گذري و نظري به عقلانيت مولانا

مولانا جلال الدين در دفتر چهارم مثنوي، داستان كوتاهي مي سرايد كه بخشي از آن چنين است:

در اين داستان، مولانا ضمن اين كه با روشني تمام، عالم واقع را تبيين مي كند و نسبيت فهم ما را از جهان بان مي نمايد و از همه مهم تر اين كه رسيدن به معارف بزرگ و كشفيات و فاش شدن اسرار و رموز جهان آفرينش تنها به پيشرفت علم و دانش و تلاش انسان ها و كسب معرفت آدميان نيست، بلكه اراده اي برتر كه به سمت مديريت عالي جهان آفرينش سوق مي دهد در كار است و اگر از عقل و عقلانيت و خرد سخن مي گويد، به صراحت و روشني، به مبدا آفرينش توجه مي دهد و اصولاً مولوي اگر از خردورزي و عقل سخن مي گويد، آن عقلانيتي است كه بيشتر تعريف فرزانگان و اولياي خداوند را تداعي مي كند كه العقل ما عبد به الرحمن عقل آن چيزي است كه به واسطه آن خداوند مهربان بندگي شود؛ يعني كاربرد عقل عبارت است از پر كردن چاله ها و گودال هاي مسير و صاف كردن راه براي رسيدن به آن مقصود عالي آفرينش. اين هدف مندي مي تواند بسيار خردمندانه و عالي باشد، زيرا موجب مي شود كه محقق و سالك هدف مند حركت كند و براي جهان هستي و فنومن هاي جهان هستي غايت و مقصدي قائل باشد و اين بيانگر فلسفه اي بس متعالي است؛ زيرا كه ذهنيت آدمي و تفكر او را از هرز رفتن و بيهودگي مي رهاند و پرهيز مي دهد و اين عقلانيت است كه ضمن پذيرفتن قانون مندي جهان هستي و رسيدن انسان به مراتبي از علم و آگاهي و پراكندگي عظيم دانش بشري و پيشرفت هاي بزرگ فني و صنعتي و كسب تجربه هاي بسيار ارجمند بشري در طول تاريخ زندگي اش، سمت گيري به سمت معني و مديريت عالي جهان آفرينش، عقلانيت ويژه اي را رقم مي زند كه فقط متكي به علم و تجربه انسان نيست و آن اراده عظيم را نيز در نظر دارد.

هنگامي كه از عقلانيت در انديشه مولانا سخن مي گوييم به اين معني است كه: آنچه خرد انسان در طول قرون و اعصار به دست آورده و تجربه كرده است، و به نيكي و زشتي آن پي برده و اينك از برآيند آن چيزها نمونه هايي را براي رستگاري و رهايي و نيك بختي اين جهان پيشنهاد مي كند.

و ديگر اين كه مولانا خردورزي آدمي را هيچ گاه بدون توجه به مديريت عالي جهان آفرينش مطرح نمي كند، زيرا اين نوع نگرش است كه تفاوت بسياري از انديشمندان با مولانا را نمايش مي دهد و مشخص مي كند چه كساني مي توانند به فلسفه به من چه ولش كن و هرچه پيش آمد خوش آمد باور آورند، و يا چه كساني در تمام جريانات هستي احساس مي كنند كه وجود مستقل آنان در جايي و وجود ربط آنان در جايي ديگر به كار مي آيد. بنيان تفكر مولانا به ويژه در خردگرايي و عقلانيت ريشه در معنا دارد. در تمام مثنوي معنوي توجه به عقل كل و اتصال عقل جزئي به عقل كلي براي اين كه به پويايي و بالندگي برسد بايسته است كه به عقل كلي خود را متصل كند تا به شگفتي هاي جهان عقل پي ببرد:

چنانچه مشخص شد، مولوي زيربناي جهان را عقل كل مي انگارد و ضمن اين كه به وجود عقل جزئي اعتراف مي كند، اما باور دارد كه عقل جزئي بازيگر است و پيوسته با انسان بازي مي كند و آدمي را مي فريبد و راه او را دور مي كند و توانايي او را به هرز مي برد و نيروي او را براي درك حقيقت ناچيز مي كند.

