درمان سؤ هاضمه با گياهان دارويي و داروهاي گياهي

محمد حسين صالحي سورمقي

دكتراي تخصصي داروسازي از انگلستان

شرايط زندگي ماشيني در سال هاي اخير باعث گسترش تعدادي از بيماري ها از جمله سؤ هاضمه شده است . نوع تغذيه ، نوع كار و فعاليت ، كمي استراحت ، كمي تحرك و مشكلات روحي و رواني از عوامل بسيار مؤثر در ايجاد سؤهاضمه هستند .

سؤ هاضمه به صورت دل درد ، نفخ ، اسپاسم ، ترشح كردن معده ، اسهال ، يبوست و يا بد هضم شدن غذا در افراد ظاهر مي شود . متأسفانه شمار افراد مبتلا به سؤ هاضمه بسيار زياد بوده و روز به روز به تعداد آن ها اضافه مي شود و در صورتي كه اين افراد بخواهند جهت درمان خود از دارو استفاده كنند عوارض مصرف داروهاي شيميايي باعث نگراني آن ها خواهد بود .

خوش بختانه براي اكثر مشكلات سؤ هاضمه داروهاي گياهي بسيار خوبي وجود دارند كه ضمن اثرات مفيد به علت عدم عوارض جانبي مي توان آن ها را ساليان دراز مصرف كرد .

قبل از توضيح چند نمونه از گياهان مورد مصرف در سؤ هاضمه ، عواملي كه مي توانند در جلوگيري از سؤ هاضمه بسيار مؤثر باشند يادآوري مي شود .

تغذيه :

رعايت رژيم غذايي مناسب حاوي مواد متنوع پروتئيني ، چربي ، كربوهيدرات ، ميوه و سبزيجات تازه بسيار ضروري است . وجود الياف گياهي كه بيش تر از طريق خوردن ميوه و سبزيجات به بدن مي رسد در هضم ، جذب و دفع مواد غذايي بسيار مهم است . سبوس گندم در نان هاي سبوس نگرفته از مهم ترين منابع الياف گياهي است . عدم تنوع مواد غذايي به خصوص در طولاني مدت باعث به هم خوردن وضعيت هضم ، جذب و دفع مي شود و انواع عوارض سؤ هاضمه را ايجاد مي كند . نكته ي مهم در تغذيه خوب ‹‹ تنوع ›› و ‹‹ ميزان مصرف ›› غذايي است كه بايد به طور مرتب مصرف شود . مصرف فيبرهاي گياهي كه از طريق ميوه و سبزيجات به بدن مي رسند نه تنها در جلوگيري از سؤ هاضمه نقش دارند بلكه پس از ورود به بدن با جذب آب حجيم شده و باعث سهولت دفع مدفوع مي شوند و از توقف طولاني مواد در روده ي بزرگ و در نتيجه از جذب بيش از اندازه ي چربي ، كلسترول و جلوگيري مي كنند ، همين طور در جذب و دفع مواد تعادل برقرار مي سازند و در نتيجه بسياري از مشكلات و از جمله چاقي كاهش مي يابد . هم چنين فيبرهاي گياهي مي توانند با اين عمل ا زيبوست كه خود عامل مشكلات متعددي است جلوگيري كنند .

تحرك :

تحرك و ورزش از عوامل بسيار مهم براي سلامتي انسان به خصوص در جلوگيري از سؤ هاضمه است . تحرك و ورزش بايد به طور منظم انجام شود و پيوسته تداوم داشته باشد . نداشتن تحرك در ايجاد پيوست دخالت دارد . جالب است كه بدانيد ، امسال شعار سازمان جهاني بهداشت : ‹‹ تحرك رمز سلامتي ›› است . تحرك و ورزش در كاهش قند خون ، فشار خون ، چربي و كلسترول افرادي كه از اين عوامل رنج مي برند تأثير خوبي دارد .

عوامل روحي ، رواني:

با توجه به اين كه وظيفه ي همه ي اعضاي بدن ، تحت تأثير فرمان هاي اعصاب است ، استرس ، دلهره ، تشويش ، نوع كار و خلاصه عوامل اطراف زندگي شخص مي توانند از طريق مختل كردن كار معده و روده ، عمل هضم جذب و دفع را مختل كرده و مشكلات مربوط به سؤ هاضمه را ايجاد كند ، لذا بايد از عوامل استرس زا دوري كرد و كوشيد تا آرامش حفظ شود . هم چنين استراحت و خواب از عواملي هستند كه به آرامش كمك كرده و در سلامت انسان دخالت مستقيم دارند .

عوامل ذكر شده جهت سلامتي و به خصوص جلوگيري از سؤ هاضمه در درجه ي اول اهميت قرار دارند ولي در صورتي كه با توجه به رعايت آن ها ، باز هم عوارض سؤهاضمه وجود داشته باشند مي توان از داروهاي گياهي در بسياري از موارد كمك گرفت .

