ايدز، بلاى قرن را بهتر بشناسيم

دكتر اكرم حيدرى

مقدمه

هنگامى كه دنيا برنامه‏ى «بهداشت‏براى همه تا سال 2000» (HFA/2000) را پيگيرى مى‏كرد و زمانى كه جهانيان ريشه كنى آبله را جشن گرفتند و غلبه بر بسيارى از بيمارى‏هاى عفونى مانند فلج اطفال، كزاز نوزادان، ديفترى، سرخك و... را نويد مى‏دادند، ناگهان در سال 1981 نوعى بيمارى عفونى ناشناخته به نام «ايدز» (AIDS) در امريكا، اروپا، استراليا و افريقا خودنمايى نمود. با گسترش اين بيمارى به امريكاى جنوبى و آسيا، هم اكنون ايدز به عنوان يك بيمارى عالم‏گير در كمين سلامتى بشر مى‏باشد، چرا كه با گذشت‏حدود 20 سال و صرف ميلياردها دلار هزينه و على‏رغم پيشرفت‏هاى بسيار، هنوز دانشمندان موفق به كشف واكسنى براى پيش‏گيرى يا دارويى براى درمان قطعى آن نشده‏اند.

عامل

عامل بيمارى ويروسى است‏به نام «ويروس نقص ايمنى انسان‏» (Human Immuno deficiency Virus) (HIV) كه به سيستم دفاعى بدن حمله كرده و باعث اختلال در فعاليت آن مى‏گردد. بيشترين سلول‏هايى كه درگير مى‏شوند، لنفوسيت‏ها هستند كه جزيى از گلبول‏هاى سفيد خون مى‏باشند. نام بيمارى ايدز از حروف اول كلمات زير گرفته شده است و به معناى «سندرم نقص ايمنى اكتسابى‏» مى‏باشد. (Deficiency Sundrome) (AIDS)

ويروس ايدز به تدريج قدرت دفاعى بدن را كم مى‏كند، به طورى كه انسان مبتلا حتى نمى‏تواند در مقابل بيمارى‏ها يا عفونت‏هاى مختصر هم مقاومت كند و در نتيجه از بين خواهد رفت.

طبق آن چه كه در كتاب «ويروس‏شناسى‏» تاليف «آقاى دكتر پرويز مالكى نژاد» ذكر شده است، ويروس ايدز در حرارت 56 درجه سانتيگراد به مدت نيم ساعت غيرفعال مى‏شود. به طور كلى اين ويروس در اثر اتر، فرمالين 4 درصد، اتانول 70 درصد، هيپوكلريت 5/ - 1/ درصد، محيط اسيدى، تبادين 5/2 درصد و پراكسيد هيدروژن 10 درصد در مدت 30- 20 دقيقه غيرفعال مى‏شود. ولى به اشعه‏ى يونيزه‏ى گاما و ماوراى بنفش مقاوم است.

سير بيمارى و علايم بالينى

مرحله‏ى اول عفونت‏حاد; در صورتى كه تعداد كافى ويروس ايدز وارد بدن فرد شود، در 70- 50 درصد موارد بعد از چند هفته علايم حادى به شكل تب، گلودرد، بزرگى غدد لنفاوى، درد مفاصل و عضلات، سردرد، ضعف و بى‏حالى، بى‏اشتهايى، كاهش وزن، تهوع، استفراغ، اسهال و گاهى بثورات جلدى و يا تظاهرات عصبى متنوع ظاهر مى‏گردد. اين علايم شباهت كاملى با بسيارى از بيمارى‏هاى عفونى ديگر داشته و چون خود به خود ظرف يك الى دو هفته بهبودى حاصل مى‏گردد، كمتر اتفاق مى‏افتد كه بيمارى در اين دوره تشخيص داده شود.

مرحله‏ى دوم (بدون علامت) : پس از بهبودى خود به خود از علايم مرحله‏ى حاد (كه در 50- 30 درصد موارد اصلا بروز نمى‏كند)، بيمارى وارد مرحله‏ى بدون علامت مى‏شود. اين دوره به طور متوسط 10 سال طول مى‏كشد. در اين مدت شخص آلوده هيچ گونه علامتى را بروز نمى‏دهد و ظاهرا كاملا سالم است، ولى براى ديگران آلوده كننده مى‏باشد. اين مرحله نزد كودكان كوتاه‏تر است.

