ناكجاآباد و خشونت [1]

• عقلگرا - به معنايى كه من از اين كلمه اراده مى كنم- كسى است كه بجاى استفاده از خشونت، مى كوشد از راه دليل و برهان، و در برخى مواقع از طريق سازش، به حكم و تصميمى دست يابد. عقلگرا كسى است كه حتى ترجيح مى دهد، در اقناع طرف مقابل از راه دليل و برهان ناكام بماند، تا اين كه از راه خشونت و ارعاب و تهديد و يا به كارگيرى ترفندهاى تبليغاتى بر حريف خود پيروز شود.

• با كسى كه ترجيح مى دهد شما را به گلوله ببندد، تا آن كه در بحث با شما مجاب شود، نمى توان بحثى عقلانى راه انداخت. بنابراين نگرش عقلانى داراى حد و مرزهايى است. اين نكته در مورد مدارا نيز صادق است. نبايد بى قيد و شرط اين اصل را راهنماى خود قرار داد كه با آنانى كه اهل مدارا نيستند مدارا كنيم، زيرا در اين صورت نه تنها خود كه حتى مدارا را نيز از ميان خواهيم برد

• جاذبه ى ناكجاآبادگرايى، ناشى از اين غفلت ماست كه به روشنى نمى دانيم كه بهشت را نمى توان بر گستره ى زمين آفريد

كارل ريموند پوپر Karl R. Popper

ترجمه ى رحمان افشارى

Afshari@onlinehome.de

يكشنبه 25 خرداد 1382

بسيارند كسانى كه از كاربرد خشونت بيزارند و بر اين باورند كه مهمترين و درعين حال پراميدترين وظيفه ى ما بركندن ريشه ى تجاوز و خشونت از پهنه ى جهان و يا دست كم از ميان برداشتن پليدترين چهره هاى آنست. اذعان دارم كه من نيز از شمارِ مخالفان اميدوارِ خشونتم. نه بدان سبب كه تنها از آن بيزارم، بلكه بر اين باورم كه نبرد با تجاوز و خشونت، چندان بى چشم انداز نيست. براستى مى دانم كه وظيفه اى بس دشوار پيش روست. همچنين مى دانم، كاميابى هايى چند، كه در آغاز چونان موفقيت هايى سترك در نبرد با خشونت جلوه گر شدند، بعدها به ناكامى و شكست انجاميدند. اين را نيز مى دانم كه عصر نوين قهر و خشونت، كه با دو جنگ جهانى اول و دوم آغازشد، به هيچ روى پايان نيافته است. فاشيسم و ناسيونال سوسياليسم (=نازيسم) شكست خوردند، ليكن اين به معناى چيرگى بر ددمنشى و خشونت نيست. برعكس خطاست اگر چشمانمان را براين واقعيت فروبنديم، كه اين انديشه هاى نفرت انگيز حتى در عين شكست توانستند به پيروزى دست يابند. بايد اعتراف كنم كه هيتلر موفق شد معيارهاى اخلاقى جهان غرب را تا پايين ترين درجه ى ممكن تنزل دهد، وامروز جهان بيش از دهه ى آغازين پس از جنگ جهانى اول دستخوش زور تجاوزگر و قدرت افسار گسيخته است[2]. اين امكان را نبايد از نظر دور داشت كه تمدن ما حتى در اثناى نخستين دهه ى پس از جنگ جهانى دوم ممكن بود سرانجام با همان سلاح هاى نوينى نابود شود، كه آلمان هيتلرى به ما تحميل كرده بود. زيرا روح آلمان هيتلرى بى شك زمانى به بزرگترين پيروزى خود دست يافت، كه ما پس از غلبه بر او همان سلاح هايى را به كار گرفتيم كه تهديدهاى ناسيونال سوسياليسم ما را به توسعه ى آن وادار كرده بود. با همه ى اين احوال من امروز از هر زمان ديگر بيشتر اميدوارم كه بتوان بر خشونت چيره شد. اين يگانه اميد ماست و فصل هاى بلند تاريخ تمدن خاور و باختر خود دليل بر اين است كه اين اميد چندان بى جا نيست، به اين معنى كه خشونت را مى توان به بند كشيد و به زير فرمان عقل درآورد.

شايد اين خود دليلى باشد بر اين كه چرا من همانند بسيار كسان ديگر به عقل باور دارم و خود را عقلگرا مى دانم. آرى من عقلگرايم چرا كه منظر عقل را يگانه گزينه ى ممكن در برابر سلطه ى قهر مى بينم.

هرگاه دو تن موافق هم نباشند، از آن روست كه يا عقايد گوناگون دارند، يا منافعشان مختلف است، و يا هم عقايد و هم منافع مخالف هم دارند. در زندگى اجتماعى اختلاف نظرهايى وجود دارند كه بايد به نوعى در باره ى آن ها تصميم گرفت. مسايلى وجود دارند كه بايد تكليف آنها را روشن ساخت. زيرا كوتاهى در اين كار ممكن است مشكلات ديگرى را ايجاد كند و انباشته شدن پيامدهاى آن ها، به تشنج هاى تحمل ناپذير بينجامد؛ مانند آمادگى مداوم و همه جانبه براى تصميم گيرى قطعى در باره ى مسأله اى چون مسابقه ى تسليحاتى. چنين تصميمى ممكن است اجتناب ناپذير باشد.

چگونه مى توان به حكمى قطعى دست يافت؟ اساساً دو راه بيشتر وجود ندارد: يكى راه استدلال (بعنوان مثال در برابر هيأت داوران يا دادگاهى بين المللى) و ديگرى راه خشونت . هرگاه تضاد منافع در ميان باشد، آنگاه آن دو راه عبارت خواهند بود از سازش معقول يا تلاش براى حذف قهرآميز منافع طرف مقابل.

عقلگرا - به معنايى كه من از اين كلمه اراده مى كنم- كسى است كه بجاى استفاده از خشونت، مى كوشد از راه دليل و برهان، و در برخى مواقع از طريق سازش، به حكم و تصميمى دست يابد. عقلگرا كسى است كه حتى ترجيح مى دهد، در اقناع طرف مقابل از راه دليل و برهان ناكام بماند، تا اين كه از راه خشونت و ارعاب و تهديد و يا به كارگيرى ترفندهاى تبليغاتى بر حريف خود پيروز شود.

مقصود من از نگرش عقلانى زمانى بهتر درك مى شود كه ميان قانع كردن كسى با دليل و برهان و راضى كردن او در اثر تبليغات تفاوت آشكار بگذاريم.

تفاوت تنها در استدلال نيست، زيرا در تبليغات نيز اغلب از استدلال استفاده مى شود. به همين سان، اختلاف در اين اعتقاد ما نيست كه دلايلمان قاطع است و هر خردمندى به قاطع بودن آن راى مى دهد. اختلاف بيشتر در [نبود] نگرش تقابل گفت و شنود يا داد و ستد [فكرى] است، در آمادگى براى اين كه نه تنها بخواهيم طرف مقابل را قانع كنيم، بلكه حريف نيز بتواند ما را قانع كند. آنچه را كه من نگرش عقلى مى نامم، مى توان به صورت زير بيان كرد:

واقعاً فكر مى كنم حق با من است ؛ اما ممكن است اشتباه كنم و حق با تو باشد. در هر صورت بهتر آن است كه در اين باره خردمندانه گفتگو كنيم، تا اين كه هر يك تنها بر ديدگاه خويش اصرار ورزد؛ زيرا از اين راه ممكن است به حقيقت نزديكتر شويم

بديهى است اين نگرش، كه آن را نگرش عقلانى مى نامم، مستلزم پذيرفتن قدرى فروتنى عقلى است و شايد تنها از عهده ى كسانى بر ايد كه بدانند گاهى اوقات حق با آنان نيست و به حسب عادت خطاهاى خود را از ياد نمى برند.

نگرش عقلانى، مبتنى بر اين معرفت است كه ما دانا به همه ى امور نيستيم و بخش بيشتر دانستنى هاى خود را مديون ديگرانيم. اين نگرش دو قاعده ى داورى حقوقى را حتى المقدور به عرصه ى داورى عمومى نيز مى كشاند: نخست اين كه بايد همواره به طرفين دعوا گوش فرا داد و قاعده دوم اين است كه هر كس در ماجرا ذينفع باشد داور خوبى نخواهد بود.

بر اين باورم كه تنها زمانى مى توانيم از خشونت دورى گزينيم كه در عرصه ى اجتماع نيز به نگرش عقلانى پاى بند باشيم. هر نگرش ديگرى به راحتى به كاربرد خشونت منتهى خواهد شد، حتى آن تلاش ما كه بخواهد ديگران را به نرمى، اما يكجانبه متقاعد كند و آنان را به كمك دلايل و شواهد صاحب آن بصيرتى سازد كه خود بدان مى باليم و از درستى آن مطمئنيم. همه مى دانيم كه چه جنگهاى مقدسى به خاطر دينِ عشق و نيكى براه افتاد و چه انسانهايى در آتش سوختند، با اين نيت خير، كه روحشان از آتشِ جاويدِ دوزخ رهايى يابد. تنها هنگامى كه از نگرش اقتدارطلبانه در ميدان عقايد دست برداريم، تنها زمانى كه به نگرش تقابل گفت و شنود و داد و ستد فكرى گردن نهيم، تنها هنگامى كه آماده باشيم تا از ديگران بياموزيم، آنگاه اميدوار توانيم بود كه بر كاربرد خشونتِ ملهم از زهد و تقوا و انجام وظيفه پيروز خواهيم شد.

در راه گسترش سريع نگرش عقلانى دشوارى هاى بسيار وجود دارد. يكى از مشكلات اساسى اين است كه براى به راه انداختن بحث عقلانى به دو طرف نياز است [كه نگرش عقلانى را رعايت كنند]. هر دو طرف بايد آماده باشند از يكديگر بياموزند. با كسى كه ترجيح مى دهد شما را به گلوله ببندد، تا آن كه در بحث با شما مجاب شود، نمى توان بحثى عقلانى راه انداخت.

بنابراين نگرش عقلانى داراى حد و مرزهايى است. اين نكته در مورد مدارا نيز صادق است. نبايد بى قيد و شرط اين اصل را راهنماى خود قرار داد كه با آنانى كه اهل مدارا نيستند مدارا كنيم، زيرا در اين صورت نه تنها خود كه حتى مدارا را نيز از ميان خواهيم برد. (همه ى اين اشارات به آن عبارت بالا بازمى گردد كه نگرش عقلانى را نگرشى مى داند كه بايد بر تقابل گفت و شنود و تبادل افكار استوار باشد).

نتيجه ى مهمى كه مى توان گرفت اين است كه نبايد اجازه داد تفاوت ميان حمله و دفاع محو شود، بلكه بر عكس بايد بر اين تفاوت تأكيد كنيم و از نهادهاى اجتماعى (خواه ملى و خواه بين المللى)، كه وظيفه اشان تفاوت نهادنِ دقيق ميان تجاوز و مقاومت در برابر تجاوز است، پشتيبانى كنيم.

اميدوارم بقدر كافى روشن كرده باشم كه منظورم از اين كه خود را عقلگرا مى نامم چيست؟ عقگرايى من جزمى نيست. به صراحت مىپذيرم كه نمى توانم عقلگرايى را به طريق عقلى اثبات كنم. بى پرده اعتراف مى كنم كه عقلگرايى را از آن رو برگزيده ام كه از خشونت بيزارم و خود را نمى فريبم كه اين بيزارى پايه اى عقلانى دارد. به سخن ديگر عقلگرايى من خودبنياد (autonom) نيست، بلكه بر ايمانِ غيرعقلى به نگرش عقلى استوار است. [3]

چاره اى براى خروج از اين مشكل نمي يينم. شايد بتوان گفت كه ايمان غيرعقلانى به حقوق برابر و متقابل كه بتوان ديگران را قانع كرد و قانع شد، ايمان به خرد انسان است ؛ يا ساده تر گفته باشم، من به انسان ايمان دارم.

وقتى مى گويم به انسان ايمان دارم، منظورم انسان بدان سان كه هست مى باشد و البته مى دانم كه انسان موجودى كاملاً عقلانى نيست. گمان نمى كنم كه پرسشى از اين دست كه انسان بيشتر تابع عقل است تا عواطف (يا برعكس) چندان معنايى داشته باشد؛ بهتر است كه اصولاً چنين پرسش هايى را طرح نكنيم، زيرا ارزيابى و سنجش اين قبيل امور ناممكن است. تمايل من بيشتر اين است كه عليه تأكيد بيش از حد بر جنبه ى عقل ستيزى انسان و جامعه (كه ناشى از عاميانه كردن روانكاوى است) اعتراض كنم. نه تنها از قدرت عواطف در زندگى انسان آگاهم، بلكه به ارزش آن نيز واقفم. هرگز خواستار آن نيستم كه دستيابى به نگرش عقلانى را بايد هدف برتر خود قرار داد. تنها مىخواهم بگويم كه نگرش عقلانى را هرگز نبايد به فراموشى سپرد - حتى در روابطى همچون عشق كه مملو از شور و شوق فراوان است. [4]

نگرش من در مورد مسأله ى عقل و قهر مى بايد اكنون روشن شده باشد و اميدوارم كه در اين نگرش با برخى خوانندگانم و نيز با بسيارى از انسان ها هم نظر باشم. اكنون مى خواهم بر پايه ى اين نظرات به بحث در باره ى مسأله ى ناكجاآبادگرايى (Utopismus، اوتوپياگرايى آرمانشهر باورى) بپردازم.

تا آنجا كه مى دانم، ناكجاآبادگرايى نتيجه ى شيوه ى تفكرى است، كه بسيارى جانبدار آنند و تعجب خواهند كرد اگر بشنوند كه اين شيوه ى تفكرِ به ظاهر اجتناب ناپذير و بديهى به نتايج خيال انديشانه و ناكجاآبادى خواهد انجاميد. اين شيوه ى به ظاهر موجه را شايد بتوان به گونه ى زير ترسيم كرد:

نگرشى عقلانى است كه براى رسيدن به هدف معين بتواند به بهترين نحو از تمام وسايل موجود استفاده كند. بايد پذيرفت كه خود هدف را شايد نتوان بطور عقلانى تعيين كرد. تنها زمانى مى توان در ارتباط با هدفى معين نگرشى را عقلانى و مناسب دانست كه هدفى پيش رو داشته باشيم و تنها در ارتباط با اين هدف است كه مى توانيم بگوئيم كه عقلانى عمل مى كنيم.

اكنون بياييم و اين استدلال را در حوزه ى سياست بكاربريم. هر سياست متشكل از اقداماتى است. هر عمل تنها زمانى عقلانى خواهد بود كه معطوف به هدفى باشد. هدف عمل سياسى يك نفر ممكن است افزايش قدرت يا ثروتِ شخصى يا شايد بهكرد قوانين يا تغيير ساختار دولت يا جامعه باشد. در حالت اخير عمل سياسى تنها زمانى عقلانى خواهد بود كه قبلاً هدف تغييراتى را كه قصد انجام آن ها را داريم، تعيين كرده باشيم: عملكرد [سياسى] تنها وقتى خردمندانه خواهد بود كه در ارتباط با انديشه هاى معينى باشد، انديشه هائى كه نشان دهند دولت و جامعه چگونه بايد باشند. بنابراين به نظر مى رسد كه پيش شرط هر عمل سياسى اين باشد كه نخست تا حد ممكن از هدف هاى نهايى سياسى مان، مثلاً ساختار دولت يا جامعه اى كه به نظرمان بهترين است، تصور روشنى داشته باشيم. تنها پس از آن كه هدفمان معلوم شد، خواهيم توانست در باره ى مناسب ترين وسايل تحقق آن هدف يا دست كم نزديك شدن تدريجى به آن بينديشيم ؛ اين در حالى است كه ما به هدف سياسى خود به چشم هدف يك روند تاريخى بنگريم و بتوانيم تا حدى بر آن تأثير بگذاريم يا آن را بسوى هدف مورد نظرمان هدايت كنيم.

درست اين درك و برداشت را من ناكجاآبادگرايى مى نامم . مطابق اين برداشت، ما بايد پيش از هر عمل عقلانى و غيرخودخواهانه، هدف هاى نهايى خود را تعيين كنيم و نه هدف هاى جزيى يا ميانى، كه گام هايى در راه هدف نهايىاند و از اين رو آن ها را نه به چشم وسيله، كه بعنوان هدف بايد نگريست. بدينسان [مطابق اين برداشت] اقدامات سياسى و در عين حال عقلانى بايد مبتنى بر ترسيم يا توصيف كم و بيش روشن و مشروح دولت ناكجاآبادى ما باشد و با طرح و نقشه ى راهِ تاريخى، نشان دهد كه چگونه مى توان به اين هدف دست يافت.

من اين درك و برداشت ناكجاآبادگرايى را نظريه اى مجذوب كننده، آرى به غايت مجذوب كننده مى دانم ؛ زيرا نظريه ايست خطرناك و تباه كننده. اين نظريه به اعتقاد من حتى مايه ى شكست خويش مى شود و به تسلط خشونت مي انجامد.

علت اين كه اين نظريه خصم خويش است، از آن روست كه نمى توان بطور علمى تعيين هدف كرد. هيچ روش علمى وجود ندارد كه به كمك آن بتوان ميان دو هدف تصميم گرفت. ممكن است برخى آدميان ستايشگر زور و خشونت باشند و زندگى بدون زور و خشونت براى آنان بى روح و فاقد هر معنا باشد. برخى ديگر، كه من از زمره ى آنانم، از خشونت بيزارند. در اين جا اختلاف بر سر هدف است و نمى توان از نظر علمى در باره ى آن تصميم گرفت. اما وقتى كه عليه خشونت دليل مى آوريم، معناى آن هميشه اين نيست كه بيهوده وقت تلف مى كنيم، بلكه تنها بدان معناست كه گاهى ناممكن است با ستايشگر خشونت به بحث و استدلال نشست. زيرا وى اين امكان را دارد، چنانچه از جانب شما تهديد به مقابله به مثل نشود، استدلال شما را با گلوله ى تفنگ پاسخ گويد. اما اگر آماده بود كه به استدلال هاى شما گوش فرادهد، بدون آن كه دست به اسلحه برد، در اين صورت حداقل عقلگرايى شما به او هم سرايت كرده است و ممكن است بتوان او را قانع كرد. بدينسان استدلال كردن به هيچ وجه اتلاف وقت نيست، حداقل تا آن زمان كه طرف مقابل حاضر به شنيدن سخنان شماست. اما هيچ كس را نمى توان به يارى استدلال واداشت كه به استدلال گوش فرادهد. به كمك استدلال نمى توان نظر كسانى را تغيير داد كه به همه ى استدلال ها بدگمانند و تصميمات مبتنى بر خشونت را بر تصميمات مبتنى بر عقل ترجيح مى دهند. نمى توان براى آنان اثبات كرد كه حق با آنان نيست.

اما اين تنها يك مورد خاص است كه مى توان اين چنين تعميمش داد: در باره ى هيچ هدفى نمى توان با وسايل صرفاً عقلى يا علمى تصميم گرفت. با اين حال گاهى ممكن است استدلال بسيار مفيد افتد و به كمك آن بتوان در باره ى هدف تصميم گرفت.

اكنون اگر همه ى اين ها را در مورد ناكجاآبادگرايى به كار بريم، بايد كاملاً به اين نكته آگاه باشيم كه اين مسأله، يعنى افكندن طرحى ناكجاآبادى را نمى توان تنها بوسيله ى دانش حل كرد. پيش از آن كه دانشمند دست به كار افكندن طرح شود، بايد حداقل هدف ها را به او داد. در علوم طبيعى نيز وضع به همين منوال است. علم فيزيك به دانشمند نمى گويد، كه كار درست آنست كه خيش بسازد يا هواپيما يا بمب اتمى. هدف ها را بايد قبلاٌ به او داد يا او خود انتخاب كند. و تمام آنچه كه وى در مقام دانشمند مى تواند انجام دهد اين است كه وسايلى بيافريند كه بتوان به يارى آنها به هدف ها جامه ى عمل پوشاند.

هنگامى كه من بر مشكلات ناشى از تصميم گيرى ميان كمال مطلوب هاى ناكجاآبادىِ گوناگون به كمك استدلال عقلى تأكيدمى كنم، منظورم اين نيست كه به اين احساس دامن زنم كه حوزه اى مانند حوزه ى هدف وجود دارد كه فراتر از نيروى سنجش و نقد عقلانى است (هرچند كه با اطمينان مى توانم بگويم كه بخش اعظم حوزه ى هدف آنسوى نيروى استدلال علمى قرار دارد). زيرا هم اكنون خود مي كوشم در خصوص همين قلمرو دليل و حجت آورم ؛ و اگر به مشكلات ناشى از تصميم گيرى ميان طرح هاى ناكجاآبادىِ رقيب اشاره مى كنم، قصدم اين است كه به يارى آن، عليه برپايى چنين هدف هاى ناكجاآبادىِ نهايى بطريق عقلى استدلال كنم. به طريق مشابه مىتوان نشان داد، اين كه اين مشكلات مى تواند به آسانى به كاربرد خشونت منتهى شود، خود تلاشى در جهت استدلال عقلى است، حتى اگر روى سخن تنها با كسانى باشد كه از خشونت بيزارند.