در نگرش مولوي، انسان اگر موقعيت خود را درك كند و جايگاه خود در هستي را بشناسد. در واقع متصل به عقل كل و اصلاً خود عين عقل كل مي گردد.

اينجا عظمت و بزرگي انسان و پيوستگي او به كل هستي و هستي كل و پيدا كردن نيروي بزرگ و قدرت عظيم در جهان نشان داده مي شود. مولانا را عقيده بر اين است كه توجه به عقل كلي و كشاندن عقل جزئي براي اتصال به عقل كلي، حركت اساسي انسان كمال جوست. وي بر اين باور است كه عقل جزئي سطحي نگر و قشري است و عقل كلي، عاقبت بين و ژرف نگر است و رهايي و رستگاري را در نظر دارد.

اين قدر تاكيد و توجه به عقلانيت و خردورزي ايجاد فضاي روشن براي انديشيدن و تفكر است (زيرا روساي عوام تمام تلاش و كوشش خود را به كار مي برند تا مردمان را به سوي جهل و ناداني سوق دهند و آنان را در حماقت و سفاهت نگه دارند، زيرا حيات آنان بسته به ناداني عوام است و اين در طول تاريخ پيوسته و همواره در جهت بقاي جباران كارساز بوده است. خردگرايان و فرزانگان به عنوان روشنفكر در جوامع بشري مي كوشيده اند تا تاريكي ها را بتارانند، روشنايي بيافرينند و سپاه ظلمت و جهل و لشكريان حماقت را به عقب برانند. مستبدان و ديكتاتورها مبلغان جهل و ناداني اند، جهل نيز با آزدگي و آزادي در تضاد است. مريدان گول خودباخته پيوسته مورد توجه پيران گمراه بوده اند زيرا مطلوب و محبوب خودخواهان متكبران و جهل پروران همين متعبدان و جان نثاران ابله بوده اند تا اهداف آنان را عملي كنند زيرا استبداد بر خر جهل سوار است و بهره مي كشد.)

مولوي انسان بزرگي است كه آدميان را به خردورزي و تعقل فرا مي خواند تا از اسارت جهل و تقليد كوركورانه برهاند.

شاعران بزرگي همچون  فردوسي بزرگ در شاهنامه بسيار از خردمندي سخن سروده و ابتداي شاهنامه شايد حدود سي بيت در ستايش خرد است و انديشه و دانش و ديگر اديبان سرزمين اهورايي پارس، اما گمان مي رود كه مولوي گوي سبقت را در اين خصوص از همگنان ربوده باشد، زيرا كه نه تنها به خردورزي، بلكه اصولاً به عقلانيت انسان و كاربرد اجتماعي آن فرا مي خواند و آدميان را از تكيه بر عقل جزئي پرهيز مي دهد. كاربرد عقل كه حركت اصلي انسان به سوي هماهنگي با آهنگ كل هستي است بيشتر مورد نظر مولوي است:

مقصود مولانا، عقلانيتي است كه سر در معني دارد و نهايتاً از عشق سر برون خواهد كرد زيرا عقل جزئي اين مكانيزم پيچيده را درك نمي كند:

پيوستن به عقل كل، آدمي را به عشق مي كشاند و عشق مكانيزمي پيچيده است كه موجب شگفتي هاي بزرگ و آثار سترگ مي گردد. مثنوي خود يكي از بزرگ ترين آثار به جا مانده از پرتو عشق است كه تحسين بسياري از انديشمندان و عارفان بزرگ را برانگيخته است؛ توجه به عقل و تكرار اندرزهاي خردمندانه براي بيداري خرد آدميان و كشاندن گروه هاي اجتماعي به عقلانيتي كه بتوانند جامعه اي بر اساس آزادي و آگاهي و آبادي بسازند. تلاش بي وقفه مولانا در اين است كه آدمي خردش را اسير نفس وسوسه گر و بسيار امر كننده به زشتي نسپرد تا دچار حسرت و پشيماني نگردد. دچار وهم و ظن و گمان شدن، آفتي است كه گاه جبران ناپذير است. اين عقل آدمي را به سوي توحيد مي كشاند و به عبادت و پيدا كردن رواني متواضع كه در مقابل حقيقت از خود انعطاف نشان مي دهد و دچار سفسطه و مغلطه نمي گردد.

