ديابت و راه هاي پيشگيري

دكتر هادي هراتي

ديابت يكي از شايع ترين بيماريهاي غدد درون ريز است كه در اثر نقص ترشح يا عملكرد انسولين (هورمون مترشحه از لوزالمعده يا پانكراس) ايجاد مي شود. با توجه به آمار رسمي سازمان بهداشت جهاني كه در حال حاضر جمعيت مبتلا به ديابت را در جهان نزديك به 150 ميليون نفر و در سال 2025 ميلادي بيش از 300 ميليون نفر تخمين مي زند و نيز هزينه هاي سرسام آور درمان ديابت و عوارض آن، به جرأت مي توان ديابت را برجسته ترين چالش بهداشتي كشورهاي جهان در قرن 21 مخصوصا كشورهاي در حال توسعه ناميد، زيرا تا سال 2025 نزديك به 75 درصد مبتلايان به ديابت در اين كشورها زندگي خواهند كرد. اين افزايش شروع ديابت را مي توان به عوامل مختلفي نسبت داد، ولي بي شك مهمترين آنها كاهش سطح فعاليت بدني و افزايش مصرف غذاهاي چرب و با فيبر كم هستند.

از طرفي ديگر طبق آمار موجود به تعداد نيمي از افراد مبتلا به ديابت، افراد ديگري در جامعه هستند كه از وجود ديابت خود آگاه نيستند. در واقع ديابت اين افراد زماني تشخيص داده مي شود كه دچار عوارض ناشي از ديابت مثل اختلال بينايي يا آسيب كليه ها شده اند. به همين خاطر سازمان بهداشت جهاني از ديابت به عنوان همه گيري پنهان ياد مي كند و به لزوم غربالگري افراد در معرض خطر ابتلا به ديابت تأكيد مي ورزد. افراد مستعد به ديابت كساني هستند كه حداقل يكي از عوامل خطر زير را دارا باشند:

علائم

چاقي، فشار خون بالا، چربي خون بالا، سابقه ديابت در بستگان درجه اول (پدر، مادر، خواهر يا برادر)، سابقه ديابت حاملگي يا زايمان نوزادي با وزن بيش از 4 كيلوگرم و سابقه قند خون ناشتاي بين mg/dl 126-110

غربالگري افراد از نظر وجود ديابت معمولا توسط آزمايش قند خون ناشتا انجام مي گيرد. طبق آخرين توصيه ها تمامي افراد بالاي 45 سال بايد تحت آزمايش قند خون ناشتا قرار بگيرند. در صورتي كه نتيجه اين آزمايش طبيعي باشد (كمتر از mg/dl 110)، اين آزمايش هر سه سال تكرار خواهد شد. در افراد مستعد ابتلا به ديابت آزمايش قند خون ناشتا بايد در سنين پايين تر و نيز با تعداد دفعات بيشتر (سالي يك بار) انجام شود. قند خون بالاتر از mg/dl 126 در صورتي كه يك بار ديگر نيز تكرار شود، بيانگر ابتلاي فرد به ديابت است.

پيشگيري

از آنجايي كه عدم كنترل ايده آل قند خون در ديابت باعث ايجاد عوارض متعددي در دستگاههاي مختلف بدن از جمله قلب و عروق، اعصاب، كليه ها و سيستم بينايي مي شود و هزينه هاي بسياري را به بيمار و جامعه تحميل مي كند، تمام تلاش بيماران و دست اندركاران بهداشتي كشورها بايد بر روي پيشگيري از ديابت در دو سطح اوليه و ثانويه متمركز شود.

در پيشگيري اوليه هدف اصلي حذف عوامل خطر ذكر شده در مورد ابتلا به ديابت در افراد مستعد است كه در اين ميان انجام فعاليت ورزشي منظم (حداقل 5 بار در هفته و هر جلسه نيم ساعت) و رعايت رژيم غذايي (كاهش مصرف چربي و مواد نشاسته اي) نقش برجسته و عمده اي بر عهده دارند.

