لطفا منتظر باشید ...
كتب درسى حوزه هاى قديم 6
مرحوم ميرزا طاهر تنكابنى واما علم فقه و كتب متعلقه به آن اولا بدان كه مدارك احكام شرعى چنانچه ذكر نموديم قرآن واخبار معصومين است و دراخبار كتب بسيار فرق اسلامى نوشتند 1 . كتب معتبره نزد شيعه در قديم دراخذاحكام چهار كتاب معروف بوده و حال هم در كمال وثاقت واعتماد برقرار و در نهايت اعتباراست . اول - كتاب كافى 2 :
كه جامع اصول و فروع بنحواتم واكمل ميباشد و مصنف و جامع آن حضرت محدث عالى مقدار و فقيه بزرگوار محيى سنت و دين و جامع اخبار سيدالمرسلين واهل بيت المطهرين سلام الله عليهم اجمعين و مجدد مذهبهم فى الماه الثالثه[ محمدبن يعقوب كلينى رازى 3 ] اعلى الله مقامه ميباشد. جلالت قدر مصنف كتاب و كتاب مستطابش اجل واعظم از آن است كه حقير چيزى بنويسم واشتهارش مغنى از بيان و تحريراست . بر قسمت اصول اين كتاب بزرگان علماء و محققين شروح زياد مرقوم داشتند چون حواشى 4 مرحوم مبرور اميركبير و عليم خبير [ امير محمد باقر] 5 معروف به[ ميرداماد] كه در سال يكهزار و چهل هجرى از دنيا درگذشت . و چون شرح 6 حكيم متاله [ صدرالدين محمدبن ابراهيم 7 شيرازى] معروف به[ صدرالمتالهين] . و شرح[ 8 رفيع الدين محمد بن سيد حيدر حسينى طباطبائى نائينى] 9 معروف به[ ميرزا رفيعا] كه در سال 1082 دراصفهان وفات نموده . و شرح 10 عالم فاضل [ مولى صالح ابن احمد ساروى مازندرانى] 11 . و شرح 12 فاضل كامل [ مولى خليل غازى قزوينى] كه بر تمام كافى 13 است اصولا و فروعا و دو شرح دارد فارسى و عربى . و شرح اصول مرحوم[ ملا محمدباقر مجلسى] 14 كه موسوم به[ مرآت العقول] 15 است .اصول كافى مكرر در طهران و تبريز به طبع رسيده و فروع كافى در طهران به طبع رسيده .وازشروح شرح صدرالمتالهين و شرح مرحوم مجلسى در طهران و قدرى از شرح فارسى ملاخليل در هند به طبع رسيده .دوم از كتب اخبار كه مستند علماءاخيار دراحكام شرع رسول مختار(ص ) ميباشد كتاب من لايحضره الفقيه 16 : تصنيف رئيس المحدثين والموثق الامين [ محمد بن على بن حسين ابن بابويه 17القمى] مشهور به[ شيخ صدوق] اعلى الله مقامه است . و براين كتاب قدوه العلماءالمتقين و اسوه العرفاءالمرتقين [ ملا محمد تقى بن مقصود على] مشهور به [مجلسى] 18 دو شرح دارد فارسى و عربى 19 . شرح فارسى آن در طهران به طبع رسيده . مصنف كتاب در سال 381 در رى به دارالبقاء رحلت نموده . شارح مزبور در سال هزار و هفتاد هجرى دراصفهان وفات كرده . سوم و چهارم از كتب مستند و معتمد شيعه دراحكام شريعت كتاب تهذيب 20 واستبصار 21 :از مصنفات شيخ الطائفه [ محمد بن الحسن الطوسى] 22 رحمه الله عليه است . كه اسم ساميش پيش گذشته . كتاب تهذيب در طهران واستبصار در هند به طبع رسيده . بر تهذيب شروح كثيره نوشته شده و ليكن متداول و مشهور نيست و به طبع نرسيده . بعدازاين كتب اربعه كه ماخذ و مدارك احكام شرعيه است متاخرين از علماءاخبار اين كتب و بعضى اخبار ديگر را كه در كتب اصحاب يافته اند جمع نموده اند. مشهوراز كتب متاخرين سه كتاب است . اول - وسائل الشيعه الى احكام الشريعه 23 :تصنيف فقيه كامل و محدث كامل [ محمد بن حسن] معروف به[ شيخ حر عاملى] 24 رفع مقامه ميباشد.