سال هاست در حال شنيدن جملاتي نظير سقوط درختاني چون صنوبر يا چنار در خيابان هاي شهري يا معابر عمومي در اكثر استان هاي كشور در نشريات يا رسانه هاي گروهي هستيم.در اكثر موارد، اين حوادث با خسارت مالي و جاني همراه است و در بعضي موارد فقط به خسارات مالي اشاره مي شود. اخيراً نيز يكي از درختان چندساله غيربومي صنوبر در يكي از شهرستان هاي استان گيلان روي خودرويي كه پارك شده بود سرنگون شد كه خوشبختانه خسارت جاني نداشت.متاسفانه در سال قبل نيز در شهرستان رشت درختي از جنس چنار شرق روي خودروي ديگري سرنگون شد و خساراتي به بار آورد.مسأله سقوط درختان دست كاشت در خيابان ها و درج آن در نشريات براي اولين بار نبوده و آخرين بار نيز نخواهد بود. هر ساله متاسفانه چنين اتفاقات ناخواسته اي در استان هاي مختلف به وقوع مي پيوندد، به طوري كه حدود چندين سال پيش نيز چنين رويدادي در مركز استان مشهد اتفاق افتاد و تعدادي از درختان سپيدار كاشته شده در حاشيه خيابان روي خودروها سقوط كردند كه زيان هايي را به همراه آوردند.امروزه به دليل زندگي ماشيني، ارزش درختكاري در طراحي شهري بيش از گذشته محسوس است. خوشبختانه به علت تنوع آب و هوايي همراه با تنوع گياهي بسيار غني در كشور و مهمتر از همه بيش از 50سال تجربيات ارزنده درختكاري از سوي سازمان جنگل ها و نهايتا دسترسي به رسانه هاي گروهي، به نظر نمي رسد كه سازمان هاي اجرايي كه به روز هستند و شبكه اي اطلاع رساني را در خدمت دارند، در انتخاب گونه مشكل داشته باشند.بديهي است آگاهي از سرشت اكولوژيك گونه درختي و پارامترهاي محيطي و مهمتر از همه نقش آن گونه در طراحي شهر مي تواند هدايتگر كارشناسان مجري در منطقه باشد.به طوري كه مي دانيد در جهان هستي، گياهان نيز همانند انسان ها، جانوران و ميكروارگانيسم ها (باكتري، ويروس و...) موجودات زنده اي هستند كه شاخص زيست يعني تغذيه، تنفس، رشد(حركت)، توليدمثل و نهايتا مرگ در تمامي آنها به طور محسوس مشاهده شده و تداوم دارد.درختان نيز در مجموعه گياهي، داراي مشخصات حياتي فوق هستند و زمان بهره برداري متغير و محدودي دارند كه ما جنگلبان ها در علم جنگل به آن «زمان برداشت» مي گوييم.زمان برداشت با توجه به نوع درخت، اقليم، حاصلخيزي خاك (محل كاشت)، فاصله كاشت، عمليات داشت و اهداف مديريتي، متغير است. به عنوان مثال مي توانيم بگوييم عمر متوسط سياه پوستان بومي در آفريقا با توجه به فقر رفاهي نسبت به سياه پوستان مهاجرت داده شده به آمريكا بي اندازه كمتر است و يا مقاومت صنوبرهاي بومي شمال ايران مانند سفيدپلت از نظر شرايط محيطي نسبت به انواع وارداتي آنها به كشور خيلي بيشتر است.در هر صورت مي توان گفت در هر مكاني كه شرايط و امكانات زيست محيطي مناسب گونه باشد، درختان عمر طبيعي خود را به پايان خواهند رساند كه ما اين دوره را «زمان بهره برداري فيزيولوژيك» مي ناميم.