اضطرار - حکم ثانوی از دیدگاه امام خمینی نسخه متنی

بيان اين نكته لازم است كه وظيفه پيامبر در مقام نخست تنها يادآورى و ابلاغ احكام الهى است و در اين مقام هيچ امر و نهى ندارد.

مقدمه دوم: بر اساس نكته اخير آنچه در منابع معتبر وارد شده است مبتنى بر اين كه پيامبر(ص) به چيزى امر كرد يا در موردى حكم صادر فرمود يا به قضاوت پرداخت: (امر بشىء او حكم او قضى به) ظاهر آنها اين است كه آن احكام از آن حضرت صادر شده است به عنوان اين كه داراى مقام حكم و قضاست نه به عنوان اين كه حضرت رسول و مبلغ احكام الهى است. به همين دليل است كه اين گونه سخنان را تنها در زمان حيات پيامبر و وصى آن حضرت مى بينيم نه در زمان ديگر ائمه; چرا كه براى آنان زمينه و مجال حكومت و قضاوت پيدا نشد و در نتيجه وظيفه آنان نيز ويژه تبليغ و بيان احكام الهى بود.

مقدمه سوم: با جست وجو در روايات به نمونه هاى بسيارى از احكام سلطانى پيامبر بر مى خوريم مانند فرمانهايى كه آن حضرت به سپاهيان و مجاهدان هنگام حركت و رهسپارى آنان به سوى جبهه هاى نبرد مى دادند:

(… و لا تقتلوا شيخا فاينا ولاصبيا ولا امرأة ولا تقطعوا شجرا الا ان تضطروا اليها…)10

پير سالخورده و كودك و زن را مكشيد و درختى را نبريد مگر اين

كه به اين امور اضطرار يابيد.

امام پس از بيان مقدمات بالا مى نويسد:

(جمله (لاضرر ولاضرار) به عنوان حكم سلطانى و بر اين اساس كه پيامبر مدير و حاكم امت اسلام است و به منظور قطع ريشه هاى فساد از سوى آن حضرت صادر شده است نه به عنوان حكم الهى شرعى و مفاد اين حكم سلطانى اين است كه رعيت و مردمان حوزه حكومت اسلامى حق زيان رسانيدن به يك ديگر را ندارند.)11

مى توان بر اساس سخن اخير امام گفت:دولت اسلامى مى تواند با استناد به قاعده نفى ضرر از وارد كردن برخى از كالاهاى خارجى به كشور كه سبب زيان اقتصادى گروههايى از مردم مى شوند جلو بگيرد و كالاهاى مورد نياز مردم را وارد كند و از پاره اى كتابها مجله ها و نمايش فيلم ها و تئاترهايى كه سلامت روحى و فرهنگى جامعه را تهديد مى كنند باز بدارد و از كشت محصولات زيان آور مانند خشخاش ساختن بناها و برجهاى بلند كه آسايش ساكنان منزلهاى همجوار را از بين مى برند توليد كالاها يا ارائه خدماتى كه با ارزشهاى دينى و ملى مردم سازگارى ندارند و… منع كند. همان گونه كه مسير خيابانها قرار گرفته اند و سبب كندى رفت وآمد و درنتيجه وارد آمدن زيان به جان و مال مردم مى شوند بپردازد.

اضطرار

از عناوين ثانوى مهم در فقه اسلامى عنوان اضطرار است.

امين الاسلام طبرسى در ذيل آيه 173 بقره اضطرار را چنين تعريف مى كند:

(الاضطرار كل فعل لايمكن المفعول به الامتناع منه وذلك كالجوع الذى يحدث للانسان فلاتمكينه الامتناع منه.)12

ناگزيرى و ناچارى عبارت است از هر كارى كه شخص نتواند از آن خوددارى بورزد مانند گرسنگى كه انسان گرسنه نمى تواند از آن

خوددارى ورزد.)

واژه همانند اضطرار واژه ضرورت است. تنها تفاوتى كه در سخنان لغت دانانان ميان اين دو كلمه ديده مى شود اين است كه: اولى مصدر و دومى اسم مصدر است آن گونه كه ابن منظور مى نويسد: (الضرورة اسم لمصدر الاضطرار)13 شمارى از فقيهان اين دو را به يك مضمون دانسته اند ولى به نظر مى رسد آن گونه كه امام يادآور شده ضرورت از جهت مورد اعم از اضطرار است; زيرا در پاره اى موارد تنها كلمه ضرورت به كارمى رود.