ريشه هاى مسيحيت شرق و اسلام

اسقف خريستو ستوموس

تخريب اورشليم در سال 70 پس از ميلاد مسيح، آخرين ضربه را بر پيكر ساختار فرهنگى يهوديت باستان وارد آورد. فرهنگ مسيحى به ايفاى نقش مهم خود در درياى مديترانه پرداخت و حكومتى برتر و نظام يافته را تشكيل داد. شمال آفريقا، روم باستان و يونان داراى ديدگاهى مشترك گشتند كه بر محور افكار عبرى، شرق ميانه و يونانى استوار بود و عقايد مشخصى را براى بيان ايمان مسيحيت ارائه مى داد.

اين مذهب از صحراى فلسطين در شمال آفريقا ظهور كرد و بر تمام نقاط مديترانه گسترش يافت و به خاطر اين حركت معنوى در شمال آفريقا بود كه مذهب عمده ديگرى كه اين مذهب خود نيز نفوذ فرهنگى و سياسى را در منطقه مديترانه و تمام جهان اروپا براى مدت 800 سال تجربه كرد، متولد گشت. اين مذهب همان اسلام بود. شكل گيرى فرهنگ اسلامى و مسيحيت شرقى با تفوق و برترى به يهوديان جديد منطقه مديترانه پديده اى است كه تا حد زيادى از سوى متفكرين معاصر ناديده انگاشته شده است. به استثناى تاريخ نويس بزرگ بلژيكى «هنرى پيرن»1 اكثر مورخين غرب اشتراك فرهنگى مديترانه اى را در قرون اوليه مسيحيت و دوران تشكيل اسلام ناديده گرفته اند.

بسيارى، در حقيقت به اين قرون صرفاً به عنوان مقدمه اى براى تشكيل مراحل فرهنگى اروپاى غربى مى نگرند. همانگونه كه جاى ديگر نيز نوشته ام اكثريت قريب به اتفاق تاريخ نويسان به گونه اى عمل كرده اند كه انگار اصلاً مسيحيت شرقى داراى هيچ نوع سرچشمه تاريخى از خود نبوده است. ايشان ديدگاهى را از توسعه جهان امروز تصوير كرده اند كه در آن دنياى ارتدكس شرقى داراى هيچ جايگاهى نيست.

در حقيقت يك روشنفكر غربى، روانشناسى فرد، جامعه، فرهنگ و مذهب را به گونه اى كاملاً بيگانه از افكار مسيحيت شرق درك مى كند.

من به جرأت مى گويم كه تا دهه هاى اخير، تاريخ و اعتقادات جهان اسلام در نظر اكثريت دانشگاه هاى غربى و دانشجويان دانشگاه ها تنها آن چيزى بود كه اروپاى غربى در قرون وسطى با آن در ارتباط بوده است و مطمئناً ريشه هاى مشترك مسيحيت شرقى و اسلامى در آن ذكر نشده بود. با اين وجود، همانگونه كه«اسپروس وريونيس»2 مورخ معروف آمريكايى ـ يونانى نوشته است، اسلام در جمع مردم فلسطين، مصر و سوريه بود كه موفق شد. به عبارت ديگر، اسلام در ميان مسيحيان بيشترين جلوه و موفقيت را كسب نمود. پدران روحانى كه ما ارتدكس ها به آنها به عنوان اسوه و نمونه ايمان ارتدكس مى نگريم در كنار مجامع يكتاپرستى اى زندگى كردند كه بعدها صفوف مؤمنين مسلمان را پر نمودند.

آموزه حضرت محمد (ص) همانگونه كه مسيحيت براساس مبانى يهوديت استوار است براساس مبانى مسيحيت و يهوديت مبتنى است. متأسفانه، چنين بيانات تاريخى به نظر غالب دانشمندان تاريخ شناس غربى معاصر انقلابى مى نمايد و غالب آنان به شدت از اظهار اين مطلب كه بحث با ارتدكس ها بر سر يگانگى خداوند در زمان گسترش اسلام، خود اكثريت مردم شمال آفريقا را به معتقدين واقعى اسلام مبدل نمود، خوددارى مى كنند. براى مثال بحث بر سر شناخت مسيح (كه طبيعت الهى مسيح را از ديگر انسانها متمايز مى كند) بود كه مسيحيان ارتدكس شرقى به آن شديداً اعتقاد داشتند. نه تنها دانشمندان غربى از شناخت تاريخ مسيحيان و مسلمانان شرقى عاجز بوده اند بلكه حتى بعضى از دانشمندان شرقى نيز از درك ريشه هاى فرهنگى و تاريخى خود نيز به بيراهه رفته اند. براى مثال در دنياى ارتدكس، روسيه دچار يك غرب زدگى شديد گرديد، كه از اين امر در دوران رنسانس در قرن هجدهم به عنوان يك نوع شرقى كردن تصوير جامعه غربى ياد گرديد. از طريق تلاشهاى ميسيونرهاى مسيحى و سياستهاى توسعه طلبانه واتيكان تا به قرن نوزدهم غرب زدگى در زندگى روشنفكرانه روسيه نيز نفوذ كرد.

اوكراين از اهانتهايى كه به خاطر حفظ ايمان سنتى خود تحت نفوذ و كنترل روم متحمل شد رنج مى برد. نفوذ روم تحت عنوان يك جنبش كاتوليك يونانى صورت پذيرفت كه حتى هم اكنون نيز اثرات آن بر زندگى مذهبى مردم روسيه مصالحه اى بين اعتقادات مسيحيان شرقى با سطوح طبقات مختلف غرب لاتين دارد. كه افكار ارتدكس در آن همانگونه كه پدر «جورج فلوروسكى»3 آن را يك مصالحه ناميده است دچار نوعى حالت مسخ گرديده است. تنها با تولد جنبشهاى پس از اسلاوها بود كه فرهنگ روسيه هشيارانه سعى نمود خود را به ريشه هاى شرقى آن دنيا در بيزانتين بازگرداند و تاريخ واقعى خود را درك كند.

