مبانى انديشه هاى سياسى اهل سنت - مبانی اندیشه های سیاسی اهل سنت نسخه متنی

مبانى انديشه هاى سياسى اهل سنت

داود فيرحى

مقدمه

از ديدگاه بررسى هايى كه امروزه با عنوان فرانظريه(Meta theory ) مشهورند, انديشه هاى سياسى اهل سنت وضعيت ويژه اى دارند. با توجه به ملاك هاى تاريخى و برون منطقى, اين انديشه ها به سه دوره متمايز تقسيم مى شوند. هركدام از اين دوره ها كه در سطور آتى بررسى مى شوند, مبانى و الگوى انديشه پردازى خاصى دارند كه تمايز گفتارى آن ها را نشان مى دهند. در اين مقاله, كوشش مى كنيم ضمن اشاره به ويژگى هاى عمومى اين سه دوره, مبانى و خصايص تفكر سياسى جديد در اهل سنت را به اجمال طرح نماييم.

منظور از مبانى در اين جا, زمينه ها و پايه هاى تاريخى_ كلامى است كه منظومه فكر سياسى اهل سنت با تكيه بر آن ها تدوين شده, و بر اين اساس تاريخ و سنت اسلامى را باز تفسير مى نمايند. برخى از اين مبانى, چنان كه خواهدآمد, واضح و آشكارند و ما از آن ها به مبانى كلامى تعبير مى كنيم, اما بخشى ديگر وضوح بين ندارند, بلكه چنان كه بعضى از نويسندگان اشاره كرده اند, زمينه و ناخودآگاه انديشه هاى اهل سنت را تشكيل مى دهند. 1 از يك ديدگاه, مبانى نوع دومـ كه در اين جا با عنوان مبانى تاريخى اشاره مى كنيم در بازپردازى و تحول افكار سياسى اهل سنت, نقش تعيين كننده دارند. طبق اين تحليل, ساختار زندگى عمومى در هر زمانه كه در ناخودآگاه قدرت تجلى مى كنند, نه تنها انديشه هاى سياسى هر دوره را تحت تاثير قرار مى دهند, بلكه حتى مبانى كلامى متناسب با آن را باز توليد و سامان مى دهند.

برخلاف ديدگاه فوق, نظريه ديگرى كه تا حدودى سنتى و مانوس است به مبانى كلامى اصالت بيش ترى مى دهند و شرايط تاريخى يا ناخودآگاه زمان را به عوامل غيرعمده و درجه دوم تقليل و تحويل مى كنند. به نظر مى رسد كه اين نوع از بررسى ها, چهارچوبه هاى فكرى را بيش از حد واقع متصلب و انعطاف ناپذير تلقى مى كنند.2 كوشش ما در اين مقاله استفاده از لوازم معرفتى و روش شناختى هردو ديدگاه فوق در بررسى مبانى انديشه هاى جديد اهل سنت مى باشد. ابتدا مختصات دوران هاى سه گانه تاريخ انديشه سياسى اهل سنت را مورد اشاره قرار مى دهيم:

1) دوران نص گراى صحابه

اين دوره كه با رحلت پيامبر بزرگ اسلام(ص) و شكل گيرى خلافت مدينه آغاز مى شود, دورانى است كه انديشه و عمل سياسى مسلمانان با استناد به نصوص و سيره هدايت مى شود. مهم ترين ويژگى اين مرحله از تاريخ تفكر مسلمين, فقدان يك منظومه يا نظريه سياسى منسجم, و نقش برجسته صحابه در داورى نهايى منازعات و تصميمات سياسى است. افكار عمومى تقريبا بر محور صحابه دور مى زد و اظهارنظرها و مواضع آنان ملاك نهايى مشروعيت حاكمان بود.3 قطع نظر از مبانى متاخرى كه در باب عدالت صحابه و با ملاحظات ويژه اى تدوين شده اند, صحابه پيامبر(ص) در اين دوران احترام و جايگاه تعيين كننده اى در عرصه سياسى و زندگى عمومى مسلمين داشتند. چنين جايگاهى درواقع, مقبول خاص و عام, و فرمانروا و فرمانبردار بود. امام على بن ابى طالب(ع) آنان را با عنوان اهل شورا معرفى مى كند و خطاب به فرمانرواى نافرمان شام مى فرمايد: وانما الشورى للمهاجرين والانصار فان اجتمعوا على رجل وسموه اماما كان ذلك لله رضى شورا از آن مهاجرين و انصار صحابه است و هرگاه آنان بر كسى توافق نموده و او را امام بنامند, اين امر مورد رضاى خداوند نيز خواهدبود.4 هرچند عبارت فوق در نظر بسيارى از نويسندگان شيعى, از مصاديق الزموهم بما الزموا به انفسهم تلقى شده است. اما گفتار امام(ع), قطع نظر از مبانى مذهبى متفاوت, بيانگر نقش تعيين كننده صحابه در معادلات سياسى اين دوره است.