اشتهار مصنف كتاب و كتابش مغنى از تفصيل واطناب است . و در سال 1062 وفات كرده و در مشهد مقدس رضوى عليه السلام مدفون است . كتاب مزبور در طهران مكرر به طبع رسيده .دوم - كتاب وافى 25 :
تصنيف عالم مويد و كامل مسدد [ محسن بن مرتضى كاشانى] مشهور به[ فيض] 26 ميباشداين كتاب جامع اخبار اصول واحكام و حاوى شرح و بيان اكثراخبار مشكله است .اين كتاب در اصفهان به طبع رسيده . وفات اين عالم جليل و عارف نبيل در سال 1091 واقع شده و در موطنش كاشان مدفون است . سوم - كتاب بحارالانوار 27 :تصنيف محدث فاضل [ محمد باقر بن محمد تقى مجلسى] رحمه الله عليه .اين كتاب جامع اخبار متعلقه باصول و احوال و سيره نبى خاتم واهل بيت طاهرين سلام الله عليهم اجمعين و قصص ماضين وامور متعلقه بسماء و عالم واحكام متعلقه بفروع وادعيه و غيرها ميباشد. كتاب مزبور در مجلدات كثيره در طهران به طبع رسيده . وفات اين عالم بزرگوار در سال هزار و يكصد و ده هجرى واقع شده .مدارك احكام
و مدارك احكام شرعيه ازاصول و فروع در نزد طوائف اربعه ازعامه صحاح سته و مسانيد و جوامعى است كه در نزد آنان معروف و مشهوراست و ذكر تمام آنها على التفصيل تطويل بلاطائل است . ما فقط بذكر صحاح سته و بعضى مسانيد و غيرهااكتفا مى كنيم و مى گوئيم على سبيل الاجمال والاختصار.اول - صحيح بخارى 28 :مصنف و جامع آن [ ابوعبدالله محمد بن اسمعيل بن ابراهيم بخارى] 29 است كه در سال 256 هجرى وفات كرده و اين كتاب اعظم واكمل كتب حديث در نزد عامه است . و براين كتاب شروح 30 متعدد نوشته اند. مشهورترين شرح[ حافظ الاسلام ابى الفضل احمد بن على بن حجر عسقلانى] 31 است كه در سال 852 وفات كرده و شرحش موسوم است به فتح البارى 32 فى شرح صحيح البخارى . صحيح بخارى در مصر مكرر به طبع رسيده و شرح ابن حجر نيز در مصر به طبع رسيده .دوم - صحيح مسلم :33 جامع آن[ ابوالحسين مسلم بن حجاج بن مسلم بن ورد قشيرى نيشابورى] 34 كه در سال 260 در نيشابور وفات كرده و بر اين كتاب نيز شروح بسياراست 25 . مشهور آن موسوم به[ منهاج فى شرح صحيح مسلم بن حجاج] 36است كه از حافظ ابن زكريا يحيى بن شرف النووى شاعفى 37 متوفاى در سال 676 ميباشد.اين صحيح نيز در مصر به طبع رسيده . سوم - صحيح ابى داود: 38سليمان بن اشعث دشتستانى 39 ميباشد كه معروف به[ سنن ابى داود]است و مصنف آن در سال 275 هجرى در بصره وفات كرده واين كتاب نيز شروح و تلخيص و حواشى 40 زياد بر آن نوشته شده . چهارم - صحيح ترمذى :41 است كه جامع آن [ ابوعيسى محمد بن عيسى ترمذى] 42 است كه در سال 279 وفات كرده.