كساني كه به آيات خداوند كافر مي شوند و از آن روي برمي تابند، بي ترديد وارد جنت خداوند نمي شوند تا اين كه جمل از سوراخ سوزن درآيد، و اين چنين خداوند بندگان را بيدار و هوشيار مي كند. انسان وقتي ماسك به صورت مي زند و با نقاب چهره اصلي خود را مي پوشاند، پس از مدتي اين نقاب نفاق و اين ماسك فريب دهنده به صورتش مي چسبد و هنگام درآوردن آن اي بسا كه پوست صورتش را با خود بكند. اين است كه مولانا در دفتر اول به توحيد و گردن نهادن به قوانين و سنت هاي غير قابل تغيير الهي دعوت مي كند و اشاره مي كند كه:

پير بلخ در اين دو بيت اشاره به آيه چهلم از سوره اعراف مي كند كه مي فرمايد در حقيقت كساني كه آيات ما را دروغ شمردند و از ]پذيرفتن[ آنها تكبر ورزيدند، درهاي آسمان را برايشان نمي گشايند و در بهشت درنمي آيند، مگر آن كه شتر در سوراخ سوزن داخل شود و بدين سان بزهكاران را كيفر مي دهيم . بيشتر مفسران جهل را شتر انگاشته اند، اما به نظر مي رسد كه يكي ديگر از معاني جمل، يعني ريسمان قطور كه در بستن كشتي به كار مي رفته، با مفهوم آيه مناسب تر است؛ زيرا كه طناب بزرگ در سوراخ سوزن فرو نمي رود و چون لن . كه علامت و حرف انكار است. در آيه آمده معني اش اين است كه هرگز وارد بهشت نمي شوند، به خصوص (اگر به معني شتر گرفته شود). در حالي كه اگر به معني طناب كلفت از آن استفاده كنيم، مي شود، اما به سختي و رشته رشته شدن، به طوري كه از آن حالت اوليه فرد كاملاً بيرون بيايد و تغييرات اساسي در خود به وجود آورد و ذره ذره شود و رياضت بكشد و با مقراض (قيچي) عمل خود را بسازد و از عقل ملكوتي و الهي بهره ببرد تا در صف خردمندان و راه يافتگان درآيد. در كتب عهد جديد هم آمده است كه احمق وارد ملكوت خداوند نخواهد شد تا شتر از سوراخ سوزن درآيد و اين يعني احاله به امر محال كنايه از آن كه هرگز چنين نخواهد شد.

به هر صورت خردمندي و عقلانيت در سراسر درياي مثنوي موج مي زند و شايد در هيچ كتاب اخلاقي اين همه در پيرامون عقل كلي و عقل نظري و عقل الهي و عقل اكتسابي سخن نرفته است.

مولانا جوانب مختلف عقل را شكافته و رهنمودهاي بسيار سازنده و باشكوهي داده است كه در اين مختصر نمي گنجد.

و چه زيبا در دفتر دوم مثنوي در خلال داستاني بسيار جالب مي فرمايد:

نسبت خرد و انديشه و عقل و ديكتاتوري و استبداد بسيار نزديك است. انسان بابصيرت، هرگز در برابر جباران و بي خردان كمر خم نمي كند. انسان روشنفكر هيچ گاه به سراي كاخ نشينان جبار قدم نمي نهد. انسان بيناي خردمند به هيچ عنوان ستايشگر ستمگران ابله و خونخواران بي مروت نخواهد بود.

عرفان آيينه تمام نماي شخصيت انسان است كه ناداني ها و جهالت هاي او را به او مي نماياند و به او درس آزادي و آزادگي و بزرگواري و كرامت مي دهد. خردورزي و خردمندي نهايتاً به آزادگي و آزادي مي انجامد. در مثنوي مولوي از حريم آزادي دفاع شده است. آزادي در نظر مولوي بر اساس عقلانيت و خردمندي و فرزانگي بنيان نهاده شده است. آيا مسئله آزادي كه در مثنوي به گونه نظري آورده شده، حكايت از اين نمي كند كه مولانا آزادي فكر و انديشه را براي ايجاد مقدمه اي جهت درك و فهم آزادي اجتماعي و مدني طرح كرده است؟ اين گونه گمان مي رود كه نيت مولوي از طرح اختيار و آزادي، گزينش و امضاي حق گزينش است كه آزادي زاييده خردورزي و فرزانگي است.

