سهم حوزه علميه قزوين در نهضت فقه جعفرى - سهم حوزه علمیه قزوین در نهضت فقه جعفری نسخه متنی

سهم حوزه علميه قزوين در نهضت فقه جعفرى

عبدالحسين شهيدى صالحى

فقه اسلامى از بهترين علوم است و روشنگر راه انسانها و بيانگر راه حق و خير. به حكم عقل هرجامعه سالم نياز به سيستم حقوقى دارد و مكتب تشيع در اين باب از سايرين پيشى گرفته و علماى اين مكتب از نخستين كسانى بودنده اند كه اساس تشريع را بنا نهاده اند. نخستين شخص از شيعه كه فقه را تدوين كرد امام اول شيعيان حضرت اميرالمؤمنين على بن ابى طالب(ع) است. آمده كه امام(ع) داراى صحيفه اى بوده به خط مبارك آن حضرت كه بخشى از حلال و حرام را در برداشته است1.

ابوالعباس نجاشى (372 ـ 450هـ.ق.) در رجال خود نخستين كسى كه در شيعه اثرى در فقه پديد آورده ابورافع صحابى امام على بن ابى طالب(ع) دانسته است كه كتاب (السنن والاحكام والقضايا) را نوشته سپس نجاشى اضافه كرده كه وى از خيار شيعه بود و مسؤول بيت المال در دوران حكومت حضرت امير(ع). ابن ابورافع نيز كتابى در فقه دارد كه دربردارنده وضوء وصلات و... است2.

سيد حسن صدر كاظمى در تاسيس

الشيعه مى نويسد نخستين كسى كه در اصول فقه به تاليف پرداخت هشام بن حكم از شاگردان امام صادق(ع) (80 ـ 148هـ .ق.) بود و اوست كه كتاب الفاظ و مباحث را نگاشته كه از مهم ترين مباحث علم اصول است3.

تشيع كه اصول مكتب تشريع و سيستم حقوقى خود را بر اصول قواعد چهارگانه معروف: قرآن حديث اجماع و عقل بنيانگذارده به پيروى از حديث ثقلين:

(اني تارك فيكم الثقلين احدهما اكبر من الآخر كتاب اللّه حبل ممدود من السماء الى الارض وعترتي اهل بيتي نبأني اللطيف الخبير انهما لن يفترقا حتى يردا عليّ الحوض)

به قرآن كريم و خاندان پيامبر(ص) در استنباطات تمسك جستند. از اين روى فقه شيعه پس از رحلت رسول اللّه(ص) باب فيض را مسدود نمى داند و دوره تاسيس آن از عصر ائمه(ع) آغاز مى گردد. آيا آن جا كه شيعه بر اين باور است: امام(ع) دو مقام دارد: عصمت و علم سخن عمل و تقرير او را مانند سنت نبوى قابل استناد مى داند و براين اساس در دوره طولانى امامت (11 تا 329هـ ق) ثروت عظيم و تراث علمى گرانقدرى را گردآورده كه اهل سنت آن را فاقدند. افزون براين از مهم ترين عوامل نزد اهل سنت كه موجب خلأ حديث شد منع تدوين حديث پس از وفات رسول اللّه(ص) در سال يازدهم هجرى بود. هنگامى كه ابوبكر به اريكه قدرت رسيد دستور منع تدوين حديث را صادر كرد و اين ممنوعيت تا عصر عمربن عبدالعزيز ادامه داشت و پس از به قدرت رسيدن عمربن عبدالعزيز در سال 99هـ . ق.ممنوعيت برداشته شد و وى دستور تدوين حديث را صادر كرد; از اين روى حدود يك قرن اهل سنت از نگاشتن حديث بازداشته شدند و اين امر باعث شد بسيارى از احاديث فراموش گردند يا اين كه تحريف شوند. امّا در نزد شيعه خوشبختانه چنين نبوده است. ذهبى به نقل از حاكم به سند متصل به عايشه نقل مى كند:

(عايشه مى گفت: پدرم پانصد حديث از رسول اللّه(ص) تدوين كرده بود و نزد من نگهدارى مى شد. سپس يك روز آنها را از من طلبيد و آتش خواست و تمام انها را در آتش سوزاند4).

از اين روى خليفه اول سپس عمر و

ساير خلفا منع تدوين حديث را دنبال مى كردند. فقه شيعى در مباحث و نظرات خود به پيروى از آراى امامان دوازده گانه خود پرداخت و از رهنمودهاى خاندان عصمت و طهارت(ع) الهام گرفت.برخلاف فقه اهل سنت كه حديث را منحصراً از طريق صحابه رسول اكرم(ص) اخذ كرده است و با وجود يك قرن منع از تدوين حديث چنانكه ياد شد همچنان دنباله رو نظرات فقهى چند تن از فقهاى مدينه و عراق هستند.

فقه شيعه كه مهم ترين منبع و مآخذ آن مذهب اهل بيت(ع) است داراى ذخيره غنى و گرانبهايى است كه نظير آن را در ميان فقه مذاهب مختلف اسلامى نمى توان يافت. با توجه به اين سرمايه عظيم و سرشار علمى فقهاى اماميه در استنباط مسائل و كشف حكم شرعى و فقهى با استدلالات قوى و محكم و عميق و اسلوب متقن و روش استوار شيعه از فقه غنى و روش فقاهتى استوار برخوردار شده است.فقه شيعه با گذراندن ادوار مختلف و قرون از عهد تابعان و عصر صادقين عليهم السلام و تلاش موفّق و مجاهدت آميز هزاران فقيه برجسته شيعه به كمال رسيده و صدها فقيه صاحب سبك و مبتكر و... به جامعه علمى تقديم داشته است.

