كتابشناسى تفاسير قرن چهاردهم - کتاب شناسی تفاسیر قرن چهاردهم نسخه متنی

كتابشناسى تفاسير قرن چهاردهم

محمد على هاشم زاده

بيش از چهارده قرن از نزول آخرين كتاب آسمانى مى گذرد, اهتمام به اين كتاب جاودانه ومهم تر ازآن تفسير و تبيين معارف وحى از صدر اسلام تا كنون پيشينه دارد. عالمان ومفسران, از نخستين سده هاى اسلام تاكنون, هريك با نگرشى و از زاويه اى ويژه به قرآن نگريسته اند و به شرح و تبيين آن به فراخور حال و بضاعت خويش دست يازيده اند. فنّ تفسير از عصر صحابه و تابعان و تابعان آنان تاكنون دوره هاى گوناگونى را پشت سرنهاده و با شيوه هاى فقهى, نقلى, عقلى, علمى, فلسفى, كلامى, اخلاقى, تربيتى, ادبى, بلاغى, اجتماعى, طبيعى و دنبال شد ه است.

تلاش دانشمندان درعصر تأليف, ميراثى ارجمند و غنى براى پيشينيان به يادگار گذاشته است وسرانجام در قرن چهاردهم, تفسير قرآن به اوج شكوفايى و گستردگى خود رسيده است وتحوّل و پيشرفتى چشمگير درسنجش با سده هاى پيشين يافته است. مهم ترين محورهاى اين پيشرفت بدين قرار هستند:

1. تحول درنظام تفسير نويسى.

2. تحول در نگرش به قرآن و آفرينش فضاهاى تازه وچشم اندازهاى نوپيدا دراين راستا.

3. طرح موضوعات روزآمد و مورد نياز درمقوله هاى سياسى, فرهنگى, اجتماعى و... .

4. تكامل وجامعيت روشهاى تفسيرى.

5. فراوانى و فراگيرى درعرصه انديشه ها و باورها.

كتابشناسى تفاسير قرن چهاردهم به معرفى بيش از هشتصد عنوان مى پردازد. با اذعان به اين كه به دليل در دست نبودن منابع كتاب شناسى قرن چهاردهم از كشورهاى گوناگون, بويژه در دهه هاى اخير, شايد آنچه ارائه شده است, نيمى يا كم تر ازآنچه تأليف شده است, باشد.

به اميد آن كه درآينده ديگر آثار تفسيرى و قرآن پژوهى قرن چهاردهم را شناسايى كنيم و به علاقه مندان عرضه بداريم.

دراين كتابشناسى بيش از دو هزار جلد كتاب با رعايت روش ارجاعات, شناسانده شده است وآگاهيهاى بايسته دراين زمينه عرضه شده است.

عنوانهاى معرفى شده در پنج بخش عرضه مى شود:

الف. تفسيرهاى كامل قرآن كه به روش ترتيبى يا موضوعى يا توضيح الفاظ و غريب القرآن يا اعراب و بيان به تفسير قرآن پرداخته اند.

ب. تفسيرهاى ناتمام كه تفسير قرآن را به پايان نرسانده اند. اين بخش, تفسيرهاى يك يا چند جزء, تفسيرهاى پراكنده كه بخشى از قرآن را تفسير كرده اند و كتابهايى را كه به تفسير آيات پيرامون يك موضوع پرداخته اند نيز دربرمى گيرد.

ج. تفسير سوره هاى قرآن كه به تفسير يك سوره يا چند سوره مشخص پرداخته اند.

د. كتابهايى كه به تفسير يك آيه يا چند مشخص پرداخته اند.

هـ. تفاسير نامشخص, كه مقدار تفسير شده درآن روشن نيست.

برخى از تفاسير قرن چهاردهم درميان امّت اسلامى مورد استقبال و توجه شايانى قرار گرفته است. وبرخى بارها و بعضاً دهها بار به چاپ رسيده اند, چنانكه برخى ازاين تفاسير به زبان يا زبانهاى ديگرى نيز ترجمه شده يا تلخيصها و فهرستهاى موضوعى و راهنماهاى فنى و برنامه هاى رايانه اى براساس آن تنظيم شده است.