اين ادعا كه روش ناكجاآبادى، يعنى روشى كه ايجاد جامعه اى ايد ه ال را هدف خود قرار داده است و بايد تمام اعمال سياسى مان در خدمت آن باشد، به راحتى به كاربرد خشونت منجر مى شود، را مى توان به صورت زير ثابت كرد: نظر به اين كه هدف هاى نهايى كارهاى سياسى مان را نمى توانيم از طريق روشهاى علمى يا صرفاً عقلى تعيين كنيم، بنابراين اختلاف نظر هاى مربوط به اين كه جامعه ى ايد ه آل ما چه شكلى بايد داشته باشد را نمى توان همواره با روشهاى استدلالى برطرف كرد. حداقل بخشى از اين اختلافات، خصلت اختلافات دينى را دارند. به سختى ممكن است ميان دين هاى ناكجاآبادى گوناگون چيزى شبيه تساهل و مدارا يافت. زيرا هدف هاى ناكجاآبادى بعنوان شالوده اى در خدمت بحث و عمل عقلانى سياسى در نظر گرفته شده اند؛ به نظر مى رسد چنين عملى تنها آنگاه ميسر است كه در باره ى آن هدف ها تصميم قطعى خود را گرفته باشيم. از اين رو ناكجاآبادگرا بايد در تلاش باشد تا رقيبان خود را، كه هدف هاى او را نمىپذيرند و به دين ناكجاآبادى او نمى گروند، قانع كند و هرگاه در اين كار موفق نشود به خشونت متوسل خواهد شد.

ولى او بايد كارى بيش از اين انجام دهد. بايد همه ى عقايد مخالف و الحادى را از ريشه بركند و نابود كند. چرا كه راه هدف ناكجاآبادى بسى دراز است. عقلانيت عمل سياسىِ او مى طلبد كه براى ثابت نگاه داشتن هدف در مدتى طولانى، به اقداماتى دست زند. اما چنين كارى به شرطى ممكن است كه دين هاى ناكجاآبادىِ رقيب نه تنها سركوب شوند، بلكه تا حد ممكن هيچ خاطره اى هم از آن ها باقى نماند. كاربرد روش هاى قهرآميز براى سركوب هدف هاى رقيب حتى از اين هم ضرورى تر مى شود، اگر در نظر گيريم كه دوره ى بناى [جامعه ي] ناكجاآبادى ممكن است زمانى باشد كه دگرگونى هاى اجتماعى در آن صورت مى گيرد. اما در همين زمان ها، انديشه ها نيز تغيير مى كنند. آن چه كه در زمان تصميم گيرىِ طرح ناكجاآبادى ممكن بود براى بسيارى مطلوب باشد، در زمان بعد ممكن است خيلى هم مطلوب به نظر نرسد. اگر چنين است، پس اقدام ناكجاآبادى در خطر شكست قرار مى گيرد. زيرا اگر آخرين هدف هاى سياسى خود را، در حالى كه به سمت آن روانيم، تغيير دهيم، آنگاه بسرعت درخواهيم يافت كه در دايره ى بسته سرگردانيم. اين روش كه نخست هدف نهايى سياسى خود را تعيين كنيم و سپس بكوشيم به آن نزديك شويم، در حالى كه خودِ هدف در اثناى روندِ تحقق ممكن است تغيير كند، روشى تماماً سست و بى پاست. در عمل ممكن است بسادگى پيش بيايد كه گام هايى كه تاكنون پيموده ايم ما را از هدف نهايى نوينمان دور كرده است. و اگر مسير خود را متناسب با اهداف نوين تغيير دهيم، خود را در معرض خطر مشابه قرار داده ايم. عليرغم تحمل هر نوع فداكارى براى حصول اطمينان از عملكرد عقلانى ممكن است ره به ناكجا ببريم، هرچند كه اين ناكجا همان ناكجا يى نيست كه از لفظ ناكجاآباد (مدينه ى فاضله) بر مى ايد .

بار ديگر به نظر مى رسد، يگانه وسيله اى كه مى تواند جلوى چنين تغييرات را در تعيين هدف بگيرد اِعمال خشونت يا به عبارت ديگر استفاده از تبليغات و جلوگيرى از انتقاد و قلع و قمع مخالفان از يكسو و حفاظت از خردمندى و پيش بينى طراحان و مهندسان ناكجاآبادى از سوى ديگر است، كه طرح ناكجاآبادى را ارائه داده و آنرا اجرا مى كنند. بدين ترتيب مهندسان ناكجاآبادى، دانا به همه ى امور و قادر مطلق مى شوند و جاى خدا را مى گيرند. و ديگر خدايى نبايد در كنار آنان وجود داشته باشد.

بدينسان عقلگرايى ناكجاآبادى دشمن خويش است. هر اندازه هدف هايش خيرخواهانه باشد، نيك بختى نمى آورد، بلكه تنها تيره بختىِ زيستن در حكومتى خودكامه، كه بخوبى با آن آشناييم، حاصل آنست.

فهم درست اين نقادى حائز اهميت است. من اصل اين ايده آل هاى سياسى را مورد انتقاد قرار نميدهم ؛ حتى مدعى نيستم كه ايده آل هاى سياسى هرگز تحقق نخواهند يافت. زيرا در اين صورت بر نقادى من، ايراد وارد است. ايد ه آل هاى بسيارى جامه ى عمل پوشيده اند، كه مردم زمانى آنها را باتعصب، غير واقعى مى دانستند؛ مانند برپايى نهادهايى كارآمد و غيرخودكامه براى تأمين امنيت شهروندان، يا به عبارت ديگر براى مبارزه با جنايت در داخل كشور. من دليلى نمى بينم كه يك دادگاه و نيروى پليس بين الملل در مبارزه با جنايات بين الملى و مبارزه با تجاوز و بدرفتارى با اقليت ها و حتى با اكثريت يك كشور همين موفقيت را نداشته باشد. من به تلاش هايى كه براى برآوردن چنين ايد ه آل هايى صورت مى گيرد اعتراضى ندارم.