[ ترمذ] شهرى است كه در كنار رود معروف به[ جيحون] واقع شده و براين كتاب نيز شروح 43 زياد نوشتند چون[ عارضه الاحوذى فى شرح جامع الترمذى] 44 تصنيف[ ابى بكر محمد بن عبدالله اشبيلى] معروف به[ ابن عربى مالكى] 45 كه در سال 546 وفات كرده و شرح موسوم به[ قوت المغتذى فى شرح جامع الترمذى] 46 پنجم - صحيح نسائى 47 :جامع آن[ ابوعبدالرحمن احمد بن شعيب نسائى ] 48است . كه در مكه مكرمه در سال 303 وفات كرده .ششم - سنن ابن ماجه 49 : كه جامع آن[ ابو عبدالله محمد بن يزيد بن ماجه قزوينى] 50 است كه در سال 273 وفات كرده .و جمعى 51از فقهاى عامه پس از صحيح بخارى و صحيح مسلم [موطا]ى 52 مالك را شمرده اند و آن را بر ساير صحاح و سنن و جوامع ترجيح داده اند و برتر واكمل دانستند و جامع آن [ مالك بن انس حميرى اصبحى 53 مدنى] است كه در سال يكصد و هفتاد و نه هجرى وفات كرده و براين شروح زياد نوشتند. خود كتاب و بعضى از شروح آن در مصر به طبع رسيده . مختصر آنكه از عامه و خاصه در جمع اخبار نبوى وائمه معصومين سلام الله عليهم اجمعين تحمل مشاق و زحمات زياد ميكردند و براى سماع حديث واخذ آن به بلدان قاصيه مسافرت مينمودند وازاين جهت كتب از بزرگ و كوچك زياد تاليف و تصنيف كرده اند و دروس علماء و فقهاء و بحث و فحص آنها بيشتر دراخبار بوده . چه اينكه مدارك احكام دين ازاصول و فروع اخبار معصومين بوده . حتى اينكه فهم قرآن و دخول در تفسير و تبيين آن را بدون تمسك به اخبار جايز نمى شمردند و در تحريم تفسير قرآن به راى خود متفق بوده اند 54 و پس از تعليم علوم ادبيه و عربيه كه در فهم ظاهر قرآن لازم است هم خود را مصروف در علم اخبار و احاديث واحوال مى نمودند و ليكن متاخرين درس و بحث در اخبار و قرآن را متروك و بهمان درس كتب فقه واصول فقه اقتصار كرده و آن را براى فهم احكام شرعيه كافى دانسته اند. 55 چه نيكو گفته شاعر: زاستصحاب واجماع و برائت كتاب و سنت افتاداز قرائت و چون مقصود ما شماره كتب درس و بحث عصر حاضراست لهذا در كتب احاديث فريقين بهمين قدراقتصار واكتفاء كرديم .. شرح محققانه و سرشاراز تحقيقات و مطالب ارجمند فلسفى رجالى و ... ملا صدرا متاسفانه تمام نيست .اين كتاب بخوبى نشانگر مهارت و تبحر ملا صدرا در علوم نقلى فن حديث شناسى و درايه است . ملا صدرا در اين كتاب تا حديث .499ازاصول كافى را شرح كرده است .اين كتاب يكبار همراه با[ مفاتيح الغيب] چاپ سنگى شده است . واينك آقاى محمد خواجوى تصحيح و تعليق آن را آغاز كرده است كه جلداول آن بزودى منتشر خواهد شد
(رك : مستدرك الوسائل ج 3.532 رجال بحرالعلوم ج 3.330 لولوه البحرين .394 بحوث فى علم الرجال .176 مقدمه ترجمه و شرح اصول كافى مفاخراسلام ج 1.32 دراسات عن الحديث والمحدثين .161 به بعد).
