فقاهت و سیاست نسخه متنی

جز فقيهان ياد شده كه به پاره اى از آراى ايشان نيز اشاره شد ديگر فقيهان شيعه در آثار فقهى خويش به گونه اى مسأله اداره سياسى جامعه و برخى فرعهاى مربوط به آن را به بحث گذاشته اند. از جملة: قطب راوندى43 علامه حلّى44 شهيد اول45 شهيد ثانى46 شيخ جعفر كاشف الغطاء47 مولى احمد نراقى48 صاحب جواهر49 و…. از اين ميان مرحوم نائينى فقيهى است كه در اين موضوع كتاب مستقلّى نگاشته است.

وى كتاب (تنبيه الامّه و تنزيه الملّه) را اگر چه براى ثابت كردن مشروع بودنِ مشروطه و بيان اصول آن نگاشت ولى درحقيقت تئورى حكومت اسلامى و اصول سياسى اسلام را با استفاده از متون و مدارك دينى و با ژرف نگرى و دقت نظر تبيين وتحليل كرد. به واقع ايشان نخستين فقيه شيعى است كه تفسيرى دقيق از اصول اجتماعى و سياسى اسلام را همراه با استدلالها و استشهادهاى استوار از قرآن و نهج البلاغه در قالب يك نظريه و فلسفه سياسىِ مدوّن بيان مى كند.

به اعتقاد نائينى در عصرى كه مسلمانان دستشان از دامان عصمت رهبران دينى كوتاه است و گرفتار حاكمانى نادان فاسد و ستمكارند لازم است نظامى به وجود آيد و اصول و ضوابط وقواعدى بر جامعه حاكم شود كه به اندازه قدرت بشرى مانع زورگويى و خودكامگى و ظلمِ حكومت گردد50. بنابراين نائينى تأسيس حكومت مشروطه را با توجه به شرايط سياسى روزگار خود و در دايره بهره منديهاى عينى و زمانى برآورد مى كند و تئورى حكومتِ وى بازتاب تمامى خواست اسلام در مسائل حكومت و اجتماع نيست بلكه به مقتضاى شرايط حاكم بر جامعه رهنمودها و روشهاى سياسى و اجتماعيِ اسلام توسط ايشان اجتهاد و استنباط شده است.

به هر روى فقه شيعه با همه دورى اش از حاكميتها و كنار بودن از مسائلى كه از چشم انداز حكومت و حضور دين در اجتماع مى تواند متوجه پژوهشهاى فقهى باشد باز مى بينيم موج مسائل سياسى سراسر مباحث فقه را فرا گرفته است. اين به نوبه خود گواه روشنى است بر اين كه فقه اسلام به هيچ روى نمى تواند از مسائل و مباحث سياسى و اجتماعى خالى و جدا باشد. پس در نهايت فقيه و مجتهد نيز هرگز نمى تواند از انديشه و اجتهاد در اين گونه مسائل پرهيز كند حوزه گسترش فقه به اندازه گستره آموزشهاى اسلام است و اسلام دينى است كه از آغاز ظهور با سياست و اجتماع سروكار داشته است و به چگونگى و چسانى آن نظر دارد.

فقيه به عنوان مفسّر و روشن گر تعاليم دين وظيفه دارد فهم و نظر اجتهادى خود را از آموزه هاى سياسى و اجتماعى اسلام به صورت راهبردهاى روشن و عينى براى متديّنان بيان كند همان گونه كه ديگر تعاليم اسلامى را بيان مى كند.

البته اجتهاد و نظر در مسائل سياسى اسلام وقتى درست و رسا خواهد بود كه با توجه به وضع موجود سياسى جامعه و دشواريها و پيچيده گيهاى موجود در هر عصر و زمانى صورت گيرد.