پس از اينكه يونان استقلال خود را از امپراتورى «عثمانى» به دست آورد، اين كشور نيز در دستهاى قدرتهاى غربى گرفتار شد و فرهنگ، علوم دينى و سياستهاى آن تا به امروز نيز با آداب و رسوم و شرايط تاريخى مردم آن ناسازگار بوده است. «خريستوس ياناراس»4 اين علم الهى نوين يونان را خوب مشاهده كرده است. براى مثال وى سالها تحت اسارت آداب و رسوم روشنفكرانه تحميلى از سوى پروتستانها و مذهب كاتوليك دنياى رومى ها بوده است. روحانيون ارتدكس سنتى دچار دستپاچگى شديدى در مقابله با روحانيت سيستماتيك غرب گرديدند. به همين دليل به ارائه بيشتر تعليمات عرفانى كليساى شرق دست زدند كه از نظر غربيها بيشتر قابل درك بود. با اين كار آنان غالباً اعتقادات مردم را از تعليمات منسجمى كه در مدارس و دانشكده هاى علوم دينى يونان جارى بود جدا نمودند. اين جداسازى حداقل مسؤول تقسيم شدن معتقدان ارتدكس يونان به دو دسته بوده است: يكى تقويم گرايان كهن و ديگر كليساى دولتى يونان. كليساى دولتى يونان «پاپال» و «گريگوريان» را پذيرفته اند، تاريخى كه در دهه بيست بر غرب و خصوصاً كليساى كاتوليك رم برترى يافت. اين جدايى است كه نزاع بين اعتبار مذهبى يونان و تمايل به بعضى از رهبران يونانى براى تسليم در برابر جاذبه غرب و بنابراين قطع ارتباط با يونانى گرايى واقعى و ناب را به تصوير مى كشد.

در آمريكا و اروپاى غربى، تمام نسلهاى ارتدكس شرقى در برابر نداى فرهنگهاى پست تر دنياى جديد سر تسليم فرود آورده اند. در آمريكا، اكثريت مسيحيان ارتدكس اروپايى ارتباط كمى را با دين سنتى خود حفظ كرده اند تا چه برسد به آن نوع رسمى و سازمانى آن. گروه هاى كاتوليك يونانى پس از گذشت قرنها از نفوذ غرب، در قلمروهاى قدرت متنوع كليسا ارتدكس وارد شده اند و چهره گذشته ايمان معنوى را تغيير داده اند.

مذاهب مختلف پروتستان نيز گونه مدرن شده ارتدكس را پذيرفته اند. بنابراين هر كس از همين جا كل قضيه را خواهد خواند. در واقع با نام ايمان عميق و واقعى كه ما ارتدكس ها از دنياى گذشته به ارث برده ايم، كلماتى كه در سنت مذهبى غرب از لحاظ معنوى و فلسفى شكل گرفته اند به جاى سنت واقعى مسيحيت ارتدكس عرضه مى شوند. بسيارى از مسيحيان ارتدكس شرقى در آمريكا و دنياى غرب، درباره مذهب خود با اصطلاحاتى نام مى برند كه كاملاً با ايمان گذشته آنها مغاير است و حالتى را نشان مى دهد كه در آن ايمان كاملاً از آن واقعيت تاريخى خود منحرف شده است.

جماعت مسلمين خيلى كمتر از قضيه شبيه شدن به فرهنگ غرب رنج برده است، دنياى مسلمين ارتباط مستقيم دينى و روابط نزديك اجتماعى به اندازه ارتدكس شرقى با مسيحيت غربى نداشته است و همين پديده است كه ارتدكس شرقى را بسيار نسبت به شبيه شدن يا تحريف شدن آسيب پذير نموده است.

تاريخ نويسان غرب همواره سعى نموده اند كه نقش اساسى اى را كه دنياى اسلام در پيشرفت تكنولوژى غرب داشته به حداقل برسانند، از قبيل نظريات ايشان در رياضيات، بررسى هاى كلاسيك و جامع، تأثير ژرف اسلام بر حقايق سياسى كه اروپاى مدرن را شكل داد. تا همين اواخر نيز همانگونه كه در بالا ذكر شد كالج ها و دانشگاه هاى آمريكايى خيلى به ندرت رشته هايى در زمينه تاريخ معاصر اروپا ارائه مى دهند، مگر در موارد خيلى خاص و در مقاطع فارغ التحصيلى، نتيجه اين تحريم اين بوده است كه بخش ضرورى و مهمى از دنياى مدرن به مردابهاى تاريخ نگريسته و تنها بررسى هاى اجتماعى و مردم شناسى انجام مى دهند. دنياى اسلام با يك روش (يا عدم نارسايى در روش ارائه) در دنياى تحقيقات غرب عرضه شده است. عظمت و جايگاه اسلام در تمامى ادوار تاريخ تحريف شده است و در جايى نيز بنابراين حقيقت مى بينيم كه درك اسلام از خودش نيز تحت تأثير اين امر قرار گرفته است.

غرب معمولاً از درك اين مطلب عاجز بوده است، كه خودآگاهى تاريخى و فرهنگى امت اسلام و ارتدكس ريشه عميق برترى تاريخى ايشان داشته، يك خودآگاهى از نوعى كه ملت غرب از اين نوع آن محروم است. مسلمين و ارتدكس دقيقاً از نقش خودشان در پيشرفت علوم و تكنولوژى كه غرب را برترى داده است آگاهى دارند، عليرغم اينكه غرب همواره نقش ايشان را نفى نموده يا محسوب نكرده اند.

