اشتباه، عاملي براي حمله به فلسفه و اهل علم - علم و عرفان در اشعار امام خمینی نسخه متنی

ملاصدرا، فيلسوف بزرگ ايراني، نيز در اصل چهارم از مقالؤ چهارم اسفار مي‏گويد كه علم ما به حدود وجود است و علم به حقيقت هر وجودي از عهدؤ فهم ما خارج است. وي مي‏گويد: "چون حقايق وجودات عيناً شئون و تجليات وجود حق و مجرّد ربط و تعلق به اويند و در حقيقت چون شعله‏هاي نورند كه از ذات او به اطراف و نواحي جلوه‏گرند، لذا وجود حق مقدّم وجودات خاصّؤ امكانيّه بوده، هويّت هر وجودي از وجودات خاصؤ امكانيه متقوّم به هويت اوست. و چون به حكم عقل، علم به حقيقت معلوم، تابع علم به علت و مقوّم ذاتي اوست، بنابراين علم به حقيقت هر وجودي موقوف بر علم به كنه ذات وجود و درك حقيقت اوست. و چون كنه ذات وجود از حيطؤ فهم و ادراك ما بيرون است، علم به حقيقت هر وجودي نيز از عهدؤ فهم ما خارج است و بجز ماهيات كه حدود وجودند، بر ما چيزي معلوم نخواهد بود، و ما اوتيتم من العلم الّا قليلا"(3)

از طرف ديگر يكي از اهداف اصلي عرفان رهايي از خود و محو و فناست و آنچه انسان را خودبين سازد، سررشتؤ عيبهاست و زشت و مذموم شمرده مي‏شود؛ چنانكه حافظ، با تاكيد بر كلمؤ خودبين مي‏گويد:

بنابراين هر علمي كه سبب خودخواهي و خودبيني انسان شود، مايؤ تباهي شمرده مي‏شود. مولانا اين نكته را در داستان نحوي و كشتيبان به شيواترين شكلي بيان كرده است:

اشتباه، عاملي براي حمله به فلسفه و اهل علم

عرفا علوم ظاهري را آميخته به انواع غفلتها و پوشيده در انواع حجابها و قرين با انواع آفتها مي‏دانند؛ زيرا گاه متخصصين در علوم رسمي، چنان گستاخ و مغرور مي‏شوند كه همؤ معارف بشري را به حوزؤ علمي خود محدود مي‏دارند و تصور مي‏كنند تمامي مشكلات بشري را با علوم ظاهري مي‏توان حل كرد. در حالي كه بيرون از قلمرو دانشهاي رسمي، معارفي وجود دارد كه ادراك آنها جز با كشف و شهود امكان‏پذير نيست. اين اشتباه يكي از عوامل مهم حمله به فلسفه و اهل علم را فراهم مي‏كند. مولانا در اين باره مي‏گويد:

و سنايي بيان مي‏دارد كه:

همچنين هدف اصلي علوم ظاهري و رسمي رفع نيازهاي زندگي مادي است. در حالي كه انسان وجودي دو بعدي دارد و حيات ابدي و سعادت جاودانؤ وي در گرو معارف حقيقي است، مولانا اين دانش را دانش فقر مي‏داند و مي‏گويد:

نامؤ ابن عربي به فخر رازي

محي‏الدين عربي در نامه‏اي به امام فخررازي نوشته است: "... و سزاوار است كه خردمند هيچ علمي را طلب نكند مگر آنكه به او كمال معنوي ببخشد و همراه با آموزندؤ خود باشد و اين جز علم باللّه نيست كه از راه موهبت و مشاهده حاصل مي‏گردد. زيرا في‏المثل اگر داناي طب باشي، لاجرم مادام كه در حوزؤ خوشيها و ناخوشيها هستي به آن نيازمندي و چون به جهاني وارد شدي كه ناخوشي و بيماري در آن نيست چه كسي را با آن درمان مي‏كني؟... پس بايد به اندازؤ نياز به اينگونه علوم پرداخت و در تحصيل علمي كوشيد كه با جابه‏جا شدن خوانندؤ خود جابه جا شود و اين جز علم به خداوند و مواطن آخرت و مقامات گوناگون آن نيست"(9)

دكتر زرين كوب در كتاب ارزشمند سرّني گفته است: