فطرت و شخصيت - فطرت و شخصیت نسخه متنی

فطرت و شخصيت

عليمحمد حاضري

يكي از موضوعات مهم و مجادله برانگيز در رشته‏هاي مختلف انساني، مبحث شخصيت است كه آرا و اقوال متبايني را از صاحبنظران و مكاتب، و تعارضي را در شعب و رشته‏هاي گوناگون علوم به دنبال داشته است. بحث شخصيت در رشته‏هايي چون روانشناسي، جامعه‏شناسي و روانشناسي‏اجتماعي از جمله مباحث مبنايي است كه تئوريها و جهت‏گيريهاي متفاوتي از آن نشأت گرفته، علاوه بر آنكه سايه اين مبحث بر ساير موضوعات و فروعات رشته‏هاي مذكور نيز گسترده است. مباني نظري و آراي برخاسته از اين موضع، مكاتب و رويكردهاي متنوعي را در شعبه‏هاي كاربرديتر علوم انساني از قبيل: مديريت، علوم سياسي، تعليم و تربيت، حقوق جزا و جرم‏شناسي، پايه‏گذاري كرده است.

اساس بحث شخصيت، در پاسخ به مسأله چرايي و چگونگي تعيّني است كه هر فرد انساني در مقايسه با ديگر همنوعان كمابيش از آن برخوردار است و اين تعيّن، هم براي صاحبان اقوال و آراي معتقد به فرديت و ويژه بودن انسان، ضرورت توجيه و چگونگي وقوع آن را الزام كرده است و هم سؤال مهمي فراروي جمع گرايان و كساني كه قائل به قانونمندي نوعي براي اجتماع انسانها بوده و در صدد نفي فرديت او برآمده‏اند، قرار داده است كه واقعيت تنوع را چگونه توجيه مي‏كنند.

علي‏رغم تعاريف متعدد و متنوعي كه از شخصيت ارائه شده و اختلافات عظيمي كه در خصوص نحوه تكوّن و عوامل مؤثر در آن وجود دارد، مي‏توان به تعريف زير به عنوان وجه مشترك بسياري از اين اقوال اشاره داشت: «شخصيت عبارت است از سازمان پويايي از عوامل مؤثر در يك فرد، كه موجبات سازگاري منحصر به فرد او را با محيط پيرامون فراهم مي‏سازد».1 مهمترين اجزاي اين تعريف، پويايي يا عدم ثبات سازمان شخصيت فرد در طول مدت عمر و تنوع واكنشهاي او در شرايط و زمانهاي متفاوت از يكسو، و كيفيت انحصاري آن واكنشها در مورد هر فرد از سوي ديگر است. به عبارت ديگر اگرچه افراد در فرآيند جامعه‏پذيري، براي انطباق با ارزشها و الگوهاي رفتاري و فرهنگ جامعه و قالب‏گيري شخصيتشان تحت تأثير قرار مي‏گيرند، ولي اين تأثير منجر به پيدايش محصولات قالبي از آن نوع كه در ساير فعاليتها و مكانيسمهاي برنامه‏ريزي شده براي توليد محصولات دلخواه رخ مي‏دهد، نمي‏گردد. در توجيه اين تفاوت چنانچه نگرش پوزيتيويستي هم‏سنخي عالم انسان و طبيعت را مسامحتا بپذيريم و بر آن اساس از تمثيلي قياسي براي توضيح آن استفاده كنيم، بايد بگوييم فرايندهاي توليد محصولات، با دو شرط اساسي منجر به محصولات قالبي مشابه خواهد شد: اول تشابه و يكساني در كيفيت مواد اوليه؛ دوّم وحدت فرايند و عمليات اعمال شده بر اين مواد. در چنين صورتي با محصولاتي كاملاً مشابه و يكنواخت مواجه خواهيم بود؛ امّا با تنوع و عدم يكساني هر يك از اين دو عامل، با تنوع محصول روبرو مي‏شويم، بدين معني كه عمليات واحد بر مواد مختلف، منجر به توليد محصولات ناهمگون خواهد شد و همچنين اعمال عمليات متنوع بر مواد اوليه واحد نيز محصولات متنوع به دنبال خواهد داشت و در بسياري از موارد، تنوع ناشي از ناهمساني در هر دو عامل است.

با استعانت از اين تمثيل، تنوع رفتار يا كيفيت واكنش انسانهايي كه خروجي فرايند جامعه‏پذيري و تربيت اجتماعي محسوب مي‏شوند، يا به تنوع ذات و خميرمايه اوليه يا به تنوع مكانيسم جامعه‏پذيري يا تنوع هر دو بازگشت داده مي‏شوند. غالب آرا و نظريات مطرح شده در علوم انساني رايج در خصوص شخصيت، به نحوي درصدد توضيح همين موضوع و تأييد يا جانبداري از تأثير يك وجه و نفي وجوه ديگر يا اختلاف در ضريب يا وزن هر يك از عوامل فوق بازگشت دارد.