در قبال اين عدم ادراك غرب در يك خشونت فرهنگى قرار گرفته است كه اين نيز باعث شده است كه از يك رودررويى مستقيم با اسلام و ارتدكس برحذر باشد، چرا كه به هر جهت ناتوانى در شناخت تواناييهاى اين دو داشته است. از آنجايى كه اسلام و ارتدكس شرق يك موقعيت بدون محافظ در قبال هجوم فرهنگى داشته است، غربيها سعى داشته اند كه تعالى فرهنگ شرق را تقليل يا كاهش دهند تا حكومت (نژادپرستانه) يا پزگرايى ملى را ارائه نمايند. غربيها سعى داشته اند نكات منفى كه درباره فرهنگ اسلام و ارتدكس ساخته اند به عنوان يك موقعيت به كار برده تا بتوانند تمامى موارد مثبت راجع به اسلام را در دنياى پراوهام خود تحريف نمايند و تمامى اينها و ديدگاه واضح ايشان از شبح ترسناك نزديك بينى يا نزديك شدن فرهنگى است. من اينجا نمى خواهم كه تنها از موضوع خجالت زدگى غرب سخن بگويم، البته در ميان محققين غربى نيز استثناهاى قابل توجهى وجود دارد.

اين غير قابل انكار است كه فرهنگهاى اسلامى و ارتدكسى اين ادعا را بنمايند كه بر مكاتب ديگر علو و برترى دارند زيرا عقايد آنان براساس حقايق بنا شده است نه مانند غربيها بر ستونهاى غيرواقعى پيشرفت تكنولوژى كه توسط زمان مورد آزمايش قرار نگرفته اند.

دنياى مذاهب ارتدكس و اسلام در زمانهاى اوليه ظهور و آشكار شدن هردويشان براى مدت زمان زيادى براى خارجيها و دنياى غرب با عدم ادراك مواجه شدند. دانشمندان جامعه شناس غرب به صورت عميقى ديدگاه هاى توجه به دين را تحت نفوذ قرار دادند. آنها قصد داشتند كه مذهب را به عنوان يك ابزار اجتماعى و وسيله اى براى تحت تأثير قرار دادن اجتماع خلق الساعه شان توجيه نمايند. در مجموع روشنفكران غربى با مذهب به عنوان يك ضميمه ملحق شده به زندگى نگريستند. از سوى ديگر علماى اسلامى و ارتدكس شرقى هميشه مذهب را به عنوان يك قدرت روحى تلقى نموده اند. مذهب چيزى است متعلق به روح و جوهر انسان و به طور طبيعى در داخل فرهنگ رشد مى كند، مذهب ضميمه زندگى اجتماعى بشر نيست بلكه به صورت تمام و كمال با توانايى نيروهاى اجتماعى پيوند خورده است.

اگر يك نفر از يك دانشجوى علوم مذهبى در غرب در مورد نقش ايمان در اجتماعى سؤال كند وى به احتمال زياد خود را ميان بحث و تفسير طويلى در مورد اينكه چگونه ايمان مسلم و سيستم ايمان به دگرگونى و شكل گيرى بهتر يا بدتر جامعه كمك مى كند، مى يابد.

همانگونه كه قبلاً نيز چنين بوده جامعه براى دانشجوى علوم مذهبى در غرب يك قلمرو معين نيست كه مذهب به طرق گوناگون در آن عمل نمايد. براى مؤمنين مذهبى شرق اين جامعه است كه به انحاى زياد ايمان را منعكس مى نمايد. اصول و پايه هاى جامعه خارج از مذهب و در فرهنگهاى باستان كه اسلام و مسيحيت شرقى از آن مشتق شده اند، برخاسته است. اين مذهب و نه جامعه است كه قلمرو ثابت تجربه بشرى است.

دورنماى تضاد بين شرق و غرب همچنين تا انسان شناسى مذهبى توسعه يافته است. براى يك شرقى شناخت يك انسان ملازم با شناخت سيرت درونى اوست و اين جداى از ايمان يا بى ايمانى بيان شده او در برخى از اعترافات مذهبى است. انسان به وسيله فلسفه اى كه او به طور طبيعى با آن زندگى مى كند درك مى شود، فلسفه اى كه در هيچ شرايطى نمى تواند جداى از اساس مذهب او باشد چرا كه مذهب و فلسفه به طور ناگسستنى به يكديگر پيوند خورده اند.

از سوى ديگر فرد غربى به نحوى متفاوت، به وسيله «زاده» روح باطنى خود، ايمان يا بى ايمانى بيان شده او در ارتباط با اعتراف يا مجموعه اى از اصول مذهبى درك مى گردد. مذهب وى يك شرح اساسى و بنيانى در مورد او يا ارزشهاى طبيعى كه رفتار و سلوك وى را شكل مى دهند، نيست بلكه يك خود مصنوعى بنا شده به روى ايمان مى باشد. ما بايد تكرار كنيم كه در شرق انسان به وسيله نيروهاى مذهب، قدرت روح و باطن كه حتى مى تواند به طور مستقل عمل نمايد و بالاخره اعتقاد شخصى و ذهنى او به وجود مى آيد. در غرب انسان از خودآگاهى مذهبى جدا شده و از اين منشأ درونى و زندگى معنوى بر روى بيان بى لطف اعتقاد تقويت شده تنها به وسيله احساسات تند متمركز شده است. بنابراين يك غربى مى تواند حالت و وضعيت خود در جامعه را به سادگى با تغيير در اعتقادات و رفتار خود دگرگون نموده و تحت تأثير قرار دهد. از سوى ديگر يك شرقى بدون توجه به اعتقاد شخصى و رفتارش آنچه كه خود اوست مى باشد و نمى تواند خود را از واقعيت مذهبى كه فرهنگى و خودآگاهى باطنى وى را تحت تأثير قرار مى دهد، جدا نمايد.

ريچارد جي. آنتوان5، جامعه شناس، اخيراً كتاب جالبى در مورد يك واعظ مسلمان نوشته است. در يك نقد و بررسى قابل توجه در مورد اين كتاب در «بولتن الهيات هاروارد» جين اسميت6 پيام اصلى آن را مورد بحث قرار داده و آنچه كه ما اينجا در مورد تجربه مذهبى شرقى گفتيم را مورد تأييد قرار داده است. وى مى نويسد «يكى از پيشرفتهاى مهم در مطالعات غربى در مورد اطلاعات مذهبى اسلامى، رشد و تفهميم اين مطلب است كه اسلام تنها نمى تواند به عنوان يك مذهب مورد بررسى قرار گيرد بلكه بايد در زمينه هاى اجتماعى، فرهنگى، اقتصادى، سياسى و قانونى مد نظر قرار گيرد».