مرحله‏ى سوم (بزرگى غدد لنفاوى منتشر و پايدار) : در اين مرحله غدد لنفاوى بزرگ مى‏شوند (به ابعاد نيم تا دو سانتى‏متر) . اين تورم به صورت قرينه، بدون درد، با قوام لاستيكى و در بيش از دو نقطه‏ى بدن (به جز ناحيه‏ى مغبنى) ظاهر مى‏شود و حداقل 3 ماه باقى مى‏ماند.

مرحله‏ى چهارم (مرحله‏ى قبل از ايدز و مرحله‏ى نهايى ايدز) : قبل از بروز علايم نهايى ايدز، عوارضى ظاهر مى‏شود كه اصطلاحا به آن علايم مربوط به ايدز يا كمپلكس ايدز مى‏گويند .(AIDS_Related complex) اين علايم شامل اسهال به مدت بيشتر از يك ماه، كاهش وزن بيشتر از 10 درصد وزن سابق، تعريق شبانه، خستگى، بى‏حالى و ضعف مى‏باشد. اين علايم را مقدمه‏ى استقرار كامل ايدز كه پايان طيف بيمارى مى‏باشد، به حساب مى‏آورند.

در نهايت‏به علت كاهش شديد قدرت دفاعى بدن، شخص مستعد، به بسيارى از عفونت‏هاى فرصت‏طلب و سرطان‏ها مبتلا مى‏شود كه علايم بسيار متنوعى دارند و در نهايت فرد را از پاى در مى‏آورند.

كلمه‏ى ايدز به مرحله‏ى نهايى آلودگى به ويروس ايدز اطلاق مى‏شود كه در 25 درصد افراد، حدودا 5 سال پس از ورود ويروس، در 25 درصد ديگر 10 سال پس از ورود ويروس و در حدود 25 درصد 15 سال پس از ورود ويروس به بدن ظاهر مى‏گردد; يعنى در مجموع حدود 75 درصد افراد آلوده، پس از 15 سال به مرحله‏ى ايدز مى‏رسند. علل اين اختلاف را در نوع ويروس، راه ورود آن، ميزان ويروس وارد شده، وضعيت قبلى سيستم ايمنى ميزبان، وجود عفونت‏هاى هم زمان، وضع تغذيه و بهداشت مى‏دانند.

در مورد اين مساله كه بالاخره 25 درصد باقيمانده چه زمانى وارد مرحله‏ى ايدز مى‏شوند، بحث وجود دارد، ولى آن چه مسلم است اين است كه فرد آلوده حتى اگر ديرتر وارد مرحله‏ى ايدز شود، همواره براى سايرين آلوده كننده مى‏باشد.

پس از رسيدن به مرحله‏ى نهايى، متوسط طول عمر در افراد بالغ حدود 2 سال است و بيمار در نهايت، به علت‏يكى از عفونت‏هاى فرصت طلب يا سرطان‏ها، فوت خواهد كرد.

تشخيص

تشخيص آلودگى به ويروس ايدز فقط با آزمايش خون ميسر است. بايد توجه داشت كه از زمان ورود ويروس به بدن انسان تا زمانى كه شواهد آزمايشگاهى آن ظاهر شود، بين 2 هفته تا 16 ماه فاصله وجود دارد كه به آن دوره‏ى پنجره (Window period) گفته مى‏شود. در اين دوران، فرد آلوده كننده است، ولى هيچ يك از علايم آزمايشگاهى متداول را ندارد.

درمان

متاسفانه تاكنون درمان قطعى‏اى براى اين بيمارى كشف نشده است. اولين داروى ضد ويروسى كه در سال 1987 عليه آن كشف شد، «زيدو و ورين‏» نام دارد كه فقط پيدايش علايم ايدز را به تاخير مى‏اندازد و علاوه بر داشتن عوارض زياد، پس از مدتى ويروس نسبت‏به آن مقاوم شده و به عنوان درمان قطعى كارآيى ندارد. ساير داروهاى كشف شده نيز اثر درمانى كامل ندارند. در حال حاضر، تنها مى‏توان براى عفونت‏هاى فرصت‏طلب و سرطان‏ها درمان‏هاى لازم را به كار برد و يا از داروهاى تقويت كننده‏ى سيستم ايمنى استفاده نمود.

راه‏هاى سرايت

1. برقرارى تماس جنسى با فرد آلوده به ويروس ايدز كه در حدود 80 درصد موارد آلودگى در دنيا و 10 درصد موارد آلودگى در ايران را به خود اختصاص داده است.

