه به آيين خدا، آن ها را از وطن هاي خويش آواره ساخته؛ و شركت در ميدان جهاد، به آن ها اجازه نمي دهد تا براي تا مين هزينه ي زندگي، دست به كسب تجارت بزنند؛ نمي توانند مسافرتي كنند و سرمايه اي به دست آورند؛ و از شدت خويشتن داري ، افراد ناآگاه آن ها را بي نياز مي پندارند؛ اما آن ها را از چهره هايشان مي شناسي و هرگز با اصرار چيزي از مردم نمي خواهند . اين است مشخصات آن ها و هر چيز خوبي كه در راه خدا انفاق كنيد، خداوند از آن آگاه است. (بقره، 273) همچنين از كساني مانند حضرت سليمان(سباء،12و13) داوود (سباء،10و11) و ذوالقرنين (كهف،95-98) كه داراي تمكن مالي خوبي بودند و مال را رحمة من عند الله و فضلٌ من عند ربّي مي دانستند ، ستايش مي كند. در مقابل، ثروت منداني مانند قارون، (قصص ، 79) فرعون،(يونس، 88) ، وليد بن مغيره، (قلم،15-12و مدثر،12) ابو لهب (مسد،1و 2)را كه بيش از حد به مال علاقه داشتند به شدت سرزنش مي كند . تفصيل بيشتر اين بحث در نگرش به ثروت در فصل اول گذشت. ب) خنبه هاي منفي غنا
اتراف
مترف به كساني كه مست و مغرور به نعمت شده و طغيان كرده اند، و مصداق آن غالباً پادشاهان و جباران و ثروت مندان مستكبر و خود خواه است. اتراف از ماده ي ترفه به معناي التَّوسُّع فيِ النِّعمة؛ گسترش در روزي است . مترف از ماده ي تَرَف بر وزن سبب به معناي تنعم مي باشد و مترف به كسي مي گويند كه فزوني نعمت ، او را غافل كرده و به طغيان واداشته باشد. به عبارت ديگر متـرف به حال خود رها شده و هر كـاري بخواهد، مي كند، بنـابراين مترفان همان متنعّـمان و ثروتمـنداني هستند كه به دنبـال لذت طلبي، هوس راني، خوش گذراني و عيش و نوش هستند. واژه ي ديگري كه در قرآن كريم، تقريباً معادل كلمه ي اتراف به كار رفته، واژه ي بطر به معناي غرور و طغيان بر اثر فزوني نعمت است. مترفان معمولاً در صف اول مبـارزه با پيامبران قرار داشتند؛ چرا كه انبياي الهي و شريعت شان را مانعي در برابر عيش و نوش هاو خوش گذراني هاي خود مي ديدند. و گاهي اين مسئله،باعث كفر آن ها مي شد. آيات متعدد به مقابله ي آنان با پيامبران، كفر و انكار انبيا و نابودي چنين اقوامي كه سرانجام سختي كه در انتظار آنان است، اشاره كرده اند. اين آيات به تفصيل در فصل چهارم بحث خواهد شد.طغيان و انكار آيات الهي
غالب مفاسد دنيا از قشرهاي مرفه و مستكبر سر چشـمه مي گيرد و هميشه در صف اول مبارزه در مقابل انبيا، آنها بودند. همان ها كه گاه قرآن از آن ها به ملا تعبير كرده است (اعراف 60) و گاه به مترفين (سباء34) و گاه به مستكبرين(مومنون 67) كه اول، اشاره به جمعيت اشرافي است كه چشم ها را پر مي كند و درونشان تهي و خالي است و دومي اشاره به كساني دارد كه در ناز و نعمت به سر مي برند، و مست ومغرورند و از درد و رنج ديگران بي خبر و سومي به آن ها كه بر مركب كبر و غرور؛ سوار و از خدا و خلق دورند. سر چشمه ي همه ي اين ها احساس بي نيازي و غنا است. و هر گاه روزي را بر بندگانش وسعت بخشد، در زمين طغيان و ستم مي كنند ... (شوري، 27) و ما در هيچ شهرو دياري، پيامبري نفرستاديم، مگر اين كه مترفان آن ها كه مست ناز و نعمت بودند گفتند: ما به آن چه فرستاده شده ايد كافريم. و گفتند: اموال و اولاد ما از همه بيشتر است و اين نشانه ي علاقه ي ما به خدا است و ما هرگز مجازات نخواهيم شد.