اگر بخواهيم ويژگيهاى فقه شيعى و امتيازات آن را برساير مذاهب اسلامى بازگوييم و يا ادوار مختلفى را كه اين سيستم حقوقى گذرانده و اكنون به نام فقه شيعى به دست ما رسيده است بيان بداريم سخن به درازا خواهد كشيد. آنچه كه در تاريخ فقه شيعه ركود نسبى در بعضى از ادوار و اعصار است پس شكوفايى مجدد آن جلب توجه مى كند فقه شيعه كه از عصر رسول اكرم(ص) وائمه معصومين(ع) آغاز شده ادوار مختلفى را سپرى كرده است. معمولاً تا سال 60هـ . ق . كمتر به اجتهاد پرداخته و دامنه اى بسيار محدود داشته است; زيرا با وجود ائمه معصومين(ع) و دسترسى به آنان نياز به اجتهاد نبوده و بيشتر به نقل حديث از ائمه معصومين(ع) اكتفا مى شده است.آنچه كه شايان ذكر است: امامان(ع) شاگردان خود را به مكتب تعقل و تفكر و اجتهاد و استدلال راه مى نمودند كه گروههاى مختلف فكرى در عصر ائمه(ع) حكايت و ناشى از همين طرز

تفكر است. و نيز در اين دوران اجتهاد در مسائل فقهى كاملاً مشاهده مى شود. قسمتى از اين قال وقيل ها در كتابهاى رجالى سه گانه شيعى: فهرست شيخ نجاشى و كشى انعكاس يافته و نياز به طرح آن در اين جا نيست ولى آنچه كه جلب توجه مى كند مدوجزرى است كه در ادوار فقه شيعى و سيستم حقوقى شيعه رخ داده زيرا هرگاه اخباريان در حوزه هاى علمى شيعه سايه افكندند ركود نسبى در فقه شيعى به وجودآمد و باب اجتهاد مسدود گرديد. با آغاز دوره غيبت صغرى (260 ـ 329هـ ق) تا نيمه دوم قرن چهارم هجرى مكتب اهل حديث يا اخباريان بر مدارس شيعى كاملاً سايه افكند و قدرت مطلق را به دست گرفت; سپس با به قدرت رسيدن دولت شيعى آل بويه در ايران و عراق آزادى قلم و انديشه سلسله مدارس فلسفى شيعى شكل گرفت و كوكبه اى عظيم از نوابغ متكلمان و مؤسسان شيعى پا به عرصه گذاشته و از سيطره اهل حديث كاستند از جمله: شيخ ابواحمد عبدالعزيزبن يحيى جلود (م: 332هـ ق) شيخ ابومنصور صرام (م: حدود/ 350هـ ق.) علم الهدى شريف رضى (359 ـ 406هـ .ق) شيخ المشايخ ابى عبداللّه محمد بغدادى معروف به شيخ مفيد (م: 413هـ .ق .) شيخ ابواسحاق احمد معروف به ثعالبى (م: 427هـ .ق.) شيخ الرئيس ابوعلى سينا (370 ـ 428هـ .ق) ابوالصلاح تقى الدين بن نجم الدين حلبى (م:447هـ . ق .) شيخ الطائفه شيخ طوسى (385 ـ 460هـ ق) و... به مبارزه سختى عليه مكتب اهل حديث پرداختند تا اين كه سرانجام اخباريه را درهم كوبيدند و از صحنه بيرون راندند.شيخ مفيد كتاب مقابس الانوار في الرد على اهل الاخبار را نگاشته5 و شريف مرتضى رساله في الرد على اصحاب العدد وغيره را. پس از اين برخورد تند دو مكتب شيعى و سپرى شدن عصر اخباريه دوباره باب اجتهاد در مدارس شيعى گشوده شد و سبب شكوفايى فقه گرديد. مخصوصاً در قرن هفتم و هشتم هجرى علامه حلى شيخ جمال الدين ابومنصور حسن حلى (648 ـ 726هـ .ق .) ودايى وى شيخ ابى القاسم نجم الدين جعفر حلى معروف به محقق حلى (م: 676هـ.ق.) صاحب شرايع الاسلام در

فقه شيعى تحول به وجود آوردند. پس از يك دوره شكوفايى در فقه شيعى و گشايش باب اجتهاد در مدارس اماميه دوره صفويان (907 ـ 1135هـ.ق.) آغاز گرديد. تأسيس دولت صفويان از عظيم ترين حوادث پس از سقوط امپراطورى ساسانى در تاريخ ايران است. ايران براى نخستين بار مجدداً وحدت سياسى و ملى خود را به دست آورد و سرزمينهاى تجزيه شده را در زير يك لواء متحد كرد. ايران بزرگ از مرز چين تا ماوراءالنهر را شامل مى شد. اين دولت عظيم مذهب تشيع اثنى عشريه را مذهب رسمى كشور اعلام كرد و قزوين را پايتخت خود قرار داد.