1. نگارش حديث و حفظ و ثبت آن تاريخى كهن به قدمت صدور و نقل احاديث دارد. پيامبراسلام بارهاى بار به ضبط و نشر حديث فرمان داده وازامت خواسته بود تااحاديث وى را نگاشته از تحريفها دروغپردازيها و جعلها جلوگيرى كنند.
2.لكافى كتاب عظيم و بى مانند مرحوم كلينى كه نه تنها گرانبهاترين يادگار كلينى است بلكه ارجمندترين اثر جامعه شيعه است .
2 چاپ احمد محمد شاكر باحواشى و شرح مشكلات در 9 جلد.
3. محمدابن يعقوب كلينى رازى عالم موثق دانشمند گرانقدر و محدث متتبع از چهره هاى درخشان تاريخ تشيع است . وى با نگارش كتاب[ كافى] خدمتى شايان به فرهنگ اسلامى نمود. كلينى در ميان عالمان سنى و شيعه بعنوان عالمى موثق و محدثى امين شناخته شده و به[ ثقه الاسلام] مشهور گشته است . شرح حال و چگونگيهاى زندگانى اين عالم جليل القدر در منابع و ماخذ بسيارى آمده است
3. چاپ تحقيقى و بسيار جالب فواد عبدالباقى در 5 جلد كه 4 جلد آن متن[ صحيح] است با گزينشى از شرح نووى و جلد پنجم شامل فهرستهاى فنى گوناگون از جمله فهرست تمام احاديث براساس حروف الفباء.اين فهرست در مراجعه به كتاب بسيار مفيداست .
4. تعليقات و حواشى ميرداماد اخيرا توسط آقاى سيدمهدى رجائى با تصحيح تحقيق و تعليق زير عنوان[ التعليقه على كتاب الكافى] منتشر شده است .
5.محمد باقرابن شمس الدين معروف به ميرداماد از عالمان و حكمت شناسان بزرگ قرن يازدهم هجرى است . مرحوم مدرس تبريزى در توصيف وى فرموده است: ميرداماداز فحول متبحرين علماى قرن يازدهم اماميه واعاظم فلاسفه و حكماى اسلاميه جامع علوم عقليه و نقليه واصليه و فرعيه حكيم بصير و متكلم خبير و در حل بعضى از مشكلات فقهيه و حديثيه نيز بى نظير بوده است. (ريحانه الادب ج 6.58).
7. منابع شرح حال حكيم متاله ملاصدراى شيرازى را پيشتر نگاشته ايم حوزه شماره 7.32.
8. حاشيه ئى است تحقيقى و دقيق كه گويا تاكنون به چاپ نرسيده است . ( الذريعه ج 6.184 بحارالانوار ج 102.77).
10.اين شرح يكى از بهترين شرحهاى كافى است . مرحوم شيخ آقا بزرگ مى گويد: ازاين شرح بجز[ اصول و روضه كافى] كتاب زكاه صوم و خمس از قسمت فروغ نيز نوشته شده است.
11. منابع شرح حال اين عالم بزرگوار را پيشتر نگاشته ايم حوزه شماره 30/10.
12. مرحوم[ مولى خليل غازى قزوينى] بر[ كافى] دو شرح دارد:
الف شرح فارسى بنام[ الصافى فى شرح الكافى] اين شرح چاپ شده است . ( الذريعه ج 14.27 ج 13.6).
ب شرح عربى بنام[ الشافى فى شرح الكافى] كه گويا چاپ نشده است و درالذريعه ج 13.6 گزارشى از نسخه هاى موجود آن ارائه شده است .
13.ملاخليل غازى از عالمان بزرگ و فقهاء قرن يازدهم هجرى است . مرحوم مدرس تبريزى وى رااينگونه ستوده است: فقيه محدث حكيم مدقق متكلم محقق دراخلاق فاضله طاق جامع كمالات و فضائل ...است].