(سباء،34و 35 ) در مقابل حضرت نوح، ابراهيم، موسي و طالوت ايستادند.تا جايي كه نوح در شكايت از قوم خود در پيروي آنان از ثروتمندان شكايت مي كند كه اموال و دارايي شان چيزي جز بر زيان كاري شان نيفزود. و ثروتمندان را كساني كه باعث گمراهي قومش شده اند، معرفي و آنان را نفرين مي كند . (نوح،21و 22)غفلت از ياد خدا، پيروي از هواي نفس، افراط در امور
بزرگان قريش به پامبر اكرم گفتند، فقيران را از اطراف خود پراكنده كن و به طرف ما بيا تا از تو حمايت كنيم . آيه نازل شد و فرمود : با كساني باش كه رضايت خدا را مي طلبند . در مقابل از اشراف قريش به عنوان كساني ياد مي كند كه داراي سه ويژگي غفلت از ياد خدا ، متابعت از هواي نفس، و افراط در كارها بوده ند . با كساني باش كه پروردگار خود را صبح و عصر مي خوانند و فقط رضاي او را مي طلبند؛ چشمان خود را از آن ها برمگير و از كساني كه قلب شان را از خود غافل ساخته ايم اطاعت مكن؛ همان ها كه از هواي نفس پيروي كردند، و كار هايشان افراطي است. (كهف؟،28)ج) عدم تداول ثروت بين اغنيا، اصل اساسي در توزيع و رفع فقر
قرآن با مالكيت خصوصي و به رسميّت شناختن آن از تداول دست به دست گرديدن ثروت بين اغنيا ممانعت كرده است. كَي لا يَكونَ دُولَةً بين الاغنياءِ مِنكُم(حشر،7) عدم چرخش اموال در دست ثروت مندان به اين معنا نيست كه ثروت از گروهي گرفته شود و به گروهي ديگر داده شود؛ بلكه منظور آن است كه اگر مقررّات اسلامي در باره ي به دست آوردن ثروت، رعايت شود، به حقوق ديگران تعرض نشود، اگر ماليات هايي همچون خمس و زكات، خراج، احكام بيت المال، انفال، و.... درست اجرا شود، خود به خود نتيجه اش عدم تداول ثروت بين ثرو مندان خواهد بود. نا مطلوب بودن نابرابري و فاصله ي فاحش طبقاتي امري بديهي است، آن چه مهم است مكانيسمي است كه براي جلوگيري و كاهش آن در نظر گرفته مي شود.د) مكانيسم پيشگيري و رفع فقر
خداوند متعال براي پيش گيري و رفع فقر مكانيسم دقيق و ظريفي را به كار گرفته است كه افزون بر مسؤوليت دولت، افراد جامعه هم در آن وظيفه دارند. با وجوب نفقه، مشكل بار تكفّل اجتماعي زير سنين پانزده سال و بالاي شصت و پنج سال كه بخش عمده ي اقشار آسيب پذير را تشكيل مي دهند اگر نگويم حل مي شود دست كم به شدت كاهش مي يابد؛ چرا كه افراد زير پانزده سال را فرزندان تشكيل مي دهند و نفقه ي آنان پدر واجب شده است. افراد بالاي 65 سال پدر، مادر، پدر بزرگ، مادر بزرگ، را شامل مي شود و نفقه ي آنان در صورت فقر بر فرزندان