پس تفاوت ميان طرح هاى ناكجاآبادى خيرخواهانه، كه اعتراض من به آنها از آن روست كه به زور و خشونت منتهى مى شوند، با اصلاحات مهم و دوررس سياسى كه مورد توصيه ى من است در كجاست؟ اگر بنا باشد كه فرمول ساده و نسخه اى براى بيان تفاوت ميان تدابير پذيرفتنى به منظور اصلاحات اجتماعى و طرحهاى ناكجاآبادى نپذيرفتنى ارائه دهم چنين مى گفتم:

بيشتر براى برطرف كردن عيب هاى مشخص بكوش تا برآوردن ايد ه آل هاى مجرد! تلاش مكن كه با وسايل سياسى انسان ها را خوش بخت كنى، بلكه نيروى خود را در راه از بين بردن بدبختى هاى مشخص به كار گير!

وجه عملى تر اين سخن چنين است:

با وسايل مستقيم براى از ميان بردن فقر مبارزه كن! - مثلاً تأمين حداقل حقوق براى هر فرد . از راه ساختن بيمارستان ها و مراكز آموزش پزشكى، با شيوع بيماري ها مبارزه كن! با نادانى همان سان نبرد كن كه با جنايت مى ستيزى! اما همه ى اين كارها را با وسايل مستقيم انجام ده! نگاه كن كه چه چيز در جامعه اى كه در آن زندگى مى كنى، بدترين بدى است و بكوش كه مردمان را صبورانه قانع كنى كه مى توانيم از شر آن خلاص شويم! اما تلاش مكن كه اين هدف ها را بطور غير مستقيم و با در افكندن طرح ايد ه آل هايى دور و جامعه اى بحد كمال متحقق كنى. هر اندازه هم كه خود را در خيالِ الهامبخش اين ايد ه آل متعهد بدانى، گمان ندارم كه وظيفه ى توست كه در تحقق آن بكوشى، يا وظيفه ى توست كه چشمان ديگران را به زيبايى آن ايد ه آل بگشايى. به روياهاى جهان زيبايت اجازه مده كه ترا از تيره بختى واقعى مردمانى كه هم اكنون در ميان ما رنج مى برند منحرف سازد. همه ى مردمان حق دارند كه از ما كمك بخواهند؛ هيچ نسلى نبايد فداى نسل آينده شود، قربانى ايد ه آلى كه شايد هرگز به آن نتوان رسيد. كوتاه سخن: پيشنهاد من اين است كه رنج و درد اجتناب پذير انسانى بايد بعنوان ضرورى ترين مسأله ى سياست عمومى عقلانى شناخته شود، حال آنكه طلب خوشبختى نبايد بصورت يك مسأله ى سياسى در ايد : جستجوى خوشبختى را به عهده ى ابتكارات شخصى مان واگذار!

واقعيت اين است، و نبايد تعجب كرد، كه آن قدر هم مشكل نيست در مورد تحمل ناپذيرترين بدي هاى جامعه ى مان، و نيز اين كه كدام اصلاحات اجتماعى از همه ضرورى تر است، با بحث به توافق رسيد. دستيابى به چنين توافقى بمراتب آسان تر است تا رسيدن به توافقى در باره ى شكل ايد ه آل زندگى اجتماعى. زيرا بدى را، اين جا و امروز در ميانمان مى بينيم و اغلب عيانند. آنها را مى توان تجربه كرد. هر روز بسيارى از مردم، كه در اثر تنگدستى و بيكارى و ستم ملى و جنگ و بيمارى به دامان فقرو بيچارگى مى افتند، آنها را با وجود خود لمس مىكنند. كسى كه خود دچار اين مشكلات نيست، هر روز با كسانى روبرو مى شود كه مى توانند برايش از آنها سخن بگويند. همين پديده ها هستند كه مسبب فقر و بيچارگىِ مشخصند. اين خود دليلى است بر اين كه اگر به بحث در باره ى شان بپردازيم، مى توانيم به توافقى دست يابيم و از نگرش عقلى استفاده كنيم. ما از راه گوش فرا دادن به خواسته هاى مشخص و كوشيدن صبورانه براى ارزيابى حتىالامكان عادلانه و بى طرفانه ى آنها مى آموزيم ؛ مى توانيم به دنبال راه ها و وسايلى بگرديم كه ضرورى ترين خواسته ها را برآورد، بدون اين كه خود موجب بدتر شدن اوضاع شويم.

اما مسأله در مورد خير ايد ه آل بكلى فرق مى كند. خير ايد ه آل و مطلق مجرد است: از راه روياهاى خود و روياهاى شاعران و پيامبران با آن آشنائيم. چنين ايد ه آل هايى را نمى توان به بحث گذارد، بلكه فقط بايد آنها را رسماً ابلاغ كرد. اين ايد ه آل ها تن به نگرش نقادانه و عقلىِ داورانِ بيطرف نمى دهند، بلكه نگرش عاطفىِ واعظان پرشور را مى طلبند.

