لطفا منتظر باشید ...
تأثير سازنده اينترنت بر اخلاق کاربران
طبقه بندي موضوعي : مباحث عمومي فناوري اطلاعات نويسنده : ميترا ديلمقاني، سيد عليرضا حجازي تاريخ انتشار : 09/05/1384 چکيده
در اين مقاله به تأثيرات مثبت اينترنت بر اخلاق کاربران پرداخته شده است. ديدگاه اتخاذ شده در اين مقاله مبتني بر قابليت هايي است که به صورت بالقوه در اينترنت وجود دارد و مي تواند سبب تسهيل ارتباطات جهاني ميان انسانها، از ميان برداشتن تبعيض ها در دستيابي به اطلاعات و در نهايت ايجاد جامعه اطلاعاتي جهاني شود. از نظر نويسندگان اين مقاله اينترنت عليرغم چهره فناوري - محور [1] خود مي تواند پديد آورنده فضايي باشد که در آن اخلاق و روابط اجتماعي افراد تقويت گردد. معمولاٌ از چنين اخلاقي با عنوان اخلاق سازنده ياد مي شود. استفاده از اينترنت اخلاق خاص خودش را به شيوه اي خودکار در کاربرانش به وجود مي آورد، کاربراني که در هر لحظه داده يا اطلاعاتي را توليد مي کنند. از اينرو اخلاق اينترنتي جداي از اخلاق سازنده نيست. مقاله حاضر با يادآوري امکان همکاري ميان اينترنت و انسان به منظور ارتقاي روابط انساني و اصول اخلاقي نگارش يافته است. کليد واژه ها
اخلاق [2] - اخلاق سازنده [3] - اخلاق اينترنتي [4] مقدمه
موضوعات اخلاقي معمولاً بر مبناي اصول فلسفي يا ديني جوامع مورد بحث و بررسي قرار مي گيرند، مانند اينکه انسان بايد با پدر و مادر، همسر و فرزندان خود چگونه رفتاري داشته باشد؟ پيشرفت هايي هم که در حوزه دانش و فناوري روي مي دهند، گاهي اوقات روابط ميان انسان ها و اصول اخلاقي پذيرفته شده در هر جامعه را به چالش مي گيرند. اغلب در رابطه با انسان و ماشين اين ايده مطرح مي شود که ماشيني شدن جامعه سبب کمرنگ شدن عواطف انساني و سردي روابط ميان انسانها شده است. چنين ديدگاهي در نگاه اول مي تواند درست به نظر برسد، اما براي دنياي امروز چندان مصداق ندارد. امروزه اينترنت و کاربردهاي گوناگون آن نظير پست الکترونيکي [5] ، گروههاي بحث [6] ، محاوره مستقيم يا اصطلاحاً چت [7] فرصت هاي جديدي را براي آشنايي ميان کساني که هرگز يکديگر را نمي شناخته اند، فراهم ساخته است و دوستي هاي جديدي را از نوع مجازي [8] بوجود آورده است که گاهي به دوستي هاي واقعي ميان افراد همفکر و همعلاقه منجر مي شود. بدين ترتيب مي توان انقلاب اطلاعاتي و در رأس آن اينترنت را بر خلاف انقلاب صنعتي و مظاهر آن که سبب جدايي انسانها از يکديگر شد، عاملي پيوند دهنده ميان عناصر انساني و نزديک کننده جوامع انساني در نظر گرفت و به تعبيري در کنار هر رويداد يا تحول تکنولوزيکي مي توان نتايج و تأثيرات مثبتي را نيز مشاهده نمود. تأثير اينترنت بر روابط اجتماعي انسانها گستره اي فراتر از ابعاد فردي را در بر گرفته است تا آن حد که در هنگام وقوع بلاياي طبيعي و فجايع انساني عاملي مهم در انعکاس عواطف و احساسات انساني به شمار مي رود. نقش راهبردي اينترنت در دو رويداد بزرگ اخير يعني جنگ در عراق و حادثه سونامي [9] مثال زدني است. در هر يک از ايندو رويداد، اينترنت جداي از ايفاي نقش اطلاع