از مهمترين تفسيرهاى اين سده درميان اهل سنت از تفاسير زير مى توان نام برد:

تفسير المنار, نوشته محمد رشيدرضا و تقريرات شيخ محمد عبده.

تفسير فى ظلال القرآن, اثر سيد محمد قطب,

تفسيرالمنير, تأيف دكتر وهبة زحيلى.

تفسير الاساس, نوشته سعيد حوّى و
نيز درميان تفاسير شيعى, عنوانهاى زير با رويكرد و اقبال فراوان ترى روبه رو شده اند:

الميزان فى تفسير القرآن, نوشته علامه سيد محمد حسين طباطبايى,

تفسير نمونه تأليف آيت اللّه ناصر مكارم شيرازى وگروهى از محققان,

الفرقان فى تفسير القرآن, اثر دكتر محمد صادقى و ... .

چند نكته:

1. عنوانهاى شناسانده شده درهر بخش به ترتيب الفبا آورده مى شود.

2. آگاهيهاى داده شده عبارتند از عنوان كتاب, زبان, نام مؤلف, تاريخ تولد و درگذشت او (در صورت به دست آمدن), مذهب نويسنده, وضعيت نشر, محل انتشار, ناشر, تاريخ نشر, شمار جلدها و شمار صفحه ها, توضيح محتواى كتاب درصورت نارسا بودن عنوان, فروست, اشاره به ديگر چاپ ها و سرانجام منبع مورد استفاده در شناساندن كتاب.

3. دراين كتابشناسى موضوعاتى مانند: آيات الاحكام, آيات نازله در شأن أهل بيت(ع) و قصص قرآن,به دليل اين كه در كتابشناسى هاى جداگانه پيش تر شناسانده شده اند, آورده نشده اند..

4. ملاك درآوردن كتابها درگذشت نويسنده در قرن چهاردهم بوده است. بنابراين عنوانهايى كه نويسندگان در آنها پس از سال 1300 درگذشته اند آورده شده اند گرچه خود كتاب در پيش ازآن تأليف شده باشد.

5. كتابهايى كه در قرن پانزدهم هجرى يعنى در هفده سال اخير تأليف شده يا به چاپ رسيده اند دراين مجموعه آورده شده اند.

6. كتابهايى كه در كتابخانه تخصصى مركز فرهنگ ومعارف قرآن موجود است, با علامت * مشخص شده است.

بخش نخست: تفسيرهاى كامل قرآن

1. احسن التفاسير (اردو), سيد احمد حسن محدث دهلوى, 1258 ـ 1338, سنى, لاهور: مكتبة السلفية, 1379. *

2. الاساس فى التفسير (عربى) سعيد حوّى, سنّى, قاهره: دارالسلام, چاپ اوّل, 1405 ـ دوّم 1409 ـ سوّم 1412, 11 جلد, 6799 ص. *

3. اسرار التّنزيل (عربى), حسين بن باقر بروجردى, م 1320, شيعه, اين اثر تفسير تمام قرآن و تلخيص تفسير كبير مؤلف است كه خود به تلخيص آن پرداخته است. (الذريعه 2/43; دائرة المعارف تشيّع 4/561)

4. اضواء البيان فى ايضاح القرآن بالقرآن (عربى), محمدامين بن محمد المختار الجكنى الشنقيطى, 1325 ـ 1393, مالكى, بيروت, عالم الكتب, 9 جلد + يك جلد فهارس. *

5. اضواء على متشابهات القرآن (عربى), خليل ياسين, شيعه, بيروت: دار ومكتبة الهلال, چاپ دوّم, 1980, 2 جلد, 348 « 375 ص. (تفسير آيات متشابه به ترتيب سور قرآن به صورت سؤال وجواب, درچاپ اوّل 1600 سؤال وجواب ودرچاپ دوم 1651 سؤال وجواب). *