دارو درماني :

از گذشته هاي دور گياهان اسانس دار جهت تهيه ي ادويه جات به عنوان افزودني به غذاها ، از اهميت خاصي برخوردار بوده است . مطالعات جديد نشان مي دهد كه ادويه جات ( مخلوط گياهان اسانس دار ) مانند داروها ، در سلامتي و تنظيم بسياري از اعمال بدن مانند تحريك براي هضم ، جذب و يا دفع ، يا تقويت معده و اشتهاآوري تأثير بسزايي دارند . امروزه بيش از بيست اثر فيزيولوژيك و فارماكولوژيك از اسانس ها به اثبات رسيده است . مهم ترين اين آثار عبارت اند از اثرات ضد نفخ ، ضد درد ، ضد اسپاسم ، ضد ميكروب ، ضد قارچ ، محرك ، ضد انگل و موارد ديگر .

هم چنين آروماتراپي ( AROMATHERAPY ) يا رايحه درماني كه براي تسكين و يا درمان بيماري ها از قديم مورد استفاده بوده در سال هاي اخير دوباره مورد توجه و كاربرد قرار گرفته است . يكي از كاربردهاي رايحه درماني ، در دفع مشكلات سوء هاضمه است .

گياهاني از جمله نعنا، گشنيز، بادرنجبويه ، زيره ،رازيانه ، شويد ، جعفري و . از سبزي هاي خوراكي مشهوري هستند كه ساليان دراز به عنوان گياهان دارويي ضد درد ، ضد نفخ ، ضد اسپاسم ، اشتها آور، مقوي معده ومحرك مورد استفاده قرارگرفته اند درسال هاي اخير واز زمان انقلاب صنعتي دراروپا به بعد ، اين گياهان به صورت فرآورده هاي دارويي به بازار عرضه شده اند . درادامه ي مقاله به سه نمونه از اين گياهان كه بيش تر در فرآورده هاي دارويي مصرف مي شوند اشاره مي شوند .

نعنا : گياهي است علفي كه به نام MENTHA درجهان مشهور است . از اين گياه بيش از 30 گونه درجهان وجود دارد كه اكثر آن ها به عنوان سبزي خوراكي مصرف دارند . باوجودي كه همه نعنا را مي شناسند ولي اطلاعات علمي افراد درباره ي آن بسيار كم است . بايد دانست كه از بين همه ي گونه هاي نعنا فقط چند گونه از نظردارويي نعنا كه بيش تر از همه درصنعت دارسازي مورد مصرف است MENTHA PIPERITA و M ENTHA SPICATA هستند اولي به نام PEPPEMINT و دومي به نام SPERMINT مشهور است . گياه نعنا از خانواده ي LABIATAE (نعنا ) است . اسانس گونه هاي دارويي نعنا به علت داشتن تركيباتي از جمله CARVONE و MENTHOL يكي ازپرمصرف ترين اسانس ها است .هم چنين در بين اسانس هاي مورد مصرف درمحصولات بهداشتي به خصوص درخميردندان ها داراي مقام اول است .به طور كام كلي نعنا واسانس آن داراي خواص ضددرد ، ضد نفخ ، ضد اسپاسم ، محرك معده ، اشتها آور ، خوش بو كننده وضد ميكروب است . درسال هاي اخير گذشته از داروهاي خواركي نعنا داروهاهي موضعي از آن تهيه شده است كه جهت دردهاي سطحي دست ، پا ، كمر دردهاي ماهيچه اي مصرف مي شود . محصولات ديگر اسانس نعنا به عنوان ضد احتقان بيني درسرما خوردگي ها ست كه باعث بازشدن بيني و راحت نفس كشيدن مي شود .

گشنيز : گياهي است كه بانام علمي CORIANDER SATIVUM از خانواده ي جعفري . قسمت مورد استفاده ي آن برگ وميوه هاي آن است . برگ گشنيز ، بيش تر به حالت تازه ، يكي ازپرمصرف ترين سبزيجات است . ميوه ي گشنيز يكي از مهم ترين منابع اسانس درصنايع داروسازي وآرايشي بهداشتي است . اين ميوه داراي اثر ضددرد ، ضد نفخ ، ضد اسپاسم ، مقوي معده ، اشتها آوروضد ميكروب است . باتوجه به اين كه دراسانس ميوه ي گشنيز تركيبات خوشبويي از جمله LINALOOL (لينالول ) وجود دارند ، از آن درصنايع آرايشي ، درتهيه ي مواد معطر به وفور استفاده مي شود .