رساني خود؛ رسانه اي مهم در اعلام موجوديت گروههاي مختلف اجتماعي جهت حمايت از آسيب ديدگان و جلب کمکهاي مردمي از سراسر جهان بود. بسياري از کاربران اينترنتي با استفاده از امکانات اين رسانه جهاني به کمک نيازمندان شتافتند. هدف از بيان اين مطالب ارائه يا القاي يک تفکر مثبت انديش يا خوشبينانه به ذهن خواننده نيست، بلکه تبيين امکان تحقق جامعه اطلاعاتي آرماني در سراسر جهان است. شکي نيست که همه کاربران اينترنتي به ارزشها و اصول والاي انساني اهميتي نمي دهند. هکرها [10] يا راهزنان اينترنتي که با شيوه هاي مختلف در صدد نفوذ به نقاط مشخصي از اينترنت هستند، از همين نوع کاربران هستند. اصولاً، اينکه در اينترنت چه چيزي پسنديده است يا چه چيزي نا مطلوب است، همچنان در هاله اي از ابهام قرار دارد. حتي در تعاريف قوانين بهره برداري از شبکه کامپيوتري و اينترنت همواره جلب نظر طرفهاي ذينفع مطرح بوده است. گاهي اوقات جانبداري هاي اقتصادي از توليد کنندگان دانش و اطلاعات به حدي مي رسد که ديگر حق [11] يا به عبارت بهتر ارزشي براي کاربران قائل نمي شوند. اين وضعيت در جوامع اقتصادگرايي [12] مانند آمريکا و کشورهاي غربي به خوبي مشهود است. کاربران براي برخورداري از خدمات پيوسته اطلاع رساني مجبور به پرداخت هزينه هايي هستند که چندان واقع بينانه به نظر نمي رسند. گستره اقتصاد آنقدر وسيع شده است که ديگر حوزه اخلاق را هم تحت الشعاع خود قرار داده است. امروزه ثروت و پول تنها ارزش اخلاقي پذيرفته شده در بسياري از جوامع شده و کليه روابط انساني بر اساس همين عامل تنظيم و بر قرار مي گردد. اما در حوزه فناوري اطلاعات و ارتباطات و به ويژه اينترنت، گستره اخلاق درست از لحظه اي آغاز مي شود که يک کاربر پشت رايانه شخصي خودش مي نشيند و روي دگمه مرورگر اينترنتي [13] کليک مي کند تا به درون جامعه جهاني اطلاعات گام بگذارد . اينکه کسي ميهمان اينترنت باشد و براي اولين بار باشد که از اين رسانه استفاده مي کند، يا از مشتريان پر و پا قرص اينترنتي يا اصطلاحاً نرد [14] باشد، زياد مهم نيست. مهم اين است که همه اين افراد تحت محيطي به تبادل اطلاعات با يکديگر مي پردازند که هيچ قانون يا مقرارت رسمي بر آن حاکم نيست. خوب يا بد، درست يا نادرست، بايد يا نبايد؛ همگي تعابير منحصر بفردي هستند که به ازاي تک تک کاربران ميليوني يا ميلياردي اينترنت قابل بررسي و تعريف است. در چنين فضايي تدوين هرگونه قانون و مقررات نه تنها غيرممکن به نظر مي رسد، بلکه مضحک هم جلوه مي کند. چيزي که ممکن است از نظر يک کاربر مطلوب و خواستني باشد، مي تواند از ديدگاه کاربر ديگري نامطلوب و ناپسند باشد. اما فصل مشترک همه کاربران از مبتدي گرفته تا پيشرفته، يک چيز است و آن ساختن [15] است. همه کاربران اينترنت به نوعي در حال ساختن داده يا اطلاعات هستند. حتي کاربراني که فقط نقش دريافت کننده [16] يا مصرف کننده [17] اطلاعات را دارند، در واقع به نوعي اطلاعات را در جايي مصرف مي کنند و سبب ساختن چيزي در جايي ديگر مي شوند. بدين ترتيب همه آنها برخودار از نوعي از اخلاق هستند که اصطلاحاً اخلاق سازنده ناميده مي شود. 2. اينترنت: خوب، بد، زشت يا زيبا