6. اطيب البيان فى تفسيرالقرآن (فارسى), سيد عبدالحسين طيب, 1312 ـ 1411, شيعه, تهران: كتابفروشى اسلام, 1393 ق, 14 جلد *

7. الاكليل على مدارك التّنزيل ـ حاشيه مدارك التّنزيل (عربى) محمد عبدالحقّ اللّه آبادى, 1252 ـ 1333, حنفى, هند: مطبع الكيل المطابع, 1330, اين اثر شرح وحاشيه مدارك التنزيل وحقائق التّأويل عبداللّه بن احمد نسفى م 701 مى باشد. *

8. الفية التّفسير (عربى) حسين على دحلى, سنى, دمشق: دارالحكمة, چاپ اوّل, 1410, 88 ص. (هزاربيت در تفسير بعضى آيات از اوّل تا آخر قرآن). *

9. الامثل فى تفسير كتاب اللّه المنزل(عربى) ناصرمكارم شيرازى با همكارى محمد رضا آشتيانى, محمد جعفر امامى, داود الهامى, اسد اللّه ايمانى, عبد الرّسول حسنى, سيد حسن شجاعى, سيد نورالدين طباطبايى, محمود عبداللهى, محسن قرائتى و محمد محمدى, بيروت: مؤسسة البعثة, چاپ اوّل, 1413ق. عنوان اصلى: تفسير نمونه, مترجمين: محمد على آذرشب ـ محمد رضا آل صادق ـ خالد توفيق عيسى ـ سيد محمد هاشمى ـ قصى هاشم فاخر ـ اسد مولوى. ناشر ديگر: قم, دفتر نشر اسلامى (جامعه مدرّسين) تنها 2 جلد اوّل. *

10. انوار درخشان درتفسير قرآن (فارسى), سيد محمد حسينى همدانى, م 1375 ش, قم: چاپخانه علميه ـ تهران: انتشارات لطفى, 1358.

11. اوضح التفاسير (درحاشيه قرآن), (عربى) محمد محمد عبدالطيف الخطيب, سنى, قاهره, المكتبة التجارية الكبرى, چاپ پنجم, 1375 ق, 559 ص, ناشر ديگر: قاهره, مطبعة الاستقامة, چاپ هفتم, 1969م, 766 ص.*

12. ايسر التفاسير (عربى), اسعد محمد حومد, سنى, دمشق: مؤلف, 1990م, 2 جلد رحلى, مصحح: محمد متولى الشعراوى, احمد حسن مسلم. *

13. أيسرالتّفاسير (عربى) عامراحمد الشريف, سنى, بيروت: دارالعلم للملايين, چاپ اوّل, 199م3, 665 ص. *

14. أيسر التفاسير للكلام العلى الكبير و بهامشه نهرالخير (عربى) ابوبكر جابرالجزائرى, سنى, قاهره: دارالسلام, چاپ چهارم, 1412ق, 5 جلد.

15. بدع التفاسير (عربى), عبدالله بن الصّديق الغمارى, سنى, قاهره: دارالكتب, 1412ق, 184 ص. (بيان خطاها درتفاسير به ترتيب از اوّل تا آخر قرآن)

16. برگزيده تفسير نمونه (فارسى) ناصرمكارم شيرازى وديگران, شيعه, تهران: دارالكتب الاسلاميه, چاپ اوّل, 1374, 5 جلد, تلخيص كننده: احمد على بابائى. *

17. بيان السعادة فى مقامات العبادة (عربى), سلطان محمد الجنابذى (گنابادى) ملقب به سلطان عليشاه, 1251 ـ 1327, شيعه, بيروت: مؤسسه الاعلمى للمطبوعات, چاپ دوّم, 1408ق, 4 جلد, ناشران ديگر: تهران: مطبعه دانشگاه, 1358, 4 جلد و نيز تهران, چاپ سنگى, 1314ق, 2 جلد د ر 1 مجلد. *

18. البيان فى تفسيرالقرآن ـ تفسيرخراسانى (عربى) سيد ميرزا هادى خراسانى حائرى, 1297 ـ 1368, شيعه. اين تفسير تكمله تفسير قمى است. مؤلّف داراى دوتفسير ديگر (تفسيرالكبير ـ تفسير الوسيط) مى باشد. (دائرة المعارف تشيّع 4/567)

19. البيان فى شرح غريب القرآن, قاسم آل محيى الدين جامعى عروضى نجفى, نجف: 1374, 168 + 213 ص. مصحح: مرتضى الحكمى.