بدينسان نگرش ناكجاآبادگرايى نقطه ى مقابل نگرش عقلى است. ناكجاآبادگرايى، حتى اگر هم به لباس عقلگرايى در ايد ، چيزى جز عقلگرايى دروغين نيست. پس در استدلالِ به ظاهر عقلىِ مورد ناكجاآبادى، كه من شِمه اى از آن را بدست دادم، نادرستى در كجاست؟ مى پذيرم كه عقلانيت يك عمل را تنها بر پايه ى اهداف يا مقاصد معين آن مى توان داورى كرد. اما اين بدان معنا نيست كه عقلانيت عمل سياسى را مى توان تنها با توجه به هدف نهايى مثبت تاريخى مورد قضاوت قرار داد. مسلماً معنايش اين نيست كه هر وضع اجتماعى يا سياسى را تنها از دريچه ى ايد ه آل تاريخىِ از پيش متصّور يا از منظر هدف نهايى مقرر توسعه ى تاريخى بايد نگريست. بر عكس: اگر اهداف و مقاصدمان به نوعى با نيك بختى يا تيره روزى انسان ها مربوط باشد آنگاه اعمالمان را نبايد تنها بر پايه ى اين كه در آينده اى دور در نيك بختى يا تيره روزى انسان ها چه سهمى دارد، داورى كرد، بلكه بايد تأثيرات بلاواسطه ى آنها را در زمان حال نيز مورد توجه و قضاوت قرار داد.

هرگز نبايد فلان وضع اجتماعى را تنها وسيله اى صرف در راه رسيدن به هدف تلقى كنيم و بهانه ى مان اين باشد كه اين وضعِ تاريخى گذراست ؛ زيرا همه ى وضع ها گذرا هستند. همينطور نبايد پنداشت، كه درد و رنج يك نسل را مى توان همچون وسيله اى صرف به قصد تأمين خوشبختى مداوم نسل بعد (و يا نسل هاى بعد) تلقى كرد. اين استدلال را نه مى توان با ميزان بالاى خوشبختى موعود و نه با افزون شدن شماره ى نسل هاى نيكبخت آينده بهتر كرد. همه ى نسل ها گذرا هستند. همه ى نسل ها حق برابر دارند كه مورد توجه قرار گيرند. اما وظيفه ى فورى ما بى شك توجه به نسل كنونى و آينده است. علاوه بر اين هيچگاه نبايد بكوشيم كه تيره بختى يك نسل را با خوشبختى نسل ديگر جبران كنيم.

بدين سان دلايل به ظاهر عقلىِ ناكجاآبادگرايى بى اعتبار مى شوند. كشش و افسونگرى آينده اى كه ناكجاآبادگرايى تصوير مى كند، هيچ نسبتى با دورانديشى عقلانى ندارد. از اين منظر تسلط خشونت ناشى از ناكجاآبادگرايى بيشتر شبيه جنون فلسفه ى تكامل گرايانه ى تاريخ و تاريخگرايى جنون آميز است، كه مطابق آن بايد زمان حال را فداى شكوه و جلال آينده كرد؛ و اين واقعيت را درنمى يابد كه چنين اصلى ما را به آنجا مى برد كه يكايك دوره هاى آينده را نيز قربانى دوره ى بعد كنيم ؛ و از اين حقيقت ساده غافل است كه عاقبت هر انسان - سرنوشتش خواه هر چه باشد- در نهايت چيزى جز مرگ و خاموشى نيست.

جاذبه ى ناكجاآبادگرايى، ناشى از اين غفلت ماست كه به روشنى نمى دانيم كه بهشت را نمى توان بر گستره ى زمين آفريد. آن چه كه به ديده ى من مى توان انجام داد، كم كردن رنج و عادلانه كردن زندگى هر نسل است. بر اين روال چه بسيار كارها كه مى توان انجام داد و چه بسيار كارها كه در اين واپسين سده انجام گرفته است و ممكن است كه نسل ما نيز دستاوردهاى بيشترى نصيب خود كند. چه بسيار مسايلى باقى است، كه دست كم بخشى از آنها را بايد حل كرد، چون يارى رساندن به درماندگان و بيماران و آنان كه گرفتار بى عدالتى وظلمند؛ از بين بردن بيكارى ؛ فراهم آوردن امكانات برابر و جلوگيرى از جنايات بين المللى، همچون باج خواهى و جنگ كه رهاورد انسانهاى خداى گونه و پيشوايان قدرقدرت و همه دان است. به همه ى اين هدف ها مى توان دست يافت، اگر از خواب ايد ه آل هاى دور و دراز بيدار شويم و از نزاع بر سر طرح هاى ناكجاآبادى براى عالَم و آدم دست بكشيم. آنان كه به انسان، همانسان كه هست، باور دارند و از اين رو اميدِ از ميان بردن خشونت و نابخردى را از دست نداده اند، بايد بخواهندكه، هر كس حق داشته باشد زندگى خويش را بدلخواه خود سامان دهد، مشروط بر اين كه با برابرى حقوق ديگران سازگار باشد.

در اين جا مى توان پى برد كه مسأله ى عقلگرايى راستين و دروغين جزيى از يك مسأله ى بزرگتر است. مسأله در نهايت بر سر نگرش عقلانى و سالم نسبت به وجود خود و مرزهاى آن است -دقيقاً اين همان مسأله اى است كه اكنون به اصطلاح اكزيستانسياليست ها كه مبلغان الهيات بدون خدايند، اين همه بر آن تأكيد دارند. به گمان من يك عنصر عصبى، و شايد حتى جنون آميز، در اين تأكيد مبالغه آميز بر تنهايى بنيادين آدمى در جهانى بى خدا و برتنش ميان من و جهانِ حاصل از آن نهفته است.