او به نحو صحيحى ديدگاه غالب اسلام را به عنوان «ريداكشنيست»7 (تبديل پديده ها و عقده هاى باطنى با اصطلاحات ساده) توصيف مى كند. اين چيزى جز اين نيست كه ديدگاه اسلام و مذاهب شرقى در مورد بشر بر روى هويت باطنى تمركز داشته كه تمام توجهات زندگى مادى را نيز لمس نموده است و در عين حال نمى تواند به عنوان ميزان ايمان شخصى يا يك اعتراف ساده درك گردد.

اسقف قبرسى «اروپوس» و «فيلى»8، پدر روحانى من و تقويم قديم گراى مؤمن و صاحب شهرت در يونان به تفصيل در مورد طبيعت درونى زندگى مذهبى و استقلال ذاتى آن از خارج و از ابعاد اجتماعى آن نوشته است: «من حيات يك زندگى به خاطر چيزهاى خارجى (امور دنيوى) را براى روح هم جنايت و هم مرگ مى دانم. يك انسان بايد به درون خود برگردد».

در مسيحيت غرب يك فرد به سادگى مى تواند مدعى عضويت در مذهب مسيحيت تنها با ايمان به ميسح باشد. در حقيقت يك اقرار ذهنى و شفاهى به مسيح در برخى از فرق مسيحى به رايحه و عطر شهادت مقبره شهدا و معترفين به دين عيسى فرض شده و رموز رشد مذهبى و تغيير شكل نوع را كه اسقف قبرسى در اندرز خود به سوى زندگى درونى توصيف نموده ـ تغيير و جابه جا نموده است در حالى كه يك فرد غسل تعميد داده شده در كليساى شرقى اگرچه او شفاهاً به عيسى مسيح اقرار كرده يا نكرده باشد، يك مسيحى ذاتى و بالقوه است. مسيحيت او منعكس كننده پرهيزگارى و تقواى درونى توسط غسل تعميد مى باشد و نه تنها به خاطر آنچه كه او به آن ايمان دارد.

در حالت مشابه يك مسلمان به خاطر مسلمان بودن و نه تنها به خاطر اقرار ذهنى، مسلمان مى باشد. بدين دليل يك بى ايمان در جهان مذهبى شرق كسى نيست كه خيلى به دليل رد ايمان يا دستور خداوند بى ايمان شناخته شده باشد. بلكه او كسى است كه در درك و شناخت خود و جهان خويش عاجز مانده است. او كسى است كه حتى گاهى به نام ايمان مذهبى و با استفاده از امتيازات ويژه زندگى خارجى (دنيايى) به قيمت فريب ماهرانه زندگى معنوى به حيات خود ادامه مى دهد. تنها زمانى يك فرد از مذهب « اعتقادنامه» (كلمه شهادت) جوامع غربى عبور كند مى تواند نظريه يك مذهب درآميخته با خود هويتى و فرهنگ و جامعه را به دست آورد و تنها آن وقت است كه او مى تواند شروع به درك انسان مذهبى جهان اسلام و ارتدكس نمايد.

در غرب فرد مى گويد «آنچه را كه يك انسان بدان معتقد است به من بگو تا به شما بگويم كه او چيست» در شرق ضرب المثلهاى زيادى مى گويند «بگو يك انسان چيست تا به شما بگويم كه او به چه معتقد است». بنابراين در شرق تجربه مذهبى بين رابطه هستى بشر و وجود ازلى واقع مى شود در حالى كه در غرب مذهب رابطه هستى بشر را اينجا و در حال حاضر و در فاصله پس از مرگ مورد خطاب قرار مى دهد. همانگونه كه يكى از الهيون اخير يونانى بسيار زيبا بيان نموده در مذهب ما و به طور كلى در وحى مذهب شرقى «ازليت بر فراز ما و در هر لحظه فانى قرار دارد». مذهب ما را مقيد به درك حقايق ازلى نموده و با ما در زمان و مكان تأثير متقابل مى گذارد. اجازه بدهيد در اينجا روشن نمايم وقتى كه من در مورد تجربه عمومى مذاهب ارتدكس و اسلام صحبت مى نمايم منظورم الهيات نيست. اين مسئله از آنجا كه ناديده انگاشتن آن موجب سو ءتفاهم هاى زيادى در مورد صحبتهاى من در اين زمينه خواهد شد حائز اهميت است. در حالى كه فرهنگهاى مسيحيت شرقى و اسلام در تجربه بى نظير مذهبى خود در كنار هم واقع شده اند، الهيات و سيستم داخلى و مذهبى آنها به طور كلى متفاوتند. اجازه بدهيد اين مسئله را مورد بررسى قرار ندهيم. مواجهه و مقابله ارتدكس و اسلام بر سر مسئله الهيات سخت و تند بوده است. مسيحيان شرقى كمال تجربه مذهبى را به عيسى مسيح نسبت مى دهند كه من توضيح دادم. اين در اسلام و ارتدكس مشترك است. آنها در وجود خود حضرت مسيح تعبير و بيان صحيح و معتبر اين تجربه را كشف مى كنند.

اسلام از سوى ديگر ادعاى كمال همان تجربه مذهبى را خارج از طرح مبحث رستگارى تفكر مسيحى در يك اصليت خارج از مسيحيت دارد. هيچ راه حلى بر روى اين وضعيت كاملاً متضاد وجود ندارد، بنابراين هركس كه خوستار مشتركات در الهيات جهان اسلام و ارتدكس در سيستم هاى داخلى مذهبى مى باشد بايد خداوند را از فرهنگ و سياست جدا نموده، يك مذهب هم شكل مصنوعى مستقل از واقعيت فرهنگى و سياسى بيافريند كه اين مخالف فروض اين مقاله استدلال خواهد نمود.