* بيان القرآن ــــــــــ مكمل بيان القرآن

20. بيان قرآن براساس تفسيرالميزان (فارسى) گردآورنده: محمد ثنائى شعار, شيعه, تهران: دفتر نشر فرهنگ قرآن, چاپ اول, 1364 ـ ج 1, 356 ص. ج 2, 336 ص. *

21. بيان المعانى على حسب ترتيب النّزول (عربى), سيد عبدالقادر ملاحويش آل غازى العانى, حنفى, دمشق: مطبعة الترقى, 1382ق, تأليف 1355, 12 جزء در 6 مجلد.*

22. التبيان فى تفسير غريب القرآن (عربى) ميرزا على بن ميرزا محمد حسين شهرستانى حائرى, م 1344, شيعه, (اين اثر در معجم المفسرين به نام على بن محمد الحسينى المرعشى به نقل از الذريعه (1/ 207) ذكر شده كه صحيح آن در (3/ 331) وبا نام شهرستانى است نه مرعشى. وى د رجاى ديگر همين اثر را براى شهرستانى ذكر مى كند كه گويا هر دو عنوان يكى هستند.)

23. التبيان فى معانى القرآن (فارسى), سيد حسين بن نصر اللّه الحسينى الموسوى عرب باغى, م 1369 ق, 1 جلد. (دائرالمعارف تشيّع 4/ 568; الذريعه 26/ 151)

24. التبيين فى شرح آيات المواعظ والبراهين (فارسى) ميرزا ابوتراب قزوينى شهيدى, 1278 ـ 1357ق, شيعه, 5 جلد, (دائرة المعارف تشيع 4/ 569; الذريعه 26/151)

25. تدبّر قرآن (اردو) امين احسن اصلاحى, سنى, لاهور: فاران فاونديشن, چاپ پنجم, 1413ق, (تاريخ مقدمه 1403ق), 9 جلد.*

26. ترجمان القرآن ـ باقيات ترجمان القرآن (اردو), احمد بن خيرالدين مولانا ابوالكلام آزاد, 1302 يا 1305 ـ 1377 يا 1379ق), سنى, لاهور: مكتبة اشاعت ادب, 1963, 3 جلد (باقيات ترجمان القرآن جلد سوّم ترجمان القرآن مى باشد.) درمعجم المفسرين (1/ 36) براى ابوالكلا م آزاد تفسيرى در 15 جزء به زبان اردو ذكر مى كند كه گويا صحيح نيست. ابوالكلام آزاد داراى آثار تفسيرى ديگر از جمله: تفسير سوره فاتحه, تفسير سوره كهف, ذوالقرنين و مى باشد. (دائرة المعارف بزرگ اسلامى 1/ 314; تفسير وتفاسير جديد 193)

27. ترجمان القرآن (انگليسى) مولانا ابوالكلام آزاد (1302 ـ 1377ق),لاهور: آكادمى سندساگار, مترجم از اردو: سيد عبداللطيف, 3 جلد.

28 ـ 29. ترجمه الميزان فى تفسير القرآن (فارسى), سيد محمد حسين طباطبايى, 1321 ـ 1402ق, شيعه, قم: دارالعلم, (تهران: انتشارات محمدى, 40 جلد كه10 جلد اول از سوى دارالعلم و 30 جلد بعد از سوى انتشارات محمدى منتشر شده ), مترجمان: سيد محمد باقر موسوى همدانى, مح مد تقى مصباح يزدى, عبدالكريم نيرى بروجردى, محمد رضا صالحى كرمانى, سيد محمد خامنه اى, محمد جواد حجتى كرمانى, محمد على گرامى قمى, ناصرمكارم شيرازى. *

ناشر ديگر اين ترجمه (باهمين مترجمان) تهران: بنياد علمى وفكرى علامه طباطبايى با همكارى مؤسسه نشر فرهنگى رجاء و مؤسسه اميركبير, چاپ اوّل, 1363, دوّم 1364 در 20 جلد (ترجمه هردوچاپ 40 جلدى و 20 جلدى براساس و برابر با متن عربى چاپ دارالكتب تهران مى باشد.)