15.مرآت العقول فى شرح اخبار آل الرسول] بهترين و مفصل ترين شرح كافى است . علامه مجلسى بااحاطه وسيع و تسلط كامل براخبار و روايات شرحى عطيم وارجمند را بوجود آورده واسناد آن را بدقت به نقد كشيد واحاديث ضعيف صحيح و ... رااز هم جدا ساخته است . علامه دراظهار نظر پيرامون سند روايت دليل خود بر ضعف يا توثيق را ذكر نمى كند ولى بااينهمه اظهار نظراز سوى عالمى چون او زمينه تحقيق واظهار نظر را براى محققان و پژوهشگران بوجود مى آورد.
16.من لايحضره الفقيه معروفترين و بزرگترين كتاب شيخ صدوق است .اين كتاب بارها به چاپ رسيده است از جمله : با تصحيح و تحقيق سيدحسن موسوى خرسان در چهار جلد همچنين با تحقيق و تعليق دقيق آقاى على اكبر غفارى در چهار جلد كه اين چاپ براساس چهارده نسخه خطى ارزشمند تصحيح شده است . آقاى غفارى بجز تصحيح دقيق متن شرحها و تعليق هائى بر گرفته از شرحهاى[ من لايحضر] بدان افزوده است .
17.محمدابن على ابن بابويه معروف به[ ابن بابويه] و[ شيخ صدوق] فقبه بزرگ محدث عاليقدر واز ستارگان پرفروغ آسمان فقهشيعى واز مروجان مكتب در نيمه دوم سده چهارم هجرى است .
18....ملامحمدتقى مجلسى از فقهاء محدثان و عارفان گرانقدر اسلامى است .او درابعاد گوناگون علوم اسلامى تبحرى ويژه داشت . شرحها و حاشيه هاى علمى و تحقيقى وى بهترين گواه ژرف نگرى و گستردگى اطلاعات اين عالم بزرگواراست .
19. همانگونه كه در متن مقاله آمده است مرحوم مجلسى دو شرح بر [من لايحضر] دارد يكى فارسى كه معروف به[ اللوامع القدسيه] است و ديگر عربى كه آن را[ روضه المتقين] ناميده است .
20.تهذيب الاحكام يكى از چهار كتاب معتبر شيعه كه شرحى است بر مقنعه شيخ مفيد.[ تهذيب] 393 باب و 13590 حديث دارد.اين كتاب از آغاز نگارش تاكنون مورد توجه بوده و هماره محور بحثها و تحقيقات عاليه فقهى در مسيراستنباط قرار گرفته است . مرحوم سيدهاشم بحرانى [ تهذيب] را ترتيب نيكوئى داده و هر حديث را در باب مناسب خود قرار داده و برخى ازاشتباهات دراسناد را نيز يادآور شده است
22. منابع شرح حال شيخ الطائفه را پيشتر نگاشته ايم حوزه شماره 10.27.
23.تفصيل وسائل الشيعه الى تحصيل مسائل الشريعه] معروف به [وسائل الشيعه] محور بحثها و تحقيقات و مداراستنباط احكام فقهى است .
مرحوم حر عاملى اين كتاب را براساس كتب اربعه و .180 كتاب ديگر با ترتيبى نيكو و تبويبى ارجمند تدوين و تاليف كرده است . (مقدمه وسائل ج 1.ص يز) مولف اين اثر گرانقدر در سامان بخشيدن به آن .20 سال تلاش كرده است .
25. الوافى كتابى است عظيم جامع احاديث[ كتب اربعه] . مولف بزرگوار احاديث مكرر كتب اربعه را حذف كرده و بياناتى در توضيح اخبار و جمع مختلفات آن آورده است . مرحوم فيض بااين كاراز يكسو از حجم كتاب كاسته واز سوى ديگر با توضيحات و بيانات دقيق كار را براى مراجعان آسان نموده است .
26. شرح حال اين عالم بزرگ و فيلسوف عاليقدر را پيشتر نگاشته ايم حوزه شماره 7.20.
27 . بحارالانوار الجامعه لدرراخبارالائمه الاطهار كتابى است عظيم و مجموعه اى است بسيار گرانقدر و سرشاراز حقايق و تعاليم زندگى سازاسلامى .