البته دانش جنگلداري چنين اجازه نابخردانه اي را به ما جنگلبانان نمي دهد كه ما درختان خودرو يا دشت را بدون دخالت فني و اقتصادي به حال خود رها كنيم؛ به جز در مواردي كه هدف از كاشت، زيباسازي محيط، تلطيف هوا، جلوگيري از آلودگي هاي محيطي و صوتي در اطراف شهر يا پارك هاي داخل شهري يا ايجاد باغ هاي گياه شناسي به منظور تاسيس مجموعه هاي درختي و نهايتا درختكاري خطي در حاشيه خيابان ها با هدف ايجاد فضاي سبز بوده باشد كه در آن صورت كنترل سالانه درختان از سوي متخصصان آفات و بيماري هاي گياهي همراه با فرم دهي و آرايش درختان بسنده خواهد بود.مطمئناً عامل خاك، يكي از عوامل اصلي استقرار درختان دست كاشت و يا خودرو به صورت درختكاري و يا جنگل كاري محسوب مي شود، ولي فاكتورهاي مختلفي در استقرار و يا عدم استقرار گونه هاي درختي در هر منطقه وجود دارد كه متاسفانه مجريان امر اين مسائل را در نظر نداشته و تنها به سبزشدن، سايه افكني و رشد سريع درختان در ايجاد فضاي سبز اكتفا مي كنند.حال اگر همه عوامل مثبت و يا منفي تاثيرگذار، براي همه گونه هاي كاشته شده در مسير خيابان هاي شهري يكسان فرض شود، علت سقوط حداقل صنوبر و چنار را مي توان چنين استدلال كرد: الف: كاشت درختان صنوبر در حاشيه خيابان ها در داخل شهر به دلايل زير متداول نيست.
1 - زمان بهره برداري كوتاه مدت
درختان صنوبر طبعاً سريع الرشد بوده و در سال هاي اوليه، رشد بسيار زيادي دارند (5-3 متر در سال اول در محلي مناسب) ولي ديرزيستي آنها نسبت به درختان جنگلي ديگر كمتر است؛ در نتيجه با پيشرفت سن، دچار پوسيدگي ساقه (يا اصطلاحاً درون قرمزي) مي شوند و مقاومت خود را مقابل بادهاي شديد و يا طوفان هاي پاييزي از دست مي دهند يا واژگون و يا از محل پوسيدگي كه داخلي است و به آساني ديده نمي شود، شكسته مي شوند.
2 - سيستم ريشه
ريشه هاي صنوبر به دو صورت عمودي و افقي رشد مي كند. تك ريشه عمودي آن نيمه عميق و كم رشد است. ريشه هاي جانبي آنها معمولاً دورديفي اند كه به علت رشد و پيشروي در خاك هاي فقير(جهت غذايابي)، به ويژه در خاك هاي شني و ماسه اي، سبب مسدودشدن مجاري آب، فاضلاب، تخريب پي ساختمان ها و حتي موزاييك و روكش بتني مي شوند.
3 - نورپسند بودن گونه
تمامي گونه هاي سريع الرشد مانند صنوبر، بيد، اكاليپتوس و... شديداً نورپسندند و نسبت به سايه بردبار نيستند. اين امر سبب مي شود كه درختان كاشته شده در داخل شهر به علت وجود ساختمان هاي بلند و در نتيجه عدم دريافت نور به طور يكنواخت، حالت سيلندريك خود را از دست داده و يكسويه به سمت نور بيشتر گرايش پيدا كنند. تداوم اين گرايش و كج شدن آنها به ويژه در فصل غيرفعال (اواسط پاييز و زمستان) كه دوره رويش سالانه درخت نيز پايان مي گيرد و شيره گياهي هم در آوندها جريان ندارد، خطر شكستگي و سقوط را به همراه خواهد داشت.اين پديده در بعضي از درختان صنوبر كاشته شده در خيابان هاي شهري استان گيلان به چشم مي خورد (سقوط درختان چندين ساله سپيدار در خيابان اصلي شهر مشهد حدود چندين سال پيش نيز مويد اين گفتار است).