30. ترجمه الميزان فى تفسيرالقرآن (فارسى). سيدمحمد حسين طباطبايى, 1321 ـ 1402ق, شيعه, قم: دفتر انتشارات اسلامى (جامعه مدرسين حوزه علميه قم) چاپ اوّل, 1363 تا 1367, 20 جلد, ترجمه كامل هر20 جلد (بنابر سفارش مرحوم علامه طباطبايى) از سوى آقاى سيد محمد باقر مو سوى همدانى انجام شده است. ترجمه اين چاپ برابر با متن عربى چاپ بيروت از سوى مؤسسه اعلمى ونيز چاپ قم: دفتر نشر اسلامى (جامعه مدرسين) مى باشد. *

31. تفسير آسان, منتخب از تفاسير معتبر (فارسى) محمد جواد نجفى, شيعه, تهران كتابفروشى اسلاميه, 1357 به بعد, 18 جلد.*

32. تفسير اثنى عشرى (فارسى) حسين بن احمد الحسينى الشاه عبدالعظيمى, 1318 ـ 1384 ق, شيعه, تهران: انتشارات ميقات, چاپ اوّل, 1363 ـ 1364, 14 جلد.

33. تفسيراحسن الحديث (فارسى) سيد على اكبر قرشى, تهران: بنياد بعثت, 1366 ـ 1371, 12 جلد, جلد اوّل و دوّم اين تفسير ابتدا با عنوان تفسير ممتاز منتشر شد. *

34. تفسير اختريه (اردو) اختر محمد, سنى, كويته: مكتبة رشيديه, 6 جلد *

35. تفسير الاعقم (عربى) احمد على محمد على الاعقم الاندلسى, صنعا (يمن): دارالحكمة اليمانيه, چاپ اوّل, 1411 ق, 851ص. *

36. تفسير انوار النجف فى اسرار المصحف (اردو) حسن بخش جارا, شيعه, پيشاور: مكتبة انوار النجف, درياخان, 1982 به بعد, 15 جلد. *

37. تفسير البراعم المؤمنه (عربى) محمد موفق سليم, سنى, رياض: دارالهدى, چاپ اول, 1413ق, 30 جلد. *

38. تفسير بروجردى ـ تفسير الكبير (عربى). حسين بن باقر بروجردى م 1320, چند مجلد (الذريعه 2/43; دائرة المعارف تشيع 4/ 561)

39. تفسير البصائر (عربى) يعسوب الدين رستگار جويبارى, قم : 1403 به بعد, 60 جلد, البته بعضى از جلدها هنوز منتشر نشده تنها جلدهاى 1 و 31 تا 34 و نيز 41 تا 60 منتشر شده است.*

40. تفسير بهائى (فارسى و عربى), بهاء الدين هندى (زنده در 1301), شيعه, 2 جلد, جلد اوّل به همراه تفسير لوامع التنزيل درسال 1301 در هندوستان چاپ گرديده است.(دائرة المعارف تشيّع 4/ 559)

41. تفسير التحرير والتنوير ـ تحرير المعنى السديد و تنوير العقل الجديد (عربى) محمد طاهربن عاشور, 1296 ـ 1393ق, سنى مالكى, ليبى: الدار الجماهيريه ـ تونس: الدّار التونسية, 30 جلد, جلد 1 و 2 در قاهره: مطبعة عيسى البابى الحلبى, 1384 منتشر گرديده ونيز تفسير سو رة الفاتحة وجزء عمّ از مؤلف در تونس: دارالكتب الشرقيه, 1956, 378 ص.