و در غياب آن ها بر نوه ها و .... واجب است. زنان نيز به علت بعضي ويژگي هاي جسمي و نوعي از افراد آسيب پذير هستند كه نفقه ي آن ها در جايكاه عيال بر همسران شان واجب شده است، حتا زنان مطلقه، پس از طلاق به حال خود رها نشده و تا سر رسيدن عدّه، نفقه ي آنان بر عهده ي زوج است كه مسكن و ساير نياز هاي او را در حد فرعي تامين كند. آيات مربوطه به صورت مستقل در همين فصل بحث خواهد شد. در صورت انجام اين تكليف، بخش بزرگي از افرادي كه آسيب پذيرند يا در در معرض فقر قرار دارند از جمعيت فقرا خارج مي شوند؛ چرا كه معمولاً افراد داراي سنين بالا، دست كم يك فرزند، نوه، يا نتيجه كه از امكانات لازم برخوردار باشد، دارند. همان طور كه افراد زير پانزده سا ل، معمولاًداراي دست كم يكي از پدر، مادر، پدر بزرگ يا مادر بزرگ هستند. بقيه ي كساني هم كه نفقه ي آنانها بر كسي واجب نيست يا نفقه دهنده ي آن ها در فقر به سر مي برد، شارع مقدس براي رفع فقر و ساير مصارف آنان، پرداخت بخشي از مال را به صورت خمس، زكات، يا در قالب جرايم مالي مثل كفارات، واحب كرده است، اعمّ از اين كه حكومتي وجود داشته باشد كه آن ها را جمع آوري كند و به مصارف واقعي برساند يا نباشد. به غير از نفقه هاي واجب و ماليات هايي كه در شرع بيان شده است، اين مسئله مطرح مي شود كه آيا افراد، تكليف ديگري در برابر فقرا دارند يا خير ؟ اگر فردي زكات، خمس يا كفاره اي برذمّه ندارند، ولي در كنار او، خانواده ي بي سر پرستي قرار دارد كه از تامين ضرورت هاي زندگي نا توان است، آيا ديگر تكليفي ندارد؟ اگر با فرض توانايي آنان را رها كرد و بر اثر سوء تغذيه، در جسم و جان آنان خللي وارد شد چنين عملي عقوبت دارد يا خير؟ با بيان قرآن، خداوند فقط به پرداختي هاي منصوصي مثل زكات و خمس بسنده نكرده و براي ترك انفاق نيز، عقوبت شديد قرار داده است؛ گرچه بيشتر مفسران، آيات عقوبت را برزكات حمل كرده اند، علامه طباطبايي (رحمةالله)معتقدند كه همان انفاق است، منتها در حدي كه بتواند كمر راست و نياز خود را رفع كنند، پرداخت آن واجب است.مسؤوليّت دولت
اگر وظايف حكومت پيامبر اكرم (ص) كه آيات الهي بر عهده ي آن حضرت گذاشته است، بتوانيم تعميم دهيم و آن را وظايف مقام حكومت و ولايت بدانيم، در اين صورت مي توان گفت كه حاكم اسلامي موظف است، سياست عدم تداول ثروت در دست ثروتمندان را تعقيب كند. از مسلمانان زكات بگيرد و به مصارف آن برساند كه در راس آن ها، رفع فقر است. چنان كه برخي مفسران، ذيل جمله يصَلَّ عَلَيهمدر سوره ي توبه آيه ي 103كه در آن به پيامبر اكرم به گرفتن زكات از مردم امر شد ه است، گفته اند: اين كه براي زكات دهنده دعا كنيد كه خداوند به مالش بركت دهد يك اصل كلي براي امام و پيشوايي است آن چه را خداوند از اهل اين آبادي ها به رسولش بازگردانيد، از آن خدا و رسول وخويشاوندان او و يتيمان و مستمندان و در راه ماندگان است، تا اين اموال عظيم