با وجود همه مباحثي که تاکنون درباره اينترنت و پيامدهاي استفاده از آن بر اخلاق کاربران مطرح شده است، هنوز به درستي نمي توان تصوير روشني را در اين خصوص مشاهده کرد. روان شناسان و متخصصان علوم رفتاري اغلب توجه خود را بر جنبه هاي منفي اينترنت معطوف مي نمايند. اين بيشتر بدان جهت است که اين دسته از افراد انسانها را در قالب سوژه هاي مطالعاتي خود در نظر مي گيرند و به علت اضمحلال فزاينده بنيان هاي خانوادگي و ارزش هاي انساني در جوامع غربي، نقش مخرب اينترنت بيشتر از نقش سازنده آن مورد عنايت محققان واقع شده است. بارزترين مصداق اين وضعيت استفاده نادرست و کنترل نشده کودکان از اينترنت و گمراهي و به خطر افتادن آنها توسط سودجويان اينترنتي است که هر چند وقت يکبار اخبار نگران کننده اي در اين رابطه از رسانه هاي جمعي منتشر مي شود و هوشياري والدين کودکان را در استفاده آنها از اين رسانه گوشزد مي شود. اما به لحاظ چند جانبه بودن پديده اينترنت، نمي توان نگرشي يک سويه به آن داشت. به عنوان نمونه هنگامي که بحث تجارت الکترونيکي مطرح مي شود، جنبه هاي سود آور و سرمايه ساز اينترنت بيشتر مورد توجه قرار مي گيرد. حتي از سوي بسياري از مؤسسات بين المللي نظير يونسکو [18] استفاده از اينترنت به عنوان يک رسانه ارزان قيمت و سهل الوصول جهت حل بحران هاي اقتصادي و فقر در جوامع توسعه نيافته توصيه مي شود. کما اينکه در سخنراني سال گذشته آقاي کوفي عنان دبير کل سازمان ملل متحد استفاده از اينترنت جهت از ميان برداشتن فواصل طبقاتي در جوامع محروم و عقب مانده قاره آفريقا به عنوان سريع ترين و عملي ترين راه حل پيشنهاد شده بود. و يا هنگامي که صحبت از تسهيم دانش [19] به ميان مي آيد، حقيقاتاً هيچ رسانه اي نمي تواند جايگزين اينترنت شود و به مثابه يک پل ارتباطي کارآمد ميان پژوهشگران در سراسر جهان عمل نمايد. در چنين حالتي آيا اينترنت خوب است يا بد؟ زشت است يا زيبا؟ اگر قدري منصفانه به اين موضوع نگاه کنيم در مي يابيم که در بسياري از موارد ملاک قضاوت ما درباره اينترنت سود و زياني است که به ما و منافع ما مي رساند. چنين ديدگاهي نمي تواند يک جايگاه بي طرفانه در قبال اينترنت داشته باشد. کاربران هنگام استفاده از اينترنت به درستي در مي يابند که آيا اينترنت دارد به آنها خدمت مي کند يا خيانت. البته در سنين کودکي يا نوجواني چنين تشخيصي قدري مشکل به نظر مي رسد، اما با رعايت تدابير تربيتي و ايجاد امنيت لازم توسط والدين اين مشکل قابل حل است. 3. نقش اينترنت در ايجاد اخلاق سازنده در کاربران
