در تفكّر سياسي اسلام موضوعات بسيار مهمي از قبيل امامت، ولايت، خلافت الهي، امت واحده، شورا، مسئوليت همگاني، عدالت و نظاير آن وجود دارد كه هر يك از اين موضوعات به عنوان مباني تفكّر اسلامي در همه زمينهها نقش تعيينكننده دارد و آيات فراواني از قرآن كريم به آنها پرداخته و هر يك از آنها ارائهدهنده تصوير نظام سياسي اسلامي از ديدگاه و زاويهاي است.از اين رو اين مباني و اصول در موضوع مقاله به عنوان مفروض تلقي ميشود و بررسي و تبيين هر يك از اين مباني براي نشان دادن ديدگاه حق، كفايت ميكند.8
4ـ نظام سياسي اسلام
اسلام، نظام ويژهاي براي حكومت و شيوه و شكل حكومت خاص خود دارد. نظام سياسي اسلام جامعترين و كاملترين نظام سياسي شناختهشده براي بشريت است كه از طرفي براساس وحي و حاكميت الهي و از طرف ديگر منطبق بر فطرت پاك انساني است. تنها به دليل انحراف در مسلمين و دوري آنان از حقايق قرآن و فاصله گرفتن از اهل بيت پيامبر گرامي و تلاش دشمنان اسلام و شهوات عملي مردم، ابهاماتي بر چهره نوراني و مبارك اين نظام پرده افكنده است. لذا وجود نظام سياسي و نظام حكومتي ويژه براي اسلام از مفروضات اين مقاله است.
5ـ مراتب ولايت
تمايز ولايت تكويني از ولايت تشريعي و همچنين ولايت ذاتي و جعلي و وجود مراتب متعدد ولايت از نظر اجرايي (استعداد و صلاحيت، نصب و جعل، فعليت و تحقق) و همچنين مراتب تشكيكي آن به مفهوم استيلا و اعمال سلطه و تصرف در شئون زندگي ديگران بهگونهاي كه لزوم اطاعت ديگري را به دنبال داشته باشد از مرتبه كامل آن، كه مخصوص ذات اقدس الهي است تا نازلترين آن كه ولايت هر مؤمني نسبت به ديگري است9 و تفاوت هر يك از مراتب با يكديگر از مفروضات ديگر موضوع مقاله است.6ـ اعمبودن واژههاي امام و اوليالامر نسبت به امام معصوم و فقيهمطالعه و بررسي لغوي و تاريخي مفاهيم امام و وليامر بويژه در آيات و احاديث مأثور از ائمه (عليهمالسلام) روشن ميكند كه واژه امام مخصوص امام معصوم (عليهالسلام) نيست بلكه زعيم و پيشوا و رهبر و مسئول حكومت اسلامي را نيز شامل ميشود و حتي در قرآن امامت كفر نيز آمده است.10 امام در لغت به معني كسي است كه جلودار ديگري و مقدم بر آنان باشد و به فعل و قول او اقتدا شود.11همچنين واژه اوليالامر در قرآن و روايات و در متون تاريخ اسلام به جنبه زعامت سياسي و اجتماعي و كسي كه متصدي اين مسئوليت است مربوط ميشود و ائمه (عليهمالسلام) مصداقهاي كامل آن هستند وگرنه اين واژه شامل فقيه ميگردد.12
ديدگاهها
پس از اشاره به اين مفروضات و به عنوان جمعبندي، ديدگاههاي موجود در جهان اسلام درباره موضوع را ميتوان به سه دسته تقسيم كرد:
1ـ انتخاب
براساس اين ديدگاه، گزينش امام مسلمين با انتخاب انجام ميشود و در اين مورد تفاوتي نميكند بين اينكه انتخاب، مستقيم و بلاواسطه باشد يا غيرمستقيم و باواسطه. همچنين توسط اهل حل و عقد يا خبرگان انجام شود يا به دست مردم يك شهر مثل مدينه و مكه يا همه مسلمين باشد و همچنين شيوه انتخاب نيز در اصل مسأله دخالت ندارد بلكه براساس اين ديدگاه، ماهيت گزينش رهبر، انتخاب است، اجماعي، استخلافي، شورايي يا هر شكل ديگر آن، اصل موضوع را تغيير نميدهد. اين ديدگاه عمدتا بين اهل سنت مطرح بوده و هست.
2ـ انتصاب
انحصار حق نصب و جعل ولايت به خدا و گزينش الهي رهبران و ائمه و فقها همانند انبيا و نصب و جعل الهي مقام امامت، ديدگاه ديگري است كه مستند به ظواهر ادله بويژه بين اماميه و جهان تشيع هميشه مطرح بوده است. براساس اين نظريه در زمان غيبت امام معصوم (عليهالسلام) نيز فقهاي واجد شرايط به نصب عام از طرف خداوند يا رسول خدا (صلياللّهعليهوآله) و يا توسط ائمه (عليهمالسلام) به صورت بالفعل منصوب هستند و فقها مناصب افتا، قضاوت و زعامت سياسي و اجتماعي مسلمانان را به نصب الهي يا به نصبي كه به نصب الهي برميگردد، دارا هستند و تنها تنجّز و فعليت يافتن اين مقام با پذيرش مردم واقع ميشود. همانگونه كه در مورد معصومين (عليهمالسلام) نيز چنين است.
3ـ انتخاب در طول انتصاب
ديدگاه سومي كه بويژه پس از انقلاب اسلامي مطرح شد، نظريه انتخاب در طول انتصاب است كه نوعي جمع بين دو نظريه پيشين است. براساس اين نظريه اصل مقام ولايت با انتصاب و نصب عام براي فقها ثابت و روشن است ولي فعليت يافتن و تعيين مصداق از بين فقها براي اعمال اين حق با انتخاب انجام ميشود يعني فقهاي جامعالشرايط، منصوب هستند ولي با انتخاب مردم يا خبرگان آنان، يكي از فقها بطور مشخص عهدهدار منصب ولايت ميگردد و لذا انتخاب در طول انتصاب، جوهر اين نظريه است.طرفداران هر يك از اين نظريهها، استدلالهايي براي صحت نظر خود آوردهاند و خدشههايي نيز به دو نظريه ديگر دارند و دلايل ديگران را رد ميكنند.در اين بخش از مقاله به ترتيب، دلايل صحت انتخاب و نقد آن و سپس استدلالهاي نظريه انتصاب ذكر ميشود و بين بحث، نظر خود را درباره ديدگاه سوم نيز بيان ميكنيم تا زمينه تبيين سخن حق در اين زمينه فراهم شود.دلايل صحت انتخاب13با توجه به اينكه در متن قرآن يا سخنان پيامبر (صلياللّهعليهوآله) و سنت و عمل وي، مصداقي از انتخاب وجود ندارد، اساس مشروعيت انتخاب مورد سؤال است. لذا طرفداران اين ديدگاه بويژه در جهان تشيع و در مكتب اهل بيت عمدتا به اثبات مشروعيت اصل انتخاب پرداختهاند تا پس از اثبات مشروعيت آن، انتخاب فقيه را به عنوان راهكار گزينش و تعيين رهبري در اسلام مجاز، بلكه متعين معرفي كنند.
لطفا منتظر باشید ...