4 - نياز غذايي
در دنيا درختان صنوبر به درختان پرتوقع و هميشه نيازمند معروفند كه اين امر ناشي از رشد سريع بافتها و تبديل دريافتها به مواد اوليه چوبي است. بنابراين با توجه به سرشت گونه، درختان جهت زنده ماني به ويژه در خاكهاي فقير و غيرمقاوم شهرهاي ساحلي كه متأسفانه عامل بازدارنده شوري نيز در آنها براي صنوبرها بالا است، مجبور به گسترش ريشه هاي جانبي و سطحي به منظور دستيابي به مواد غذايي مورد نياز حتي در فواصل 7-6 متر هستند و اين حالت در تضعيف و آسيب پذيري درختان و تخريب مسير مؤثر خواهد بود.
5 - پراكندن بذرها
درختان گونه صنوبر اساساً دو پايه هستند، يعني گلهاي نر روي پايه هاي منفرد نر و گلهاي ماده روي پايه هاي منفرد ماده قرار دارند. طبعاً دستگاه زايشي گياه (گلهاي ماده) روي پايه ماده قرار دارد. بديهي است كه تخمك درون تخمدان پس از لقاح با گرده يا پولنبه صورت سلول تخم پس از تكامل به صورت بذر همراه با پوشش سفيد كرك دار كه بيشتر براي انتشار دانه به كار مي رود، به منظور استقرار و توليد يك نهال جديد صنوبر در اواسط بهار در هوا پخش مي شود، ولي متأسفانه به جاي استقرار روي خاكهاي آبرفتي در خانه هاي مسكوني محيط پراكنده مي شوند كه ضمن ايجاد آلودگي محيط زيست سبب حساسيت و يا بيماري هاي آلرژي زا در بعضي از افراد مي گردند.
6 - برگريزان و خزان برگها
صنوبرها جزو درختان خزان كننده هستند و دخالت خزان كنندگي در آنها، در صورتي كه به علت كم آبي دچار خزان زودرس نشده باشند، معمولاً در نيمكره شمالي از اواسط تابستان آغاز و با توجه به نوع صنوبر تا اواسط يا اواخر پاييز تدريجاً ادامه دارد كه اين حالت سبب كثيف شدن هميشگي خيابان مي شود كه نياز به تميز كردن مداوم آن با كار بيشتر دارد.البته موارد ياد شده صرفاً به منظور عدم استفاده از گونه صنوبر در طراحي شهري صادق است. ولي به طور اعم صنوبر و صنوبركاري در دنيا، در كشورهاي واقع در نيمكره شمالي به ويژه كشورهاي جهان سوم كه بنابه دلايلي غني از جنگلهاي فقير هستند، در راستاي توليد چوب و تأمين مواد اوليه صنايع سلولزي و تخته خرده چوب، صنايع اره كشي و جعبه سازي، صنايع لايه بري و كبريت سازي اهميت ويژه اي دارد.بديهي است شناسايي درختان صنوبر به عنوان يك گونه پربازده و متعاقباً نهضت صنوبر كاري در تداوم كشت چوب در سطح بين الملل را بايد ثمره تلاش دانشمندان و دوستداران طبيعت در اروپا كه مزه تلخ جنگلهاي ويرانگر اول و دوم جهاني را با تمام وجود چشيده و اكثر اراضي مزروعي، جنگلها و تأسيسات زيربنايي خود را از دست داده و فقر و گرسنگي را كاملاً لمس كرده بودند دانست.زيرا آنها به منظور جبران نابودي ناشي از جنگ و با آگاهي به مشكل دسترسي به منابع انرژي فسيلي پايان پذير و نهايت حفاظت از منابع طبيعي تجديد شونده كه امروز واژه هايي نظير توسعه پايدار، حفظ محيط زيست و تنوع زيستي را به دنبال دارد، بر آن شدند كه در آوريل سال 1947 ميلادي يعني دو سال بعد از پايان جنگ دوم جهاني، جلسه اي به عنوان «هفته بين المللي صنوبر» در پاريس برگزار كنند، كه بعدها به «كميسيون بين المللي صنوبر» شهرت يافت.