از جمله مهم ترين اقداماتي كه مي توان از طريق اينترنت سازمان داد، عضويت استادان و متخصصان رشته هاي مختلف در گروه هاي تخصصي است. با عضو شدن كاربران اينترنت در اين گروه ها، آنها مي توانند در جريان آخرين اطلاعات موجود در رشته هاي تخصصي خود قرار گيرند زيرا همه اعضا در جريان پيام هاي علمي كه توسط يك نفر صادر مي شود، قرار دارند. در شرايطي كه خطوط ارتباطي از كيفيت لازم برخوردار باشد و در ايستگاه هاي محل كار هر دو يا چند طرف امكانات لازم (دوربين ويدئويي ...) به سيستم اتصال داشته باشد، مي توانند تصوير و فعاليت هاي يكديگر را نيز مشاهده كنند. هم اكنون انجام عمل هاي مهم جراحي به شكل هدايت از راه دور [ 20] و با شركت چند متخصص كه هر كدام در گوشه اي از دنيا به كار مشغول هستند و مي توانند در يك آن ناظر عمل جراحي يا راهنمايي كننده آن باشند، در تعدادي از مراكز مجهز درماني متداول شده است. يكي ديگر از شكل هاي نسبتاً رايج اخلاق سازنده كه در سطح كشورهاي اروپاي غربي و امريكا مشهود است، كنفرانس از راه دور [21] مي باشد كه در آن تعدادي از متخصصان (كه هر كدام در يك گوشه از كره زمين زندگي مي كنند) با يكديگر درباره موضوع مورد علاقه خود به تبادل نظر مي پردازند. اين نوع كنفرانس هاي الكترونيك در آينده رواج زيادي خواهند يافت و احتمال مي رود كه در مقياس وسيعي از اهميت كنفرانس هاي حضوري (كه بسيار پرهزينه تر است) كاسته شود . در طول چند دهة اخير، مجله هاي علمي، در ميان پژوهشگران، نقش ويژه اي در برقراري ارتباطات علمي ايفا كرده اند و تعداد اين مجله ها در سطح جهان همواره رو به افزايش بوده است. اما با توجه به گسترش شبكه اينترنت، به ويژه در طول 5 سال گذشته، به نظر مي رسد كه در سال هاي آينده نتوان افزايش تعداد اين مجلات را مانند سال هاي گذشته انتظار داشت. همه روزه بر تعداد پژوهشگراني كه براي انتشار نتايج پژوهش هاي خود از اين شبكه استفاده مي كنند، افزوده مي شود. آنان مي توانند اطلاعات توليدي خود را در اختيار تمامي افرادي كه امكان دسترسي به اين شبكه را دارند قرار دهند و از آنان نيز بخواهند، علاوه بر نظرخواهي، برايشان مدارك علمي مشابهي از همين رهگذر ارسال دارند يا با خود آنان همكاري مستمر داشته باشند. همه اين فعاليت ها که در بستر اينترنت انجام مي گيرند و به گونه نوآوري، خلاقيت و سازندگي علمي محسوب مي شوند، سبب تبلور شکل گسترده اي از اخلاق در ميان کاربران مي گردد که اصطلاحاً اخلاق سازنده ناميده مي شود. 4تعامل و همزيستي جهاني: شكل گيري هويت پويا [22]
واقعيت اين است كه گسترش شبکه جهاني اينترنت فاصله ها را كم كرده و به ايجاد نوعي تشابه، به ويژه در جوانان، انجاميده است. اعضاي كميسيون توسعه سازمان ملل متحد گزارش داده اند كه در گردهمايي هاي خود در شهرهاي قاره هاي گوناگون، شاهد بوده اند كه جوانان خيلي شبيه به هم شده اند و اين شباهت، با رنگ باختن مرز جوامع و رفتن به سوي نوعي جامعه اطلاعاتي و شبكه اي، بيش تر شده است. اما بايد توجه داشت كه به يمن گسترش وسايل ارتباطي و رسانه ها، جوامع مختلف اگر آگاهانه و با برنامه ريزي عمل كنند، مي توانند براي تحولات مثبت از آن استفاده كنند و به نوعي همزيستي سالم جهاني دست يابند. مبارزه با مواد مخدر در سطح جهاني، حفظ محيط زيست، همبستگي انسان ها، احترام به حق حيات، محترم بودن حريم زندگي خصوصي افراد، احياي حقوق مادران و كودكان، تأكيد بر عدالت جهاني، گرامي داشتن كرامت انسان ها و توجه به حقوق اقليت هاي ديني و اجتماعي، توسعه پايدار و اجازه مطرح شدن ساير فرهنگ ها و ارزش ها مباحثي هستند كه مي توانند با بهره گيري از همين فضاي موجود اطلاعاتي، وجه ديگري را در تعامل فرهنگ ها نشان دهند. 5. کثرت گرايي فرهنگي [23]