ترديدى ندارم كه اين جنون با رمانتيسم ناكجاآبادى و با اخلاق قهرمان پرستى، تنگاتنگ گره خورده است ؛ با اخلاقى كه دركش از زندگى در شعار يا ارباب شو- يا برده باش خلاصه مى شود. شك ندارم كه راز نيرومندى جاذبه ى اين اخلاق در اين جنون نهفته است.

حتى در عرصه ى دين -كه به ظاهر خيلى با عقگرايى فاصله دارد- نيز مى توان نظير همين تقابل عقلگرايى راستين و دروغين را مشاهده كرد و اين خود نشان مى دهد كه مسأله ى ما جزيى از يك مسأله ى بزرگتر است. متفكران مسيحى رابطه انسان و خدا را دست كم به دو شيوه ى كاملاً متفاوت تعبير كرده اند. تعبير سالم را مى توان به صورت زير بيان كرد: از ياد مبر كه انسان خدا نيست اما جرقه اى الهى در وجود اوست. تعبير ديگر در باره ى رابطه ى ميان انسان و خدا به گزافه گويى مى افتد. هم در خاكسارى و حقارت انسان اغراق مى كند و هم در مدارجى كه انسان مى تواند بدان ها دست يابد. اخلاق خدايگان و بنده را به رابطه ى انسان و خدا مى كشاند. نمى دانم شايد روياهاى خودآگاه يا ناخودآگاهِ خداوارگى و قدرت متعال پايه ى اين نگرش باشد. اما نمى توان اين را ناديده گرفت كه تأكيد بيش از حد بر تنش ميان انسان و خدا، برخاسته از نگرش ناموزون و ناپخته به مسأله ى قدرت است.

اين نگرش نامتعادل و خام مفتون مسأله ى قدرت است ؛ نه تنها مفتون مسأله ى قدرت بر ساير آدميان، بلكه مجذوب مسأله ى قدرت بر طبيعت و محيط زيست ماست. اين دين دروغين (كه به قياس با عقلگرايى دروغين اين نام را به آن مى دهم) نه تنها مسحور قدرت خدا بر آدميان است، بلكه شيفته ى قدرت خود نيز هست، تا جهانى [آرمانى] بيافريند. عقلگرايى دروغين نيز به شيوه ى مشابه براين پندار است كه ماشين هاى غول آسا و جوامع ناكجاآبادى خلق كند.

شعار بِيكن كه مى گويد دانش قدرت است و شعار افلاطونىِ حكومت حكيمان تنها تعبيرهاى گوناگونى از اين نگرش اند، كه اساس ادعاى آن ها را قدرت و تصاحب هوش بيشتر مى سازد. اما عقگراى واقعى هميشه مىداند كه چه اندك مى داند و نيز با اين واقعيت ساده آشناست كه هرچه از عقل دارد مديون تبادل انديشه با ساير آدميان است. بدين رو گرايش او به اين است كه انسان ها را اساساً برابر حقوق بداند و عقل انسانى را همچون ريسمانى بداند كه آدميان را با يكديگر متحد مى كند. عقل براى او دقيقاً ضد ابزار قدرت وكاربرد خشونت است. عقل را همچون وسيله اى مى داند كه مى توان با آن قهر و خشونت را رام كرد.

[1] Utopie und Gewalt= مدينه ى فاضله و قهر، سخنرانى پوپر در انستيتوى هنرهاى بروكسل، در ژوئن 1947، نخستين بار در The Hibbert Journal ، جلد 46 بسال 1948، منتشر شد و سپس در كتاب حدسها و ابطالها (كه با همين نام توسط زنده ياد احمد آرام به فارسي ترجمه شده است،) به طبع رسيد. اين مقاله توسط F. Spreer به آلمانى ترجمه شد و پوپر پس از تصحيح، ترجمه را مورد تأئيد قرار داد. ترجمه ى فارسى سخنرانى پوپر، از متن آلمانى، نخست در مجله ى كيان، شماره ى 45، به چاپ رسيده است.

[2] با آن كه سخنرانى پوپر در سال 1947 ايراد شده است، اما همچنان زبان حال امروز ماست- مترجم

[3] زيرا هر دليلى كه بر عقلانى بودن عقلگرايى آورده شود خود محتاج دليل يا دلايل عقلىِ ديگرى است و در اين كار از تسلسل نافرجام گريزى نيست. پس بايد اين رشته دلايل مسلسل را در جايى گسست و دست از عقگرايى كشيد، يا به آن ايمان غيرعقلى آورد- مترجم

[4] ياسپرسِ اكزيستانسياليست مى نويسد: از اين روست كه عشق بى رحم و خويشتن خواه است و تنها آن هنگام كه چنين است، عاشقان راستين به آن ايمان مى آورند . تا آنجا كه من درمى يابم اين نگرش بيشتر نمايانگر ضعف است تا قوتى كه در صدد نشان دادن آنست و بيشتر از آن كه وحشى گرى را نشان دهد، تلاشى است جنون آميز براى نشان دادن نقش مردى قوى- پوپر (نگاه كنيد به يادداشت 89 ص 852 جلد 3 متن فارسىِ جامعه ى باز و دشمنان آن،كارل پوپر؛ ترجمه ى عزت الله فولادوند.-تهران:خوارزمى1366 - مترجم)