42. تفسير تربتى خراسانى (فارسى ـ عربى), على اكبر تربتى خراسانى م 1331. (الذريعة 4/ 294)

43. تفسير تقريب القرآن الى الاذهان (عربى) سيدمحمد الحسينى الشيرازى, متولد 1347 ق, شيعه, بيروت: مؤسسة الوفاء, چاپ اوّل, 1400 ق, 30 جزء در 10 مجلّد. *

44. تفسير ثنائى (اردو) ثناء اللّه امرتسرى, سنى, لاهور, اداره ترجمان السنة, چاپ دوّم, 1971 م, 3 جلد. *

تفسير جابرى ــــــــــ تفسير حسن *

45. تفسيرجامع (فارسى) سيد ابراهيم بروجردى, شيعه, تهران: انتشارات كتابخانه صدر, [ اتمام تفسير] 1340, 7 جلد, اين تفسيرگردآورى شده از تفسير امام حسن عسگرى, تفسير عياشى وكتب اخبار معتبر, به انضمام ترجمه تفسير على ابن ابراهيم قمى مى باشد.

46. تفسيرجواهر القرآن (اردو) مولاحسين على م 1363 هـ, سنى, راولپندى: كتب خانه رشيديه, 3 جلد, با اضافات: غلام اللّه خان. *

47. التفسيرالحديث للسور مرتبة حسب النّزول (عربى), محمد عزة دروزه, 1305 ـ بعد از 1400, سنى, قاهره: داراحياء الكتب العربيه ـ عيسى البابى الحلبى, 1381 ق, 12 جلد, (برحسب ترتيب نزول قرآن) *

48. التفسيرالحديث للقرآن الكريم (عربى) حافظ عيسى عمار, سنى, قاهره: مطبعة البابى الحلبى, چاپ اوّل 1379, 2 جلد در 1 مجلّد, 410 « 370 ص, (تفسير تمام قرآن درحاشيه قرآن) *

49. تفسيرخسروى (فارسى) عليرضا ميرزا خسروانى, 1310 ـ 1386, شيعه, تهران: كتابفروشى اسلاميه, 1390 به بعد. *

50. تفسيرالخطيب المكى (عربى) سيد عبدالحميد الخطيب, م 1381, دمشق: دارالفكر, 1316, چاپ اوّل, 1381, 4 جلد. *

51. تفسير راهنما, روشى نو در ارائه مفاهيم و موضوعات قرآن (فارسى), اكبر هاشمى رفسنجانى متولد 1311, شيعه وجمعى از محققان مركز فرهنگ ومعارف قرآن, قم: انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم, 1371 به بعد, تا سال 1375 شش جلد منتشر گرديده است و چاپ جلدهاى بعد تا آخر قرآن ادامه دارد. *

52. تفسير ريحان (فارسى) سيد عليرضا ريحان حسينى سعيدى, 1330 ـ 1387 ق, شيعه,چاپ تهران, (دائرة المعارف تشيّع 4/573)

53. تفسير صفى ـ تفسير قرآن ـ (فارسى) ميرزا حسن ملقّب به صفى عليشاه نعمة اللهى, 1251 ـ 1316 ق, شيعه, صوفى, تهران: كتابفروشى خيام, 1342 ـ 1356 (افست از چاپ سال 1317) 2 جلد دريك مجلّد (تفسير تمام قرآن به صورت منظوم دربحر رمل مسدس بر وزن مثنوى مولوى است), نا شر ديگر: چاپخانه ارتش دولت ايران, 1328, 2 جلد ـ چاپ سنگى. تفسير سوره يوسف از تفسير صفى با تصحيح هادى مولوى گيلانى وفا عليشاه درتهران: اقبال, 1320, 75 « 87 ص. منتشر گرديده است. نيز تفسير سوره يوسف ازمؤلف: تهران چاپ سنگى, 1320 ق 163 ص.