اصطلاح پديده چندفرهنگي [24] ما را به شناسايي و حتي گرامي داشتن ديگران، درست به همان گونه اي كه هستند، بدون سقوط به نژادپرستي، به شكل درست آن دعوت مي كند. در اين عصر، كليد واژه رايج تساهل و تسامح [25] بود. اين كليد واژه به معناي پذيرش تفاوت ميان ما و آنها است اما در کاربرد امروزه خود انسانها را به بردباري در برابر تفاوت هاي يکديگر فرا مي خواند]4[. اينترنت، با جهان گستري چشمگير خود، فرض را بر اعتبار همه دعاوي درباره حقيقت مي گذارد، بدون آن كه در چاله نسبي گرايي محض بيفتد. نسبي گرايي بيش از حد شالوده هر گونه گزاره اخلاقي و همراه آن، شالوده هاي اخلاقي زندگي عمومي را سست مي كند. جهان گستري جامعه اطلاعاتي که در قالب اينترنت تبلور يافته است راه را براي كساني كه اقليت ناميده مي شوند و مي خواستند صدايشان شنيده شود هموار ساخته است. بنابراين، پديده چند فرهنگي كه مفهومي تناقض نما است هم بيانگر تنوع است و هم وحدت. تنوع لازمه جهان گستري است زيرا تجلي دلبستگي هاي محلي و هويت هاي خاص را مجاز مي پندارد و در عين حال مستلزم وحدت است زيرا مروج مفهوم دهكده جهاني [26] است . پديده چندفرهنگي را بسياري عارضه اي مي دانند كه خاص مرز ملي معيني است. در واقع، اين پديده به سرعت در حال گسترش به قلمرو بين المللي است. همانند نظام اقتصادي جديد، اهتمام براي نظام فرهنگي جديد تاريخ خاص خود را دارد. عصر چندفرهنگي با پيدايش اقتصاد اطلاعاتي که محصول اينترنت است نخبگان اطلاعاتي، طبقه ميانگين و به حاشيه رانده شدگان يا فروطبقه را جانشين طبقات پيشين اشراف، متوسط و كارگر ساخت. جامعه جهاني اطلاعاتي که شکل مجسم آن اينترنت مي باشد، آرمان هاي تجددخواهانه را در زمينه خردورزي، نبوغ هنري و فردگرايي به سود ضديت با سرمايه داري، تحقير اخلاق سنتي و پيروي از برابرخواهي تندروانه طرد كرده است. 6. جهاني شدن و حقوق شهروندي
مسلماً يک شهروند در عصر چند فرهنگي داراي حقوق و امتيازات خاصي بايد باشد. ازجمله حقوق مسلم و طبيعي آن حق دسترسي به اطلاعات است که خود منجر به ايجاد حق ديگري به نام حق استفاده از امکانات و ابزارهاي فناوري اطلاعاتي و ارتباطي است. به گونه اي که يک فرد قادر باشد آزادنه به کاوش اطلاعات بپردازد و نيازمندي هاي اطلاعاتي خود را برآورده سازد. پس از آن آزادي بيان، و مسأله امنيت حريم خصوصي افراد است. برخي از چالش هاي جديد در اين راستا عبارت است از: اداره حقوق فردي در عصر الكترونيك، محافظت در برابر سوء استفاده هاي الكترونيكي و اطمنيان از ايمني تعاملات از طريق زير ساختارهاي اطلاعاتي مناسب. در هر سه دسته موارد مطروحه، عامل اخلاقي و ملاحظات اخلاقي شرط اصلي و ضامن بقاي سالم در اين عصر مي باشد. هر شهروند در ازاي خدمات و حقوقي كه از جامعه دريافت مي دارد موظف به رعايت برخي موارد مي باشد. زندگي در چنين جامعه اي نيازمند كسب يك سري يادگيري ها و