اجازه بدهيد كمى صريحتر باشم من يك «اكونوميست»9 (جنبشى در مسيحيت كه وحدت در ميان مسيحيان و روابط همكارى بين مذاهب مسيحى و غيرمسيحى را تشويق مى كند) نيستم. آن عده از ارتدكس ها كه استدلال مى كنند اشتراكات جهان اسلام و ارتدكس از الهيات برخاسته و در مورد حوزه مشترك عبادت و پارسايى سخن مى رانند، به نظر من در حوزه ديوانگى جهانى و در حيطه دلالى قدرت سياسى معامله مى كنند. جايى كه در آن مذهب از قدرت بى همتاى خود تهى شده و چيزى ضعيف و ناخوشايند را طرح مى نمايد. تجربه مشترك مذهبى مسيحيت شرقى و اسلام حسن اغماض و تفاهم متقابل را ترويج داده كه هيچ ارتباطى با آفرينش يك مذهب توسط آبيارى اعتقادات خداشناسى به سوى حالت مصنوعى اشتراكات را ندارد. درسى كه تقابل شديد الهيات به ما مى آموزد، درس ايكونومويست درست مى باشد: قبول اختلافات، تشخيص و تمايز مطلق آنها در چهارچوب يك احترام متقابل. اگر اسلام و ارتدكس شرقى در دورنماى مذهبى كه يك انسان را در فرهنگش جاى مى دهد مشترك هستند چگونه آن انسان هرگز مى تواند چيزى جز «اغماض» را بدون مصالحه و سازش با اعتقادات مذهبى و اقعيش كسب و به دست آورد؟

ايكونوميسم سياسى مدرن كه از ما مى خواهد اعتقاداتمان را قربانى كرده و خودمان را اسير مذهب اصالتاً غربى كنيم يك «جنبش استبداد» و نه «اغماض» است. «اتحاد با سازش» براى مثال در يونان كليسا را به دام «اتحاد برابرى» با كليساى كاتوليك كه در الهيات آن هيچ ارتدكس واقعى نمى تواند اشتراكاتى پيدا نمايد، انداخته است. در حالى كه اين جريان در يونان موجب سرزنش، بغض، عداوت و زجر براى صدها و هزاران «تقويم قديم گرا» كه ارتدكس هاى سنتى هستند، شده است.

«ايكونوميسم» نوعى ديگر از واردات غرب است كه اساس آن ناتوانى غرب در تحمل ابهامات و اختلافات مى باشد. ما مى توانيم دوست باشيم و اغماض داشته باشيم تنها اگر به يك چيز يكسان معتقد باشيم. آنگونه كه برخى از تحقيقات روانشناسانه، جامعه شناسانه من در ميان ملل مختلف شرقى و غربى آن را نشان مى دهد شرقيها در مقابل اختلافات بااغماض تر مى باشند و از ديگران نمى خواهند كه اعتقاداتشان را به عنوان يك شرط لازم براى همزيستى مسالمت آميز بپذيرند. اين نكته مهمى است كه مذهب شرق و غرب را از هم جدا مى كند و جنبش ايكونوميسم را در زاويه ديد مناسبى قرار مى دهند. غرب «يكنواختى» (يكسانى) را به عنوان تنها اساس براى اغماض هدف خود قرار داده است. ما در شرق براساس تجربه واقعى (گهگاه) يك مقابله سخت بين اسلام و ارتدكس، اغماض و تحمل را در ميان اختلافات و گوناگونى هايمان تلقين مى نماييم. اين ما هستيم كه در يك ايكونوميسم حقيقى در بين واقعيات اختلافاتمان زندگى مى كنيم و اين غرب است كه ايكونوميسم سياسى خود را چيزى بيش از استبداد كه توسط آن ما را برده نهانى اعتقادات غرب مى نمايد، قرار داده است.

فرهنگ و مذهب بخشى از «ماده» زندگى سياسى در جهان ارتدكس و اسلام هستند. صحبت در مورد اقليم سياسى در اين مذاهب، بدون اقرار و توجه به نيروى مذهب و فرهنگ، اظهارى بى ربط مى باشد. جهان غرب عرفهاى سياسى خود را به دنبال سقوط تمدنهاى مديترانه اى گسترش داد. اين عرفها از بسيارى جهات به غرب به ارث رسيده تا اينكه خود بخشى از مراحل رشد و گسترش فرهنگى و اجتماعى غرب باشد. اگرچه دانشمندان سياسى غرب از اين اتهام به خشم خواهند آمد ولى با اين حال اين «عرف»ها براى غرب اصالتاً مصنوعى مى باشند. حتى فكر حاكم بر تئورى سياسى غرب كه به طور مسلم اينگونه فرض مى كند كه انقلاب به عنوان بيشترين تحول سياسى در جهان غرب را مى توان در عوامل اقتصادى دنبال نمود، به طور سنتى و مصنوعى بر هر تحول سياسى توسط به كارگيرى فلسفه هاى توجيه گرايانه سياسى تحميل شده است. اگر فرهنگ و مذهب تكامل بنيادى سياسى را تحت تأثير قرار مى دهند، آنها اين كار را تنها به طور مصنوعى و ضميمه انجام مى دهند. بنابراين يك سيستم سياسى منظم كه با واقعيات فرهنگ و مذهب ادغام شده باشد، براى غرب بيگانه است و خارج از تجربه آن قرار دارد.

