وزارت خليفه سلطان - خلیفه سلطان سلطان العلماء فقیه و وزیر اعظم عصر صفوی نسخه متنی

در مورد كيفيت رشد و نمو و تربيت خليفه سلطان در ايام صباوت و نوجوانى اطلاعاتى در دست نيست, امّا با توجه به اسلاف گرانقدرش و نيز توصيفاتى كه از خصوصيات وى به عمل آمده است مى توان به دقت والدين او در تربيت وى پى برد. اسكندر بيك در مورد خصوصيات اخلاقى او مى نويسد: (در حسن خلق و اوصاف حميده اش از خوض رود اندكى از بسيار در ديباچه اظهار نمى توان نهاد رياض آمال ارباب قلم و اصحاب فضل و كمال از رشحات كلك گهربارش مخضر و شاداب است و ارباب قابليت و استعداد در ظل رأفت و امتنان آن صاحب دولت مسرور و كامياب).18

در مورد اين كه چرا به وى (خليفه سلطان) مى گفتند اقوال متفاوت است. نويسنده اى اين انتساب را از آن جهت مى داند كه جدش اميرعلاء الدين [سلف پنجم او] از خلفاى صوفى بر طريقت سلسله متصوفه صفويه بود. اين نويسنده مى نويسد: (او هم چنين سلطان اصفهان (يعنى حاكم آن جا) شد… لذا علاء الدين خليفه سلطان بود.)19 اين لقب به نوه اش اميرسيد على منتقل شد20 و هم چنان در اين خاندان تداوم يافت تا به علاء الدين حسين رسيد. البته منبعى ديگر اين لقب را از آن روى مى داند كه وى (علاء الدين حسين) وزارت بعضى از سلاطين صفويه را به عهده داشت21. استدلال نخست به نظر معقول و مقبول تر است تا ديگرى, چه وزراى ديگرى نيز وجود داشتند كه وزير چند پادشاه صفوى بودند ولى به اين لقب مشهور نگشتند.

سلطان العلماء و علاء الدين از القاب ديگر خليفه سلطان بودند,22 ولى از اشتهار نسبتاً كم ترى برخوردار بودند.

خليفه سلطان عمر زيادى را در خدمت امور ديوانى و مذهبى گذرانيد و به طور ناپيوسته وزارت سه پادشاه, عباس اوّل, صفى اول و عباس ثانى را به عهده داشت و آثار شايسته اى در طول اين مدت طولانى از وى چه در زمينه اداره كشور و چه در زمينه هاى علمى و مذهبى. به ظهور رسيد كه متأسفانه كم و كيف همه آثار مزبور به طور كامل به ما نرسيده است.

وزارت خليفه سلطان

خليفه سلطان قبل از آن كه از طرف شاه عباس اول به وزارت عظمى تعيين گردد عالم و فقيهى خبير و مشهور در ميان اهل علم بود. شاه عباس قبل از آن كه او را به وزارت خود برگزيند به دامادى خود انتخاب نموده بود.23 چه, شاه عباس دختر خود, خان آغا بيگم را در 15 شعبان سال 1017 هـ .ق به همسرى وى در آورد24.

در سال 1033 هـ. ق كه سى و هشتمين سال جلوس عباس اول بود, سلمان خان وزير شاه مزبور به اجل طبيعى درگذشت. شاه درصدد برآمد تا فرد شايسته اى را به جاى او بدان منصب برگزيند, لذا خليفه سلطان را (كه به جوهر ذاتى و اهليت و استعداد حسبى و نسبى بين الافاخم والاعالى شرف امتياز داشت سزاوار تكفل اين امر عظيم دانسته)25 و لذا او را در اين تاريخ بدان منصب برگزيد.26

در تاريخ وزارتش آمده است: (زيبنده افسر وزارت) و نيز گفته شده است: (وزير شاه شد سلطان داماد).27

وزارت وى در اين دوره همزمان است با صدارت پدرش رفيع الدين صدر كه هر دو در يك خانه مى زيسته و به امور رسيدگى مى نمودند.28

از عبارت هايى كه در يكى از منابع آمده است اگر نتوان استنباط كرد كه خليفه سلطان وزارت را به اجبار پذيرفت نمى توان استنباط اشتياق نيز از آن نمود, در آن جا آمده است:

([خليفه سلطان] طوعاً وكرهاً رضاجوى خاطر اشراف گشته… چند گاه … بدين شغل نامى پرداخت.)29

به هر حال وزارت وى در ايام پادشاهى عباس اول تا پايان حيات شاه تداوم يافت. وى پس از جلوس صفى اول هم چنان در منصب خود باقى ماند.30 تا آن كه پس از دو سال وزارت31, در تاريخ 23 رجب قوى ئيل 1040(32) ق32 از وزارت معزول و فرزندانش مكحول و او خود نيز به شهر قم تبعيد گشت.33 بررسى علل بر كنارى وى از وزارت از اهميت زيادى برخوردار است, امّا چون منابع ايرانى به آن ها تصريح نكرده اند, برشمردن آن عوامل, بسيار مشكل است, شايد اگر يك يا چند منبع خارجى (سفرنامه ها) بدان اشاره مى داشتند تصريح و تبيين دقيق آن ها كم تر با مشكل مواجه بود, چه نويسندگان منابع داخلى عصر, به واسطه اعتقاد و اعتماد خاص به شاه و فرامين او و يا بيم از بعضى مسائل ديگر از ذكر دقيق آن خوددارى نمودند.