54. تفسير عثمانى (اردو) شبيراحمد عثمانى, سنى, كراچى: دارالاشاعت, چاپ اوّل, 1993م, 2 جلد, 1720 ص. *

55. التفسير العصرى, عبدالفتاح الامام, 1287 ـ 1383ق, سنى, 30 جزء. (معجم المفسرين 1/ 292)

56. التفسير الفريد للقرآن المجيد (عربى) محمد عبد المنعم الجمال, سنى, مصر, تأليف 1952 به بعد, 4 جلد, 3377 ص. *

57. تفسير القرآن العظيم المسمى اولى ماقيل فى آيات التنزيل (عربى) رشيد الخطيب الموصلى, سنى, موصل: مؤسسة دارالكتب, جامعة موصل, 1392 ـ 1394, 9جلد.

58. تفسير القرآن الكريم ـ غاية البيان فى تفسيرالقرآن الكريم (عربى) محمود محمد حمزه, حسن علوان و محمد احمد برانق, سنى, قاهره: دارالمعارف, تاريخ مقدمه 1372 ق. ناشر ديگر: قطر: ادارة احياء التراث الاسلامى به صورت افست از چاپ دارالمعارف, 30 جلد در شش مجلّد. *

59. تفسير القرآن الكريم ـ مختصر تفسير القاسمى ـ رى الغليل من محاسن التأويل (عربى) محمد جمال الدين قاسمى, 1283 ـ 1332ق, سنى, بيروت: دارالنفائس, چاپ اول, 1414, يك جلد 604 ص. (مختصرى از تفسير محاسن التّأويل توسط: صلاح الدين ارقه دان درحاشيه قرآن) *

60. تفسير القرآن الكريم واعرابه وبيانه (عربى) محمد على طه الدرة, سنى, دمشق ـ بيروت: منشورات دارالحكمة, 1402ق, 16 جلد *

61. تفسير القرآن ـ كشف الحقايق ـ عن نكت الآيات والدّقايق ـ قرآن براى همه (فارسى) ميرمحمد كريم العلوى الحسينى الموسوى, شيعه, تهران: چاپخانه موسوى (ج 1) ـ چاپخانه آتش (ج 2 و 3), 1339, 3 جلد در 1 مجلّد مترجم ازتركى, عبدالمجيد صادق نوبرى. *

62. التفسيرالقرآنى للقرآن (عربى) عبدالكريم الخطيب, متولد 1339, شافعى, قاهره: دارالفكر العربى, 1970, 15 جلد در 16 مجلد (جلد 15 دوجزء است) .*

63. تفسير كابلى (فارسى) محمود حسن ديونبدى, سنى, تهران: نشر احسان, چاپ چهارم 1370, 5 جلد, ترجمه: جمعى از علما افغانستان. *

64. التفسير الكاشف (عربى) محمد جواد مغنيه, 1322 ـ 1400ق, شيعه, بيروت: دارالعلم للملايين, چاپ دوم 1981, چاپ چهارم, 1990م, 7 جلد.*

65. تفسير كيوان ـ جامع التفاسير (فارسى ) ـ ملا عباسعلى قزوينى معروف به كيوان, م 1354, شيعه, تهران, 1310 ـ 1315, 4 جلد. (الذريعة 26/221)

66. التفسيرالمبين (عربى) محمد جواد مغنيه, 1322 ـ 1400ق, شيعه, بيروت: دارالتعارف للمطبوعات, 1398, ناشر ديگر: بيروت مؤسسه عزالدين, چاپ چهارم, 1415, 614 ص. نيز: دارالكتاب الاسلامى, چاپ دوّم, 1403, 827 ص. *

67. تفسيرالمراغى (عربى) احمد مصطفى المراغى, 1300 ـ 1371 ق, شافعى, قاهره: مطبعة المصطفى البابى الحلبى, چاپ دوم, 1953م, ناشر ديگر به صورت افست از چاپ قاهره: بيروت: داراحياء التراث العربى, 1985, 30 جزء در 10 مجلّد. *

68. تفسيرمعارف القرآن (پشتو) محمد شفيع, متولد 1897م, سنى, پيشاور: تاج كتب خانه, 1405ق, 30 جلد, مترجم: محمد مبارك, ناشر ديگر: كراچى, ادارة المعارف, مكتبة دارالعلوم, 1969. *