اعتقاد به لزوم حكومت الهى كه تركيب و سيماى جهان سياسى اسلام و ارتدكس شرقى را تشكيل مى دهد نمى تواند در چهارچوب تئورى سياسى غرب درك گردد. جداى از كشور شبه مذهبى پاپ ها و گذشته از مدينه فاضله ايالات مذهبى كه با اصلاح طلبى پروتستانها خيالبافى شده است ـ غرب هيچگونه تجربه واقعى در مورد حكومت الهى نداشته است. اين حكومت براى يك غربى يك سيستم نامفهوم استبدادى مى باشد در حالى كه براى جهان شرق اين حكومت نماينده خيرانديش ترين و مؤثرترين شكل از حكومت مى باشد. در فرهنگها، جايى كه مذهب نقش مستقيم و معينى را در گسترش ضوابط اجتماعى و رهبرى دولت ايفا مى كند حكومت الهى يك جنبش پرارزش حكومتى را نشان مى دهد. در غرب جايى كه اعتقادات مذهبى گاهى به عنوان توجيهات مطلق براى كار سياسى مورد استفاده قرار مى گيرند، حكومت الهى بلافاصله مورد سو ءظن قرار گرفته و دورنماى آن به عنوان سوءاستفاده از ارزشها تلقى مى گردد. با عدم تجربه اصالت زندگى سياسى كه با فرهنگ و مذهب جوامع اسلامى و ارتدكس همراه است، غربيها هرگز نمى توانند حكومت الهى را به نحو مثبت درك نمايند. بنابراين آنها بيشتر جهان سياسى اسلام و ارتدكس را بد تعبير مى نمايند.

با همين علامت مشخصه، عروج افكار باطنى و استعمارطلب جهان بيزانتين و عثمانى كه بيانگر مظهر قدرت اسلامى و ارتدكس بودند ـ به ندرت دقيقاً توسط غربيها كه به طور اجتناب ناپذير آن را به صورت منفى ترسيم مى كنند ـ درك شده است. اين يك حصول اقتصادى است كه به طور سنتى توسعه طلبى سياسى در غرب را تحريك نموده و به جنبش درآورده است. حتى هنگامى كه خدمت و انجام وظيفه به پاپ و كليساى كاتوليك و هدف «بازگشت به مسيحيت» در حوادث اسپانيا و پرتغال جهان مدرن به هم آميخت، اين انجام وظيفه به طور حتم در درجه دوم اهميت قرار داشت و بيانگر تن در دادن اجبارى به قدرت اجتماعى مذهبى در اين كشورها بود. بنابراين غرب داراى انگيزه هاى ذاتى عدم اعتماد در پشت شكل امپرياليم سياسى مى باشد. در جان اسلام و ارتدكس شرقى «توسعه گرى» كلاً ابعاد ديگرى دارد و از نظر تاريخى يك سيماى اقتصادى دارد، اما اين عامل برترى نداشته و نمى تواند داشته باشد و در تحليل نهايى به سهولت از قدرت فرهنگى و مذهبى كه مردم را به سرنوشت و تقدير روحانى متقاعد نموده جدا شده و ماوراى خود را تحت تأثير قرار مى دهد.

بنابراين توسعه طلبى كه يك اقتضاى مادى براى غربيها مى باشد، براى شرق صفت تبليغ الهى و خدمت به انسان همنوع مى باشد. استعمارطلب شاهنشاهى روم شرق (بيزانتين) تحت لواى صليب و توسعه گرايى عثمانيها ملهم شده توسط روح قران با صفت «مقدس» انجام گرفت به نحوى كه آنها تنها سياستهايى تحميل شده بر حيات كشور كه به عنوان رفتار و ژست يادگارى در ميان املاك مذهبى تلقى شوند ـ نبودند ـ بلكه آنها بيشتر در خود آن كشور تكميل و تمام مى شدند.

مآل انديشى بيزانتينى ها و هدف عثمانى ها در اين معنى كه كشور نمى تواند از سنتهاى مذهبى مربوط به خود جدا باشد مشخص مى گرديد. آنچه كه معمولاً غرب در حيات سياسى شرق به عنوان استبداد، امپرياليزم و حس درنده خويى هويت سياسى مى بيند به طور دقيقتر مى تواند به عنوان تلاشى براى «خودبيانى»، «خودتعبيرى» و به عنوان يك نيروى عميقاً فرهنگى تا اقتصادى خالص تفسير گردد. طبيعيت سياسى ـ مذهبى «توسعه گرايى» در اين جوامع به نحو تأسف آورى توسط مورخين غربى و دانشمندان علوم سياسى ناديده انگاشته شده و به نحو ريشه اى سوءتعبير و بد جلوه داده شده است و اين سوءتعبير ريشه هاى تاريخى جهان ارتدكس و اسلام، دانشمندان غربى را به سوى درك صحيح واقعيات سياسى مدرن در كشورهاى اسلامى و ارتدكسى رهنمون كرده است.

اجازه بدهيد حالا به طور خلاصه سوءتعبير غربيها در برخورد با درك مسلمانان و ارتدكس ها در غرب را مورد بررسى قرار دهم. به نظر من اين يك حقيقت اجتناب ناپذير است كه بسيارى از مسلمانان و ارتدكس ها غالباً با غرب با روش «خودمغلوبى» و «خودتقبيحى» برخورد كرده اند. در برخورد رودررو با غرب كه تسلط غيرقابل انكارى را در جان مدرن به دست آورده است، برخى از شرقى ها از عقده شديد حقارت رنج مى برند از آنجايى كه آنها فكر مى كنند كه قدرت غرب چيزى بيش از يك «صفت به دست آمده» بوده و اساساً ريشه در فرهنگ، سياست و برترى سياسى غرب دارد.

اين عده از شرقيها تمايل به تسليم و ترك فرهنگ خود به عنوان فرهنگ پست تر را دارند و در يك تلاش بيهوده براى پيوند ذات (اصل) به عارضه سعى دارند فرهنگهاى خود را با فرهنگهاى غربى تطبيق دهند. زمانى كه شرقيهاى ارتدكس و اسلامى با اين ضعفها از پاى در آمدند نتيجه آن به ويژه اسف بار بود، چرا كه چنين افرادى مجبور بودند هويت خود را انكار نموده و تلاش كنند تا «خودبيانى» مخاصمه آميز و مغاير با آغاز و مبدأ خود را اتخاذ نمايند.