رعايت آدابي(رفتارهايي) است كه انتظار مي رود هر عضو در جامعه روي خطي [27] بدان پايبند باشد. جهاني شدن همه چيز را تحت الشعاع قرار مي دهد و ساختار و ماهيت نظام هاي اقتصادي، سياسي و اجتماعي را متحول مي سازد. از طرفي جهاني شدن دو نسبت عمده با فرهنگ ملت ها برقرار مي کند. نخست با تشديد کثرت گرايي دروني، فرهنگ را در آستانه تجزيه شدن قرار مي دهد و سپس جهاني شدن با آغاز جهش بسوي حاکميت جهان شمول راه را براي ادغام فرهنگ هاي ملي، تحت فرهنگي جهان شمول هموار مي کند. 7. نتيجه
امروزه ورود به دنياي مجازي و يا بعبارت بهتر زندگي در محيط هاي مجازي امري بديهي به شمار مي رود. لازمه تعامل در اين محيط ها برخورداري از يکسري مهارت هاي فني و رفتاري است. از مهمترين ويژگي هاي اينترنت ايجاد پيوندهاي مناسب بين افراد در اقصي نقاط دنيا مي باشد. فصايي که درآن امکان ايجاد روابط انساني و اخلاقي ميسر است و مي تواند کانوني براي ايجاد اخلاق سازنده انساني نيز باشد. در نهايت با نزديک کردن ملت ها به همراه تقويت تعامل و روابط انساني صحيح ميان آنها ، آرزوي ديرين بشر براي ايجاد آرمان شهر جهاني [28] يا به عبارت ديگر جهاني شدن ميسر خواهد شد. منابع:
1. Coleman Kari Gwen 2001, Android Arete: Toward a Virtue Ethic for Computational Agents , Ethics and Information Technology 3.4, 247-265. 2. Eisenstadt M. and Vincent T. (eds.) 2000, The Knowledge Web: Learning and Collaborating on the Net , paperback edition with new introduction (London: Kogan Page). 3. Floridi L. 2002, What is the philosophy of information , Metaphilosophy , 33.1/2, 123-145, preprint available at: http://www.wolfson.ox.ac.uk/~floridi/ 4. Floridi L. 2003b, Information Ethics: An Environmental Approach to the Digital Divide , Philosophy in the Contemporary World , 2002 (9.1), 39-45, preprint available at: http://www.wolfson.ox.ac.uk/~floridi/ 5. Floridi L. and Sanders J.W. 2002, Computer Ethics: Mapping the Foundationalist Debate , Ethics and Information Technology 4.1, 1-9, preprint available at http://www.wolfson.ox.ac.uk/~floridi/ 6- ديلمقاني، ميترا و رضا ثاني1382. شهروند الکتروني در عصر اطلاعات. فصلنامه رسانه. سال 14، شماره 3پاييز 1382. ص61-66 [1] Technology-Oriented [2] Ethics [3] Constructionist Ethics [4] Cyber -Ethics [5] E-mail [6] Discussion Groups [7] Chat [8] Virtual [9] Tsunami [10] Hackers [11] Right [12] Economy-Oriented [13] Browser [14] Nerd [15] Construction [16] Receiver [17] Consumer [18] UNESCO [19] Knowledge Sharing [20] Remote Control [21] Teleconference [22] Dynamic Identity [23] Cultural Pluralism [24] Multiculturalism [25] Tolerance [26] Global Village [27] Online [28] Utopia توضيح: ميترا ديلمقاني عضو هيأت علمي و سيد عليرضا حجازي دانشجوي کارشناسي ارشد مديريت مراکز اطلاع رساني دانشگاه صنعتي مالک اشترند.