28. الجامع الصحيح معروف به[ صحيح بخارى] اولين كتاب از[ صحاح ششگانه] اهل سنت است . عالمان اهل سنت از ميان تمام كتب حديث و مسانيدشان شش كتاب انتخاب نموده اند و آنها را در درجه اول از وثاقت دانسته اند.از ميان اين شش كتاب صحيح مسلم و بخارى را صحيح ترين آنها دانسته و برخى در تعظيم و تجليل ازاين دو كتاب راه افراط را پيموده تا آنجا كه نووى در شرح صحيح مسلم مى گويد: علما دراين مطلب متفق و هم عقيده هستند كه صحيح ترين كتابها پس از قرآن مجيد صحيحين است
29.[ محمدابن اسماعيل بخارى] از دانشمندان مشهور و مورد اعتماداهل سنت است .او علاقه فراوانى به حديث و جمع آورى آن داشت . وى براى جمع آورى[ صحيح بخارى] 16 سال تلاش كرد.
30. حاجى خليفه 82 شرح[ صحيح بخارى] را يادآورى كرده است . عالمان و محدثان اهل سنت كارهاى مختلفى درارتباط با[ صحيح بخارى] انجام داده اند كه اين كارها به همراه شرحها و ... در كشف الظنون ج 1.545 - 555 معرفى شده است .
31.احمدابن على معروف به[ ابن حجر عسقلانى] دانشمندى است آگاه اديب مورخ و حديث شناس . مرحوم مدرس تبريزى مى گويد:[ فقيهى محدث رجالى اديب كامل جامع ازاكابر فقهاء و محدثين شافعيه قرن نهم هجرت مى باشد[ فتح البارى] وى بتنهائى دراثبات تبحر وى كافى است] . ريحانه الادب ج 7.470. براى آشنايى بيشتر رك : (روضات الجناب ج 1.345 ريحانه الادب ج 7.470 معجم المولفين ج 2.20 شذرات الذهب ج 7.270 حسن المحاضره ج 1.206البدرالطالع ج 1.87 و ...)
32 . فتح البارى فى شرح البخارى مفصل ترين و بهترين شرح صحيح بخارى است . جلداول آن مقدمه اى است مفصل شامل بحثهاى جالبى پيرامون : چگونگى ثبت روايتها توضيح الفاظ غريب و مشكل اخبار توضيح و تشريح اسماء كنيه ها القاب انساب تشريح و تبيين اسماء مهمله و ...
33. (601 - 600.5 صحيح مسلم دومين كتاب از مجموعه [صحاح سته] .اين كتاب داراى 7275 حديث است كه با حذف مكررات بالغ بر 4000 حديث مى گردد. (تقريب النواوى .51).
34. ابوالحسين مسلم بن حجاج قشيرى نيشابورى از محدثان و عالمان مشهور و معتبراهل سنت است . وى علاقه فراوانى به دانش اندوزى فراگيرى حديث و نشر آن داشت . براى جمع آورى واخذ حديث به حجاز عراق شام مصر و چندين بار به بغداد مسافرت كرد. براى آگاهى بيشتراز شرح و تاليفات وى رك : (تاريخ بغداد ج 13.100 و فيات الاعيان ج 2.119 مختصر دول الاسلام ج 1.124 شذرات الذهب ج 2.144 تذكره الحفاظ ج 2.150ابن اثير ج 7.95 ريحانه الادب ج 4.461 معجم المولفين ج 12.233 و ...).
35. شرحها حاشيه ها ! مستدركات و كارهاى انجام شده پيرامون[ صحيح مسلم] را در كشف الظنون ج 1.557 - 558 ببينيد.