پيشگيري ثانويه

هدف اصلي در پيشگيري ثانويه جلوگيري از بروز عوارض ديابت در بيماران ديابتي از طريق كنترل دقيق قند خون است. دو آزمون بزرگ و تاريخي كه نتايج آنها در سالهاي 1993 و 1998 منتشر گرديد و به نام آزمون كنترل ديابت و عوارض آن ( DCCT ) و بررسي آينده نگر ديابت در انگلستان ( UKPDS ) شناخته مي شوند، شكي باقي نگذاشتند كه پايين نگه داشتن قند خون تا حد امكان نزديك به مقدار طبيعي از طريق به كارگيري روشهاي درماني دقيق و اصولي مي تواند به طور چشمگيري از ايجاد عوارض ديابت جلوگيري كند و نيز بعد از ايجاد آنها باعث توقف پيشرفت و يا حتي بهبود كاملشان در مراحل ابتدايي شود.

از طرفي ديگر شرط اصلي موفقيت برنامه هاي كنترل ديابت داشتن اطلاعات كافي در زمينه اصول اساسي درمان آن است و فراگيري اين اصول نيازمند آموزش دقيق و مستمر بيماران ديابتي است. در واقع در يك روش ايده آل كنترل ديابت، آموزش نه فقط يك نباز معمولي بلكه جزء اساسي درمان را تشكيل مي دهد. هر بيمار ديابتي بايد سه پايه اصلي درمان ديابت يعني رژيم غذايي، ورزش و داروها (شامل انسولين و قرص) را به خوبي بشناسد و بتواند با استفاده از آزمايش مرتب قند خون و به كمك دستگاه گلوكومتر به تنظيم هر يك از اين سه پايه بپردازد.

اندازه گيري قند خون

امروزه دستگاههاي اندازه گيري قند خون يا گلوكومترها نقشي حياتي در كنترل ايده آل قند خون و پيشگيري از عوارض ديابت برعهده دارند و به جرأت مي توان گفت كه بدون آنها كنترل دقيق ديابت امكانپذير نيست. اين دستگاهها به بيماران ديابتي اين امكان را مي دهد تا با مقايسه نتايج به دست آمده با مقادير هدف قند خود از كيفيت كنترل ديابت خود آگاه شوند. اين مقادير هدف در ساعات مختلف شبانه روز به قرار زيرند:

قند خون ناشتا و قبل از غذا بين mg/dl 120-80، قند خون 1 ساعت بعد از غذا كمتر از mg/dl 180، قند خون 2 ساعت بعد از غذا كمتر از mg/dl 150 و قند خون قبل از خواب بين mg/dl 140-100

تعداد دفعات ايده آل انجام آزمايش قند خون در بيماراني كه از انسولين استفاده مي كنند حداقل 2 بار در روز (قبل از صبحانه و شام) است كه البته در بعضي از روشهاي خاص درمان با انسولين (تزريقات متعدد انسولين) اين تعداد به 4 بار در روز مي رسد. بيماراني كه از انسولين استفاده نمي كنند نيازمند آزمايش قند خون به طور هفتگي هستند. بهترين زمان انجام آزمايش در اين موارد در حالت ناشتاست. البته در بعضي موقعيتهاي خاص مثلا در هنگام هرگونه بيماري مثل سرماخوردگي تعداد دفعات انجام آزمايش بيشتر مي شود.

آزمايش هموگلوبين

آزمايش ديگري كه در بررسي كيفيت كنترل ديابت بسيار كمك كننده است آزمايش هموگلوبين c 1 A است. اين آزمايش كه درصد هموگلوبين تركيب شده با گلوكز در خون را محاسبه مي كند بهترين وسيله براي ارزيابي بلندمدت مقدار قند خون در طول 3 ماه گذشته است. در واقع هر چقدر كه قند خون طي 3 ماه گذشته بالاتر از مقدار طبيعي باشد، درصد هموگلوبين c 1 A كه با گلوكز تركيب شده است نيز بيشتر خواهد بود. هموگلوبين c 1 A كمتر از 7 درصد نشاندهنده كنترل عالي قند خون و مقادير بالاي 8 درصد بيانگر شكست روش درماني فعلي و لزوم تغيير آن مي باشد. بنابراين معيارهاي درمان موفق ديابت يكي رساندن قند خون به مقادير هدفيست كه ذكر شدند و ديگر كاهش مقدار هموگلوبين c 1 A به كمتر از 7 درصد است.