احمد ترابى هنر و خلاقيت, از ابعاد غير قابل انكار زندگى انسان در طول اعصار بوده و هست.همان گونه كه نمى توان ويژگى شعور و دانش را در فرزندان آدم, به عنوان بارزترين نهاد فطرى ايشان, ناديده گرفت, نمى توان خلاّقيت و هنرآفرينى و ابتكار را به عنوان رايج ترين, متنوّع ترين و پيشينه دارترين نماد زندگى اجتماعى آنان مورد چشم پوشى قرار داد.سخن گفتن, وضع لغات, آفرينش خطّ, ساختن مسكن و لوازم ضرورى زندگى, سرودن شعر, ترسيم پندارها و عقايد و انديشه ها به صورت نقّاشى و تجسّم بخشيدن به آنها ,همه و همه جلوه هاى هم سنخ و جوشيده از ژرفاى سرشت ويژه موجود انديشه ورزمين است.اكنون, با توجّه به اصالت روحيه سازندگى و خلاّقيت در زندگى اجتماعى انسان, نگاه را به اين زاويه از بحث معطوف مى داريم كه: آيا اسلام براى اين تمايل عام و گسترده بشر, حدّ و مرزى قرار داده و قوانين و احكامى را در نظر گرفته است يا خير؟تحقيق در منابع فقهى و مدارك استنباط احكام شرعى, پاسخ مثبت را به سرعت در اختيار محقّق قرار مى دهد.اسلام, بر خلاف مكاتب بشرى و نيز بر خلاف اديان تحريف شده و مندرس كه پيروانشان سعى در محدود كردن قلمرو نظرگاههاى دين نسبت به مسائل درونى و شخصى دارند, علاوه بر تعيين برنامه هاى عبادى و معنوى در باره بسيارى از امور دنيوى و زندگى اجتماعى انسان نظر دارد و در باره آنها حكمى كلّى و يا جزئى بيان داشته است.مقوله هنر و آفرينش زيباييها نيز از آن جمله به شمار مى آيد.در قرآن و روايات, مسائل مربوط به اين بُعد از گرايش مكلّفان, از زواياى گونه گون مورد توّجه قرار گرفته است و به تبع آن, فقها و اسلام شناسان نيز, هريك به مقتضاى نياز و براساس مداركى كه در اختيار داشته اند, به آن پرداخته اند.بررسى مقوله هنر و هنرهاى تصويرى و تجسّمى از ديدگاه قرآن, خود نيازمند مجالى ويژه است و ما در اين نگاه, تنها در صدد تبيين آراى فقهى شيخ الفقها و فقيه ژرفكاو قرن سيزدهم هجرى, شيخ اعظم انصارى هستيم و تحقيق را بر محور همين موضوع متمركز خواهيم داشت.
مقوله هاى هنر در كتاب مكاسب
شيخ انصارى, در مكاسب, از زاويه ارزش مالى و جواز خريد و فروش و نگاهدارى اشياء, به موضوعات مختلفى اشاره كرده است كه در لابه لاى آنها بعضى از مسائل مربوط به مقوله هنر نيز ديده مى شود.وى, در كار بر شمردن معاملات حرام به اين موارد پرداخته است: بتها و مجسمه ها و پيكرهاى مورد عبادت مشركان1, آلات قمار2, آلات لهو3, ظرفهاى ساخته شده از طلا و نقره4, كنيزكان آوازه خوان5, حيله ها و فريبكاريهاى ممكن در كار آرايشگران6, تزيين مردان به زينت و آرايش زنان و آراستن زنان به شيوه مردان7, ترسيم زيباييهاى چهره و اندام ديگران در شعر8, ترسيم و نقاشى جانداران9, ساختن مجسمه موجودات داراى روح10, حفظ و نگاهدارى كتابهاى گمراه كننده11 و...در هريك از موضوعهاى ياد شده, ردپاى هنر به گونه اى مشهود است و از احكامى كه براى آنها بيان شده به گونه اى تكليف آن هنر نيز روشن گشته است. مثلاً اگر خريد و فروش آلات موسيقى حرام دانسته شده است, حرمت آن ناشى از حرمت نواختن و گوش فرا دادن به موسيقى (لهو) مى باشد و اگر خريد و فروش پيكرهاى مورد احترام و مورد عبادت كافران ممنوع شمرده شده است, ساختن و پرداختن آن مجسمه ها نيز حرام مى باشد و...بررسى تمامى اين موارد, حجمى گسترده مى طلبد, از اين روى, صرفاً نگاه خويش را در اين نوشته به موضوع هنرهاى تصويرى و تجسّمى (نقاشى و مجسمه سازى) معطوف مى داريم.
نقاشى و تصويرگرى
شيخ انصارى, تحت عنوان:(مايحرم الاكتساب به لكونه عملاً محرّماً في نفسه).آنچه مزد گرفتن در قبال آن حرام است از آن جهت كه خود عمل حرام مى باشد.به ذكر چند نمونه پرداخته است كه از آن جمله, تصوير چهره يا اندام جانداران مى باشد.وى مى نويسد:(المسألة الرابعة: تصوير صور ذوات الارواح حرام اذا كانت الصورة مجسّمة بلاخلاف فتويً و نصاً وكذا مع عدم التجسّم وفاقاً لظاهر النهاية12...)وى تحت عنوان ياد شده به چند مسأله پرداخته است:1 . تدليس13 ماشطه: ترفندهاى آرايشگران براى زيبانمايى زنى كه مى خواهد ازدواج كند و در نتيجه مرد با ديدن چهره وى به او متمايل گردد و ناهنجاريهاى چهره يا اندام وى را در آغاز متوجّه نشود.2 . تزيين مردان به زينت و لباسهاى ويژه زنان مانند لباس حرير و زينتهاى زرّين.3 . تشبيب: توصيف زيباييها وويژگيهاى جسمى زن مؤمن به گونه اى كه موجب بى حرمتى وى شود.4 . تصوير و ترسيم چهره و اندام جانداران. وى, تصريح مى كند كه ساختن مجسّمه جانداران و موجودات داراى روح (انسان و حيوانات) بى كمترين ترديد و براساس نص روايات و فتواى فقها, ممنوع است و در اين مسأله نظر مخالفى ميان فقها وجود ندارد. امّا موضوع نقاشى و تصوير چهره و اندام انسان يا حيوان نيز, چونان ساختن مجسمه آنها, حرام مى باشد. براين نظر است, شيخ طوسى در نهايه, ابن ادريس در سرائر, شهيد, بنابر نقل از حواشى وى, شيخ عبدالعالى كركى در الميسيه, شهيد ثانى در مسالك و...
لطفا منتظر باشید ...