نمونه تاريخى چنين بيهودگى نويسنده بزرگ روسى «لئو تولستوى» مى باشد كه در ميراث بيزانتين روسيه مدرن شكل گرفت و هنوز توسط افكار غربى به عنوان كسى كه مطلقاً براى اصل فرهنگ روسيه و ريشه هاى شرقى آن مخرب بود، قلمداد مى گردد. پل جانسون10 اين جنون جوانى فرهنگى در تولستوى را به عنوان نوعى عدم صداقت فكرى توصيف كرده است: «فهرست تضادهايش بى پايان است». اين تضادها نتيجه اجتناب ناپذير انطباق با چيزى كه غرب غالباً از روى سادگى آن را شرق مسلمانان و ارتدكس ها مى نامد، مى باشد. چنين تضادهايى در پراكندگى ارتدكس ها و مسلمانان به درماندگى و ناتوانى فرهنگهايمان و عدم مقاومت در مقابل حمله سخت غرب انجاميده است. ما اين را در جنبش دروغين اسلامى كه در آمريكا پراكنده شده است، مى بينيم. در جهان ارتدكسى، ما اين را به طور واضح در «جنبش يونيت»11 (عضو كليساى متحد با كليساى روم) و در حركت تقويم گرايان جديد12 يا تلاش مسيحيان شرق براى تطابق با جهان مسيحى و متحد شدن با مركز حمايت قدرتمندترشان مى بينيم.

در كليه اين نمونه ها، مسلمانان و ارتدكس ها از درك درست فرهنگ، مذهب و سيستم سياسى خود ناتوان بوده و اين عقيده مرگ آور كه تسلط الزاماً به معنى برترى است را در آغوش گرفته اند. تصورى كه آنها از روى درك مستقيم و غيراستدلالى و به خاطر آگاهيهاى تاريخى در ديدگاه جهان فرهنگى شان به نادرست بودن آن واقفند. همچنين در مواجهه با غرب بسيارى از مسلمانان و ارتدكس ها در خود يك خصومت «خودمخرب» و خطرناك را آفريده اند. يك تمايل مخرب و غالباً تحريك شده توسط «طغيان داخلى» عليه استراتژى كسانى كه به دنبال تطابق با غرب هستند، و در نتيجه كسانى كه تماميت عقيدتى آنها را مورد تجاوز قرار مى دهند.

تمام كسانى كه خود را يافته و خود را محصول مراحل پربار رشد اجتماعى و تاريخى مى دانند، كسانى كه به گذشته خود مباهات مى كنند و كسانى كه عميقاً از ارزشهاى فلسفى باستانى و متداوم خود كه زمينه ساز فرهنگها، مذاهب و سيستم هاى سياسى بوده اند، آگاه هستند، تمام اين افراد به طور طبيعى در مقابله با كسانى كه گذشته و كمالات و فضائل آنها را درك نكرده و به وجود آن احترام نمى كنند نوعى خشم ويژه را نشان مى دهند. اين خشم گاهى طبيعى و از ديدگاهى خالص است، مانند همان خشمى كه عليه بى عدالتى، نادرستى و بى انصافى برانگيخته مى شود.

ارتدكس ها و مسلمانان اين خشم را در خودشان ديده اند. بسيارى از مقابله هاى افراطى ما با غرب توسط همين خشم برانگيخته مى گردد. غربيها در برگرداندن اين خشم به ما از طريق سوءتعبير و تعصب عليه فرهنگهايمان، در همان زمان غالباً دست به اعمالى مى زنند كه منعكس كننده سيستم هاى ارزشى كه حيات فرهنگى اسلام و ارتدكس را پايه گذارى كرده اند، نمى باشد و با تمركز بر روى اين عملكرد غرب قادر بوده است با انباشت و توده كردن بر روى خاكريزه هاى سوءتفاهم ها و سوء تعبيرها، كوههايى از اتهامات غيرمنصفانه عليه نيكى و احسان سيستم ارزشى كه سوءتعبير آن را تيره كرده است، به وجود بياورد.

ما بايد درك كنيم كه خشم ما موجب فزونى «خودمغلوبى»13 خواهد شد و بايد با انتخاب راههاى سودمندتر در جلب توجه به ادراك خودمان در غرب كوشش كنيم. ما بايد به دقت نيروهاى روانى كه تعصب و سوءتعبير غرب در ما به وجود آورده است را مورد بررسى قرار دهيم و ياد بگيريم كه از پيشرفت تدريجى «خودمغلوبى» كه توسط آن غرب توجه خود را به ما معطوف مى كند، دورى بجوييم. توجهى كه فقط زمانى كه ما اصول به ظاهر مقدس آنها را كه در اصل ميراث اسلام و ارتدكس در مشاركت ارزشهاى والاتر جامع غرب است، نقض مى كنيم به ما جلب مى گردد.

به طور مثال در مقاله اى كه در يك نشريه پرتيراژ آمريكايى به چاپ رسيد، تمام مشكل عجز و شكست سياسى اسلام غيرمنصفانه و ساده لوحانه در حد پديده تروريسم تنزل يافته است (اين مسئله الزاماً بى شباهت به تنزل سيستم سياسى بيزانتين در حد يك باب «توطئه» آنگونه كه غربيها به انجام آن خو گرفته اند، نيست). در محكوميت انتقام جويى هاى تروريستى، اين مقاله به طور متناقض غرب را براى گرفتن «بهاى سنگين» از كشورهاى اسلامى معينى براى اين انتقام جويى فرا مى خواند. ما بايد اجازه ندهيم كه چنين رياكاريهايى در بخشى از غرب بدون توجه ادامه پيدا كند. ما نبايد اين توجيه را به غرب براى سياست انتقام جويانه اش براساس محكوم نمودن سياستهاى انتقام جويانه در شرق بدهيم نه غرب و نه جهان ارتدكس و اسلام هرگز از انتقام جويى به عنوان پايه اى از ارزشهاى مذهبى و سياسى خود حمايت نكرده اند. در حقيقت اين تنها اسرائيل است كه انتقام جويى را به عنوان سياست خود قرار داده است ـ سياستى كه در قانون مذهبى يهودى خود ريشه دارد. ما بايد از هر كار و سياست كه اين نظريه را تقويت كند يا خشونت بدون انگيزه مورد قبول شرق است، پرهيز نماييم و بايد هرگونه خشمى را كه ممكن است تحريك به انحراف از اصول والاى فرهنگ شرقى خودمان بنمايد، كنترل كنيم.