بادرنجبويه : گياهي است بوته اي به نام علمي MELLISA OFFICNALIS كه به نام مليس ( MELLIS ) درجهان مشهور است . اين گياه كه به طورتقريبي شباهتي به نعنا دارد از همان خانواده ي نعنا ( LABIATAE )است . قسمت مورد استفاده ي آن ، برگ ها وشاخه هاي گلدار آن است . اين گياه داراي اثرات خوب ضددرد ، ضد نفخ واسپاسم ،آرام بخش وتاحدي خواب آور است . بادرنجبويه به علت دارا بودن اسانس داراي بوي مطبوعي است ويكي از پرمصرف ترين گياهان دارويي است .

باوجودي كه مي توان از هركدام از گياهان فوق به طور جداگانه استفاده كرد ولي اكثر كارخانجات ترجيح مي دهند كه براي اثرات سريع تر وقوي تر از فرمولاسيون دوياسه گياه با هم استفاده كنند . يكي از داروهايي كه از فرمولاسيون مخلوط سه گياه فوق تهيه شده است قطره ي كارمنيت ( CARMINT ) است كه از عصاره ي برگ نعنا و بادرنجبويه و ميوه هاي گشنيز فرموله شده است . اين قطره به علت دارا بودن سه عصاره و اسانس گياهان مربوط به خود ، داراي اثر ايده آل ضد درد ، ضد نفخ و ضد اسپاسم است . با توجه به خوراكي بودن گياهان به كار برده شده ، اين قطره مي تواند براي تمام افراد از نوزادان گرفته تا افراد مسن مورد استفاده قرارگيرد . فقط ميزان مصرف در هر مورد متفاوت بوده و طبق راهنماي داروست . قطره كارمينت با هيچ دارو و غذايي داراي تداخل نبوده و مي توان آن را در هر شرايط سني و جنسي اي مصرف كرد . با توجه به بي ضرري آن ، در صورت احتياج مي توان در روز چند مرتبه از آن در موارد نفخ ، درد و اسپاسم استفاده كرد . هم چنين مي توان در صورت سؤ هاضمه ي دائمي آن را ساليان دراز مصرف كرد . براي راهنمايي بيش تر مصرف كنندگان ، بايد گفت ، هستند افرادي كه به طور مداوم با خوردن هر وعده غذا ، معده ي آن ها ناراحت شده و احساس سنگيني ، درد ، نفخ ، و يا اسپاسم مي كنند كه در اين صورت بايد قطره ي كارمينت را با هر وعده ي غذا و با شروع غذا خوردن استفاده كنند . افراد ديگري هستند كه نمي دانند چه موقع احساس ناراحتي خواهند كرد و گاهي دچار نفخ ، درد و اسپاسم مي شوند ، در اين مورد هر گاه احساس ناراحتي پيش آيد مي توان از قطره استفاده كرد كه در اين صورت پس از 15 تا 20 دقيقه اثر دارو كامل شده و فرد احساس راحتي مي كند . در حقيقت كارمينت داراي دو نوع اثر سريع و مدت دار است . اثر سريع آن پس از حداكثر بيست دقيقه ظاهر مي شود و نفخ و دل درد را از بين مي برد و اثر دوم آن كه غير سريع است تا چند ساعت و يا يك روز دوام داشته و اثر ضد دردي را در كل بدن اعمال مي كند . كارمينت هم چنين داراي اثر ايده آلي در مشكلات قبل و حين قاعدگي ( دل درد و نفخ ) بوده و به علت داشتن بادرنجبويه در اين گونه موارد داراي اثر آرام بخش است . يك تحقيق كلينيكي دانشگاهي نشان داده است كه قطره ي كارمينت نفخ زنان تازه سزارين شده را در عرض بيست دقيقه مهار كرده و باعث آرامش آن ها شده است . نكته ي بسيار با اهميتي كه مورد سؤال بسياري از افراد است اين كه آيا مي توان به جاي نعنا و يا داروهاي موجود ، از عرق نعنا يا عرقيات طبي ديگر براي رفع سؤ هاضمه از جمله نفخ و درد استفاده كرد . بايد اضافه كرد در صورتي كه عرق نعنا در شرايط استريل تهيه شده باشد و داراي آلودگي ميكروبي و قارچي نبوده و غلظت اسانس موجود در آن كافي باشد مصرف آن بلامانع است ، در مواردي عرقيات موجود در بازار پس از مدتي نگه داري آثار كفك و كدر شدن و رسوب در آن ها ديده مي شود كه نشانه ي آلودگي آن هاست . به طور اساسي محصولات دارويي مايع مانند قطره و شربت ها از نظر آلودگي بسيار حساس هستند به همين دليل فرآورده هايي كه توسط كارخانجات داروسازي تهيه مي شوند استريل بوده و داراي آلودگي يا قارچي نيستند . بنابراين براي اطمينان بايد از داروهاي ساخته شده توسط كارخانجات داروسازي استفاده كرد و اين مسئله به خصوص براي كودكان بسيار اهميت دارد مگر آن كه از استريل بودن عرقيات طبي مطمئن باشيم .