پير بلخ ضمن اين كه زنجير جبر را از ذهنيت آدمي مي گسلد، سپس او را مختار و آزاد مي سازد و حق گزينش براي او را به رسميت مي شناسد:

در اين فراز از مثنوي در دفتر پنجم به سادگي تمام مسئله جبر را مردود مي شمارد و به اختيار اصالت مي دهد و جبري گري را كه از مشكل ترين مسائل جهان امروز و ديروز است و همواره بهانه گيران و مسئله داران و سفسطه گران نسبت به آن گرايش داشته اند و دارند، روشن مي كند. اما اگر نگرش انسان نسبت به جهان هستي ديگر شود و عميق تر به جريانات عالم وجود بنگرد، به قانون مندي جهان بيشتر پي خواهد برد. مولوي در داستان هاي زيادي در مثنوي آزادي گزينش براي انسان را به روشني تمام مطرح مي كند و به رسميت مي شناسد. وي از معدود انسان هاي با معرفتي است كه در بين آزادگي و آزادي به انسان ها آموخت. به گونه اي كه ديگر به آموزِگار خويش وابسته نباشند، زيرا كه از پيروي كوركورانه و بستن قلاده اطاعت بي چون و چرا را ناروا و آفت جان انسان مي داند. پيرو، هميشه نابينا و كور و كر و لال است و ديگران براي او كار اين حواس را انجام مي دهند، همچون انگل كه در روده حيوان و انسان زندگي مي كند و از شيره روده تغذيه مي كند؛ نه چشم دارد و نه گوش و نه خيلي حواس ديگر. در دفتر اول داستان صوفي كه همراه بهيمه خويش وارد خانقاه مي شود را با آب و تاب استادانه اي شرح مي دهد و به خوبي تمام آفت تقليد را مي نماياند:

روشن است كه تقليد و تحقيق چقدر با هم متفاوتند.

تقليد و خطرات هولناكش در انديشه والاي پير بلخ قابل تعمق و تامل است. مولانا به خوبي مي داند كه آدميان تنها در فضاي باز و آزاد مي توانند به كمال برسند و رشد كنند. بدبخت جامعه اي كه فردي به جاي جمعي بينديشد و يك نفر به جاي يك جامعه اراده كند و تصميم بگيرد و امر و نهي كند. شكي نيست كه چنين جامعه اي رو به قهقرا خواهد رفت و هرگز روي كمال و رشد و معنويت و زيبايي را نخواهد ديد چرا كه:

علت اين كه عده اي از مدعيان كه در برابر مولانا صف كشيده بودند با مثنوي معنوي مولوي مخالفت مي كردند و به مريدان گول و بي خرد خود توصيه مي كردند كه مثنوي را با انبر بردازند كه دستشان نجس نشود، طرح اين گونه مطالب و مسائل بوده است؛ مسائلي كه به آگاهي و بصيرت و بينايي و شنوايي آدميان بستگي دارد. در نظر اين تحميق گران، فكر و انديشه و علم و دانش و تعقل اصولاً منطقه ممنوعه اعلام شده و كسي حق ندارد بداند و بشنود و ببيند،  زيرا كه اگر دانست، ديگر پيرو بي چون و چرا و كور نخواهد بود.

مولانا از مناديان ارجمند حق و عدل و از روشنگران بزرگ و از معلمان عالي مقام جهان بشريت است و شايد بتوان گفت كه از معدود روشنفكران و عارفاني است كه به پيچيدگي هاي جهان و انسان و رازهاي بزرگ پي برده است و همچون پيامبري در ميان جامعه بشريت براي هدايت گمراهان تلاش مي كند و مثنوي او دعوتي است عام كه همه بشريت را فرا مي خواند. شيخ بهايي خوش سروده است كه:

ماخذ:

مجله چشم انداز ش 29

نگارنده:سيدحامد علوي