37.از عالمان و محققان قرن هفتم هجرى است . مرحوم مدرس تبريزى مى گويد: [از مشاهير و مدققين علما و محدثين عامه مى باشد كه حافظ حديث و به تمامى انواع آن بصير و بسيار مدقق بود.اوقاتش تنها در وظائف علميه مصروف بود. در مذاكرات علميه دينيه با تمام وقار و سكينه بود]. (ريحانه الادب ج 6.265). براى آگاهى از شرح حال و تاليفات وى رك : (تذكره الحفاظ ج 4.250 شذرات الذهب ج 5.354الكنى والالقاب ج 3.272النجوم الزاهره ج 7.278 روضات الجنات ج 8.215 ريحانه الادب ج 6.265 و .36 .
38. سنن ابى داود مولف اين كتاب رااز مسموعات خويش از ثقات جمع كرده و به نظراحمدابن حنبل رسانيده كه احمداز آن به شايستگى تجليل و تمجيد كرده است .ابوسليمان خطابى گفته است كه: [در احكام دينى كتابى مانند آن نوشته نشده] ابو داود مى گويد: پانصد هزار حديث نوشتم واز آنها كتاب[ سنن] راانتخاب كردم و در آن چهار هزار و هشتصد حديث صحيح و مشابه آن گرد آوردم بدانسانكه هيچ يك از سنن نبوى درآن فروگزار نشده است . ( التاج الجامع للاصول ج 1.15 اضواء على السنه المحمديه .317 علم الحديث .41 مقدمه سنن ابى داود چاپ محمد محيى الدين عبدالحميد.)
39.سليمان بن اشعث دشتستانى معروف به ابى داود از محدثان و حافظان اهل سنت است . وى براى تاليف و تدوين[ سنن] بارها به بغداد رفته و سياحتها نموده واز مشايخ بزرگ خراسان عراق شام مصر مكه و مدينه حديث دريافت داشته است . وى از شاگردان احمدابن حنبل است وتنى چنداز محدثان و بزرگان از وى حديث دريافت داشته انداز جمله[ ترمذى و نسائى] .
41. الجامع الصحيح يا [سنن ترمذى] يكى از [صحاح سته] واز كتب معتبر نزداهل سنت است . مولف آن مى گويد: [اين كتاب را پس از نگارش به عالمان حجاز خراسان و عراق عرضه كردم همگان آن را پسنديدند. هر كس اين كتاب را در خانه اش داشته باشد
42. ابو عيسىمحمد بن عيسى ترمذى فقيه مورخ و محدث حافظ عالمى است آگاه به حديث شناسى وى در ميان عالمان اهل سنت اولين كسى است كه حديث را به صحيح حسن و ضعيف تقسيم كرد.
43. شرحها و كارهاى انجام شده پيرامون [صحيح ترمذى] در كشف الظنون ج 1.559 معرفى شده است .
44.اين شرح همراه با متن در سالهاى 1350 و 1352 در مصر در 12 جلد بچاپ رسيده است .
45.محمدابن عبدالله معروف به [ابن عربى] از محققان و دانشمندان توانمند قرن ششم هجرى است .او در حديث فقه اصول تفسير و علوم ادبى آگاهيهاى ارزشمندى داشت . گويند كتاب [انوارالفجر فى تفسيرالقرآن] وى هشتاد مجلد بوده است . براى آگاهى بيشتر رك : (ريحانه الادب ج 8.111 و فيات الاعيان ج 1.619 طبقات المفسرين .34 شذرات الذهب ج 4.141 تذكره الحفاظ ج 4.86البدايه والنهايه ج 12.228 معجم المولفين ج 10.242 و ...)
46. قوت المغتذى على جامع الترمذى) تاليف جلال الدين سيوطى (كشف الظنون ج 1.559).
51. پس از[ اصول خمسه] عالمان اهل سنت در ششمين كتاب از [صحاح سته] اختلاف كرده اند. برخى همانندابن اثير [ سنن ابن ماجه] گروهى مانند عسقلانى [ سنن دارمى] و عده اى نيز[ الموطا مالك ابن انس] رااز[ صحاح] شمرده اند. ( اضواء على السنه المحمديه .316 علوم الحديث و مصطلحه 122 - 118).