2. استفاده‏ى مشترك از سرنگ آلوده در بين معتادين تزريقى كه عامل انتقال ويروس در 12 درصد موارد آلودگى در جهان و 64 درصد موارد آلودگى در ايران بوده است.

3. انتقال ويروس ايدز از مادر آلوده به فرزند، هنگام باردارى، حين زايمان و پس از آن. اين راه مسؤول 5 درصد موارد آلودگى در جهان و 1 درصد موارد آلودگى در ايران مى‏باشد.

4. استفاده از خون و فرآورده‏هاى خونى آلوده، كه در حال حاضر، فقط 3 درصد موارد آلودگى در دنيا و 6 درصد موارد آلودگى در ايران را شامل مى‏شود.

انتقال از طريق تيغ سلمانى، استفاده‏ى مشترك از مسواك و لوازم حجامت و خال كوبى نيز مشاهده شده است.

راه‏هاى عدم سرايت

1. معاشرت‏هاى اجتماعى معمولى در منزل يا محل كار;

2. دست دادن;

3. بزاق و روبوسى;

4. اشك;

5. عطسه و سرفه;

6. لوازم منزل;

7. توالت و حمام عمومى;

8. استخرهاى عمومى;

9. اغذيه;

10. وسايل غذاخورى;

11. رد و بدل نمودن اشيا;

12. حيوانات و حشرات.

وضعيت‏بيمارى در جهان

آلودگى به ويروس ايدز يك بيمارى جهانى است و موارد ابتلا به آن تقريبا از تمامى كشورها گزارش شده است. تعداد كل مبتلايان به اين ويروس در جهان، حدود 60 ميليون نفر مى‏باشد كه حدود 90 درصد آن‏ها در كشورهاى جهان سوم به سر مى‏برند. در هر دقيقه نيز 11 نفر بر تعداد موارد آلودگى به ويروس ايدز اضافه مى‏شود و اكثريت عفونت‏هاى جديد در بالغين جوان روى مى‏دهد. به طورى كه 3/1 مبتلايان 24-15 سال سن دارند و بيشتر آن‏ها از بيمارى خود اطلاع ندارند. تا كنون حدود 22 ميليون نفر از بيماران مبتلا به ايدز در جهان جان باخته‏اند. لازم به ذكر است كه نسبت مبتلايان زن به مرد در جهان 2 به 3 مى‏باشد.

وضعيت‏بيمارى در ايران

بر پايه‏ى آخرين آمارى كه اداره‏ى كل پيشگيرى و مبارزه با بيمارى‏هاى وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكى ارايه كرده است تا ابتداى مهرماه سال 1380 تقريبا 3109 نفر آلوده و بيمار مبتلا به ايدز در ايران شناسايى شده است، البته تعداد تخمينى بيماران آلوده به اين ويروس به 15 تا 20 هزار نفر بالغ مى‏گردد.

بر اساس همين گزارش 334 نفر نيز بر اثر ابتلا به اين بيمارى فوت كرده‏اند. مقايسه‏ى آمارهاى نيمه‏ى نخست‏سال 1380 با سال‏هاى گذشته، نشان دهنده‏ى روند رو به افزايش بيمارى در ايران است. لازم به ذكر است كه در ايران 92 درصد مبتلايان را مردان و 8 درصد را زنان تشكيل مى‏دهند .

روش‏هاى پيشگيرى

1. پايبندى به اصول اخلاقى و اجتناب از بى‏بند و بارى جنسى;

2. اجتناب از مصرف مواد مخدر به خصوص مواد مخدر تزريقى;

3. عدم باردارى زنان آلوده (به منظور پيشگيرى از سرايت آلودگى به فرزند);

4. كنترل خون و فرآورده‏هاى خونى (كه توسط سازمان انتقال خون انجام مى‏گيرد.) ;

5. عدم استفاده از وسايل غير استريل جهت‏سوراخ كردن پوست‏به علت‏هاى مختلف اعم از تزريق، حجامت، خالكوبى و...;

6. عدم استفاده از مسواك و تيغ مشترك;

در پايان توصيه مى‏شود كه به جاى طرد بيمار و اطرافيان او با آنان برخورد منطقى داشته و راه‏هاى سرايت و عدم سرايت را به خوبى بشناسيم، و از طريق بهتر شناختن اين بيمارى مهلك با اضطراب، ترس و مشكلات روانى ناشى از آن مبارزه نماييم. در عين حال به اين سؤال مهم پاسخ دهيم كه: «آيا من و شما در معرض بيمارى ايدز نيستيم؟»