كشورهاى ارتدكسى به طور سنتى از كشورهاى اسلامى در مقابله شان با غرب حمايت كرده اند. يونانى ها به ويژه در همراهى با كشورهاى اسلامى، به ندرت خود را متمايل به دولت ايالات متحده نشان داده اند. با اين وجود اعتراض و مقاومت عامه مردم در مقابل سياست آمريكا چيزى بسيار كم (به جز توجيه سياست بدون توجيه ضد يونانى آمريكا)، بوده است. خشم ما از اين سياستها در صورت عدم شموليت به سادگى سياستهاى مضر و خسارت آور بيشترى را براى يونان يا كشورهاى اسلامى و ارتدكس برمى انگيزند. اين بهتر است كه در داخل خود سيستم سياسى آمريكا فعاليت كرده و سيستم را وادار نمود تا ارزشهاى خود را در اعمال رفتار مساوى با ديگر كشورها، در مورد شرق اسلامى و ارتدكس به كار گيرند. براى مثال در بازديد اسقف اعظم استانبول ديميتريوس اول از ايالات متحده مقامات دولتى مجبور شدند با احتساب قدرت و نفوذ بسيارى از يوناني ـ آمريكايى هايى كه آنها را مورد حمايت قرار مى دهند، اسقف اعظم را با احترام و مراسم اعطاى منصب رسمى دولتى كه حتى براى پاپ ژان پل دوم در خلال آخرين ديدارش از آمريكا انجام نداده بودند، مورد استقبال قرار دهند. من در هيچ صورت اهداف معين يا امتيازات به دست آمده توسط اسقف اعظم در خلال سفرش را ارائه و تصديق نمى كنم. بلكه من در اينجا در مورد استراتژى صحيح پيروان وى صحبت مى كنم. ما بايد از رهبران و سخنگويان موفق خود در غرب براى نزديك شدن به غرب از راهى كه براى آنها قابل درك بوده و نه از روشهايى كه توجه رسانه هاى خبريش را جلب كند، بهره بجوييم.

اين يك واقعيت است (و به هيچكس اجازه رد آن را ندهيم) كه جهان اسلام و ارتدكس توسط غرب بد تعبير شده و توسط رهبرانش ناديده پنداشته شده است و كشورهاى بزرگ و بافرهنگ غنى توسط تسلط و تفوق جهانگير غرب به وضعيت ناعادلانه اى كه هيچ دركى از دين جهان غرب به شرق اسلامى و مسيحى در آن به چشم نمى خورد، كنار زده شده اند.

روسها تحت ظلم و جور كمونيسم به ندرت در غرب به عنوان مسيحيان ارتدكس شرقى مشخص شده اند. همچنين مسلمانان اتحاد شوروى خيلى زياد براى غربيها شناخته نشده اند. يونان، ايران، عراق، اردن و سرزمينهاى اشغالى توسط اسرائيل نيز به ندرت به عنوان بخشى از جهان اسلام و ارتدكس مورد توجه قرار گرفته اند، در حقيقت اسرائيل به عنوان يك كشور شبه اروپايى كه به طريقى توسط جماعت فلسطينى احاطه گشته، پنداشته شده است. آن فلسطينى ها هم مسلمان و هم ارتدكس هستند، حقيقتى كه تنها چند تن در خيابانهاى جهان غرب حتى مى توانند تصورش را بكنند. اينها سوءتفاهمات غرب از اسلام و ارتدكس مى باشد، غربى كه در مقابل غالباً طبيعت حيات ارتدكس و اسلامى را نيز سوءتعبير مى نمايد.

اين وظيفه كلى ما در جهان ارتدكس و اسلام است كه به هر راهى با انواع سوءتفاهمات و سوءتعبيرهايى كه من در تفسير خلاصه خود آنها را ترسيم نمودم، مبارزه كنيم. ما نبايد از طرح و ارائه نظرات تند و سخت خود كه من در اينجا آن را عنوان كردم (اگرچه بعضى اوقات مصنوعى و مبالغه آميز هستند) بهراسيم. به خاطر اينكه چنين مقابله هايى به ما كمك خواهد نمود تا بر روى مسائلى اساسى و نه مسائل سطحى و استثنايى متمركز شويم. ما بايد با فراست بيشتر از فرهنگهاى خود و تفاوتهاى بين آنها و چيرگى فرهنگ غرب آگاهى يابيم. اين خودفهمى سپس بايد به دقت، آزاد از هرگونه لحن و تن اعتراض آميز و برانگيخته شده به وسيله حس پستى (خود كم بينى) فرهنگى در ارتدكس و اسلام، به غرب منتقل گردد. و اين بايد با بيان روشن و موجز برترى مردم باستان كه جهان غرب ارزشهاى اكتسابى و استيلاى خود را سرانجام از آنها گرفته اند، همراه باشد.

ما بايد به ويژه خود را به نفوذ و فراست كسانى از ما كه فرهنگ سنتى مان را درك نموده و در عين حال در غرب زندگى و كارآيى دارند متصل كنيم. سپس شرقيهاى ارتدكس و مسلمان مى توانند جايگاه واقعى خود را در جامعه جهانى به دست آورند و هرچه گسترده تر در ايجاد تفاهم متقابل و همزيستى مسالمت آميز كه براى قرنها اسلام و ارتدكس را به جلو برده است مشاركت نمايند.

1. Henri Pirenne

2. Speros Vryonis

3. Georges Florovsky

4. Chresros Yannaras

5. Richard J. Antoun

6. Jane Smith

7. Reductionist

8. Opropos and Fili

9. Ecumenist

10. Paul Jahnson

11. Uniate

12. New Calendar

13. Self-Defeating