فقاهت و سیاست نسخه متنی

در درازاى دوران غيبت بسيارند فقيهانى كه توانسته اند در مقام و جايگاه رهبرى قرارگيرند و كوشيده اند فلسفه امامت شيعى و اعتقاد به تداوم آن را در صحنه اجتماع نشان دهند اينان براى اين منظور افزون برتلاشهاى اجتهادى و فقاهتى و نشر رهنمودهاى فكرى و عملى شريعت به هدايتهاى اجتماعى و سامان زندگى دينى و جامعه دينى پرداخته اند. تا آن جا كه شرايط زمانى و قدرت اجتماعى شان اجازه داده است هوشمندانه تلاش كرده و در اين راه از ناگواريها تنگناها محروميتها و شهادتها استقبال كرده اند.

در قرنهاى چهارم و پنجم به روزگار حكومت آل بويه شيخ مفيد مقام علمى و موقعيت اجتماعى بزرگى يافت. اوضاع شيعيان را در مركز خلافت كه تا آن روزگار لرزان و آشفته بود سامان بخشيد و رهبرى ايشان را در دست گرفت و آنان را پشتيبان شد و نيرو داد. نفوذ اجتماعى وى به اندازه اى بود كه عضدالدوله براى رايزنى و ديدار نزد او مى رفت21. درمراسم تشييع به اعتراف مخالفانش هشتاد هزار نفر حاضر شدند22. شيخ طوسى مى نويسد:

(كان يوم وفاته يوماً لم ير أعظم منه من كثرة الناس الصلاة عليه وكثرة البكاء.)23

روز وفات شيخ مفيد از بسياريِ مردمان و گزاردن نماز بر وى و مويه گرى بزرگ و بى نظير بود.

در حقيقت اين نخستين همايش بزرگ سياسى شيعيان بود كه در دوران غيبت در بغداد مركز خلافت عباسى شكل مى گرفت و گشايشهاى اجتماعى را براى جمعيّت شيعى پس از تحمّل فشارهاى توانفرسا نويد مى داد.

سيد رضى و سيد مرتضى يكى پس از ديگرى مقام امارت حاجّ و نقابت را كه به گونه اى رهبرى سياسى و مديريت تشكيلاتى شيعيان بوده است در دست داشته اند.

شيخ طوسى بانشان دادن توان و نبوغ فكرى خويش مقام قضاوت و كرسى كلام را در نظاميه بغداد بزرگ ترين دانشگاه جهان اسلام دارا مى گردد و پس از رخدادهاى ناگوار سياسى كه ناگزير به ترك بغداد مى شود پايگاه شيعى را در نجف بر پا مى دارد.

در روزگار جنگ ميان دو دولت فاطمى و عثمانى بويژه هنگامى كه صلاح الدين ايوبى حلب را مى گيرد سيد ابوالمكارم ابن زهره رهبرى شيعيان حلب و آن سامان را برعهده مى گيرد. شيعيان در لحظات حساس تاريخ تحت رهبرى اين فقيه نامى و با درايت او در برابر صلاح الدين ايوبى كه نسبت به شيعه دشمنى خاصى داشت پايدارى ورزيدند و از شعائر و كيان مذهبى خويش دفاع كردند24.

در قرن هفتم علامه حلّى با خردورزى و تدبير شيعيان منطقه حله و كربلا و نجف را از هجوم و آسيب وحشيانه هلاكوخان رهاند و به كمك ديگر عالمان آن سامان نه تنها موجوديت شيعه را حفظ كرد بلكه بادرايت خواجه نصيرالدين طوسى هلاكو و بسيارى از سپاه او به اسلام گرويدند و سلطان خدابنده به سبب برخوردِ درست و منطقِ روشن و استوار علامه حلى مكتب تشيع را برگزيد.

اين حركتهاى سياسى عالمان كه با ارائه فرهنگ والاى اسلام همراه بود زمينه را براى انجام خدمات بسيارى فراهم آورد; جوّ قتل و فشار و ارعاب كه به روزگار حاكميت خلفاى عباسى بر جامعه ها ومنطقه هاى شيعى حاكم بود از ميان رفت و پس از گذشت دو قرن از حكومت آل بويه دوباره شيعيان از آزادى نسبى برخوردار شدند و توانستند بى دغدغه انديشه و باور خويش را ابراز بدارند.