فقاهت و سیاست نسخه متنی

بايستگى آشنايى با تاريخ سياسى اسلام

شناخت شرايط سياسى جامعه در زمان صدور روايات به عنوان يك منبع اجتهادى نقش بزرگى در فهم درست سنّت دارد. سخنان معصومان(ع) گاه همسو با شرايط و پديدارهاى سياسى و فرهنگى زمان بوده است; از اين روى بايد در ظرف زمانى خودش مورد تجزيه و تحليل قرارگيرد و بر همين اساس حكم فقهى فهميده شود.

چنان كه مى دانيم امامان(ع) در طول دو قرن و نيم امامت هركدام در شرايط سياسى ويژه اى قرار داشته اند. اين شرايط گاه به گونه اى بوده كه به ناگزير در بروز انديشه و روشِ سخن امام(ع) تأثير داشته است. يكى از عوامل ناسازگارى برخى احاديث همين گونه گونى شرايط شمرده مى شود كه امامان(ع) خود را به نگهداشت آن شرايط ناگزير مى ديده اند.

اين شرايط سياسى و اجتماعى گاه حتى سراسر زندگى ايشان را دست خوش تغيير قرار مى داد و در انتخاب روابط و مناسبات با جامعه و مردمان به عنوان امام مسلمانان و روشن گر تعاليم اسلام اختلاف روش به وجود مى آورد.

بى گمان شناخت اين مسائل در فهم درست سنّت به شيوه و دقتهاى فقيهانه تأثير بسيارى دارد و بى توجّهى به اين گونه مسائل فقيه را از درك ژرف متون دينى و رسيدن به زلال دين باز مى دارد.

به عنوان مثال استنباط حكم مرتد از احاديثِ مربوط به اين موضوع در اين روزگار بايد شرايط سياسى و اجتماعى كه با وجود آنها مرتد به قتل مى رسيده است كاملاً مورد توجه باشد. بازگشت از دين در دوران تأسيس اسلام بيش تر تابع هدفهاى سياسى بوده است توطئه اى براى سست كردن و ايجاد رخنه در باورهاى اسلامى مؤمنان و بازگرداندن آنان به كفر و شرك. هدف مشركان از اين بازيگرى آن بود كه شايد بتوانند پرونده دين اسلام را در ابتداى تأسيس درهم بپيچند. اين مطلب در آيه زير چنين بيان

شده است:

(وقالت طائفةٌ مِن أهل الكتاب امِنوا بالذَّى أُنزِل على الّذين امنوا وَجْه النّهار وَاكْفرُوا اخرهُ لَعلَّهم يرجعون.)55

گروهى از اهل كتاب گفتند: در آغاز روز به قرآن مؤمنان ايمان آوريد و در پايان روز بدان كافر شويد شايد آنان [مؤمنان] برگردند.

پيداست چنين كفرورزيهايى كه منشأ سياسى داشته جز با سياست كردن و برخورد قهرآميز فرو نمى نشسته است. اين بسى فرق دارد با ارتداد وگرايش به مكتبهاى الحادى كه پيش از پيروزى انقلاب اسلامى برخى را به كام خود برد; از همين روى مى بينيم امام خمينى پس از انقلاب وحاكميّت قوانين اسلامى در برخورد با اين افراد شيوه اجراى مجازات مرتد را برنمى گزيند. اما در جريان توطئه آميز سلمان رشدى وى را به حكم ارتداد محكوم به اعدام مى شناسد. اختلاف اين دو فهم و اجتهاد در مجازات مرتد به سبب تأثير مسائل سياسى در احكام فقهى است و فقيه با آشنايى به اين مسائل است كه مى تواند از تشخيص و استنباط درست برخوردار شود.

بنابراين امر فقاهت و اجتهاد در هر عصر نه تنها آشنايى با سياستها و شناخت حوادث مبتلا بهِ سياسى آن عصر را مى طلبد بلكه آگاهى به اوضاع و احوال سياسى كه نصوص دينى در آن ظرف شكل گرفته است ضرورى مى نمايد. بى گمان همگامى فقاهت دينى با عينيّتهاى جارى رنگ دينيِ زندگى را حفظ مى كند و مردمان هر عصر و زمانى را بر سودمندى و هدايت آفرينى دينِ خويش آگاه مى سازد.

جاودانگى دين اسلام در پرتو چنين اجتهادى كه به زندگى مردمان پيوند دارد و از روى آگاهى و شعور مجتهد است نمايانده مى شود. مجتهدى زنده كه با اجتهاد و فتواى زنده خود روح حيات و زندگى را در كالبد جامعه دينى بدمد و همراه با نو شدن مسائل و حوادث استنباط و اجتهاد نو داشته باشد.