كميسيون ياد شده هر چهار سال در يكي از كشورهاي عضو تشكيل مي شود. كشور ما در سال 1334 خورشيدي ميزبان اين نشست بود. فعاليت تحقيقاتي صنوبر در دنيا و كشور ما هنوز نيز ادامه دارد.پديده سقوط هرازگاه از درختان گونه چنار، كه خوشبختانه از ديرزيستي و نرمش اكولوژيكي مناسب تري نسبت به گونه هاي ديگر خياباني برخوردارند و جزو درختان زود رشد و نور پسند محسوب مي شوند كه در طراحي شهري به ويژه در خيابانها و جاده هاي عريض زياد مورد استفاده قرار مي گيرند، نيز به شرح زير استدلال مي شود.1 - برخورد تدريجي ريشه هاي جانبي و فرعي در حين رويش با موانعي نظير جدول بندي هاي جديد الاحداث و آسفالت كه دو عامل از نظر توسعه، جذب مواد غذايي و استقرار عوامل بازدارنده بوده، در كمبود فضاي حياتي، خزان زودرس، ضعف و سقوط درختان به ويژه در سنين كهنسالي نقش دارند.2 - عدم كنترل ساليانه ريشه درختان از نظر بيماريها، اثرات منفي حشرات خاكزي و جوندگان با علامت مشخصه نظير پوسيدگي تدريجي ريشه، بريدگي هاي حلقوي شكل در آن و در نهايت عدم تدابير امنيتي و درست كه منجر به سست شدن ريشه و سقوط مي شود.3 - انجام هرس نابجا و نارسا در درختان و تراكم شاخه ها در تاج درخت و ايجاد ناهماهنگي بين تاج و تنه كه مي تواند در اثر وزش باد شديد توازن درخت از بين برود، سقوط يا شكستن درخت را سبب شود.4 - ايجاد خراشهاي مكانيكي در بدنه درختان به عنوان يادگاري يا برخورد وسايط نقليه شهري كه مي تواند عامل پوسيدگي، شكستگي و سقوط درخت در فصل برگريزان باشد.به نظر مي رسد كه چنين مشكلاتي نه فقط در استان گيلان، بلكه در اكثر استان هايي كه در حال توسعه و گسترش شهري هستند، به چشم مي خورد كه بايد در آغاز با برنامه ريزي هاي درازمدت و هماهنگي هاي لازم با شركتهاي برق، مخابرات و حتي گاز مسيرهاي كاشت مشخص شود و سپس با تشكيل گردهمايي برگزار شده از سوي شوراي شهر، شهرداري، مسئولين منابع طبيعي و محيط زيست در مورد انتخاب و كاشت گونه هاي متناسب درختي يا درختچه اي، سوزني يا پهن برگ، برگريز يا هميشه سبز در خيابانها، پاركها و يا فضاي خالي شهر تصميم گيري و تشريك مساعي به عمل آيد. بديهي است نظرات فني كارشناسان و متخصصين دست اندركار در اين راستا اهميت ويژه اي دارد كه بايد مدنظر قرار گيرد.زيرا ممكن است رويدادهاي بعدي دامنگير جنگلبان و يا مجريان محترم باشد كه ما جنگلبانها به آن «زمان مصيبت» مي گوييم، ولي جنگلبانان انگليسي و يا آمريكايي در مورد عامل چنين رويدادي در داخل جنگل كه معمولاً شاخه هاي خشك معلق به شوخي اصطلاح «بيوه ساز» را به كار مي برند كه در هر دو صورت ناخوشايند است.
لطفا منتظر باشید ...