در ميان ثروت مندان شما دست به دست نگردد. آن چه را رسول خدا براي شما آورده ، بگيريدو اجرا كنيد و از ان چه نهي كرده، خود داري نماييد؛ و از مخالفت خدا بپرهيزيد كه خداوند كيفرش شديد است. (حشر،7) خداوند پس از اينكه حضرت ابراهيم، لوط، اسحاق و يعقوب نام مي برد، مي فرمايد: همه ي آن ها را پيشواياني قرار داديم كه به فرمان ما مردم را هدايت مي كردند و انجام كارهاي نيك و بر پا داشتن نماز و اداي زكات را به آن ها وحي كرديم. (انبياء 72) به اسمائيل (ع) نيز نسبت داده شده است كه همواره قومش را به نماز و زكات فرمان مي داد. (مريم، 55و 54)به نبي گرامي اسلام خطاب مي شود: از اموال آن ها صدقه اي به صورت زكات بگير؛ تا به وسيله ي آن، آن ها را پاك سازي و پرورش دهي؛ و هنگام گرفتن زكات به آن ها دعا كن كه دعاي تو مايه ي آرامش آن ها است و خداوند شنوا و داناست. (توبه، 103)مسؤوليت ثروت مندان
مطلوب براي ثروتمند اين است كه پس از بدست آوردن ثروت از راه حلال، به آن نگرش صحيح داشته باشد و آن را نعمت الهي بداند؛ آخرت را درآن چه خدا به او داده است، طلب كند، و در آن چه خدا به تو داده، سراي آخرت را بطلب. (قصص 77)به دنيايش در حد متعارف برسد ، بهره ات را از دنيا فراموش مكن (همان )با ثروتش به ديگران فخر نفروشد، در زمين طغيان نكند،به شكرانه ي نعمتي كه خداوند به او داده است به خلق خدا نيكي كند، و همان گونه كه خدا به تو نيكي كرده، نيكي كن (همان) ثروتش را در راه فساد و تباهي به كار نگيرد، و هرگز در زمين در جستجوي فساد مباش كه خداوند مفسدان را دوست ندارد(همان) افزون بر مسؤوليت هاي پيشين، ثروت مندان در برابر فقيران مسؤوليت ويژه دارند. براي آنان يگانه راه پيمودن مسير تكامل، رسيدگي به يتيمان و اطعام مسكينان است,؛ چرا كه از نظر قرآن اهتمام به امور فقيران و تلاش در جهت فقر زدايي آن قدر مهم است كه از آن به عبور از عقبةياد شده. عقبه به گردنه اي گفته مي شود كه عبور از آن دشوار و معمولاًيگانه مسير عبور و مرور است.ولي او از آن گردنه ي مهم نگذشت و تو چه مي داني كه آن گردنه چيست؟ آزاد كردن برده اي يا غذا دادن در روز گرسنه اي، يتيمي از خويشاوندان يا مستمندي خاك نشين را. (بلد،11-16) بنا بر اين تعبير، ورود به مرحله ي تكامل و دستيابي به سعادت، جز با عبور از اين گردنه ميسّر نيست. آيات بسياري اهميت انفاق را بيان، آن را همراه نماز ذكر و از اوصاف پرهيزكاران، مومنان و نيكو كاران برشمرده و به آن سفارش كرده اند. هم چنين درباره ي لزوم رعايت فقرا و افرادي كه توانايي پرداخت بدهي خود را ندارند، سفارش شده است. و اگر بدهكار قدرت پرداخت نداشته باشد، او را تا هنگام توانايي، مهلت دهيد و در صورتي كه به راستي قدرت پرداخت را ندارد براي خدا او را ببخشيد،بهتر است؛ اگر منافع اينكار را بدانيد. (بقره 80) طبيعي است كه هر كس از امكانات بيشتري بر خوردار باشد؛ مسؤوليت بيش تري خواهد داشت.
