شخصيت حضرت فاطمه(س) از دريچه منابع اهل سنّت

محمديعقوب بشوى

مقدمه:

در منابع تفسيرى، حديثى، رجالى و تاريخى اهل سنت صدها آيه (با پژوهش نگارنده، 135 آيه به دست آمد) در شأن فاطمه(س) و صدها روايات در باره فضايل و كمالات معنوى و شخصيت بى‏نظير ام‏ابيها، سرور زنان همه عالم، دختر يگانه رسول اكرم(ص) يافت مى‏شود. بحث و تحليل و جمع‏آورى آنها نيازمند چندين جلد كتاب سترگ است.

در اين مقاله برترى فاطمه(س) بر مريم(س) از ديدگاه قرآن، روايات شيعى و سنى و ديدگاه دانشمندان اهل سنت بحث شده است، به اميد اينكه همه ما از شفاعت ايشان در روز محشر بهره‏مند شويم.

برترين زن جهان

«و إذْ قالتِ الْملائكةُ يا مريمُ إنّ اللّه‏ اصطفيكِ و طَهَّركِ و اصْطفيكِ على نساء العالمين؛ (1) به ياد آر زمانى را كه ملائكه گفتند: اى مريم، بدان خدا تو را براى اهدافى كه دارد انتخاب كرد و پاكيزه گرداند و از ميان همه زنان عالم برگزيد.»

دانشمندان اهل سنت در ذيل اين آيه روايات زيادى در باره برترى و فضل چهار زن آورده‏اند. اين روايات را صحابه معروفى همچون ابن‏عباس، انس، ابى‏ليلى، ابوهريره، عايشه، عبدالرحمن بن‏ابى‏ليلى، جابر بن‏عبداللّه‏، ابوسعيد، حذيفه، ام‏سلمه، ابواسلمى، ابن‏مسعود، ابن‏عمر، عمران بن‏حصين، جابر بن‏سمره، ابى‏بريده اسلمى و ديگران گزارش كرده، از اهل بيت امام على(ع) و از خودِ حضرت فاطمه(ع) نقل كرده‏اند. نمونه‏هايى از اين گونه روايات را ذكر مى‏كنيم.

رسول خدا(ص) خطاب به فاطمه(ع) فرمود: «يا فاطمة ألا ترضين أنْ تكونى سيدة نساء العالمين، و سيدة نساء هذه الامة، و سيدة نساء المؤمنين؛ (2) اى فاطمه، آيا خشنود نيستى كه برترين بانوى زنان جهان و بانوى زنان اين امت و بانوى زنان باايمان باشى!»

اين حديث را حاكم و ذهبى صحيح مى‏دانند. (3) بغوى گفته: «بر درستى اين حديث، اتفاق نظر هست». (4) پيامبر(ص) در جاهاى مختلف و متعدد با تعابير گوناگون بر افضليت و برترى فاطمه زهرا(ع) بر همه زنان عالم تأكيد داشت. هنگامى كه فاطمه بيمار شده بود و پيامبر اين سخن را به اصحاب گفت، آنان همراه پيامبر براى عيادت فاطمه به خانه‏اش آمدند. پيامبر از بيرون خانه صدا زد كه: دخترم، خودت را بپوشان چون جمعى از ياران به عيادت تو مى‏آيند، از آنجا كه لباس دخترش فاطمه كافى نبود عباى خود را از پشت در به او داد. پيامبر و ياران وارد شدند و بعد از عيادت از خانه بيرون آمدند، رو به يكديگر كرده از بيمارى فاطمه اظهار تأسف مى‏كردند، پيامبر به آنها فرمود: «اما إنّها سيدة النساء يوم القيامة؛ (5) بدانيد او بانوى تمام زنان در قيامت است.»

عايشه روايت مى‏كند: «روزى فاطمه نزد پيامبر آمد. راه رفتن او درست مانند راه رفتن رسول اكرم بود، پيامبر فرمود: خوش آمدى دخترم، پس او را طرف راست يا چپ خود نشاند، بعد رازى در گوش او گفت و به دنبال آن فاطمه گريان شد. گفتم: چرا گريه مى‏كنى؟ [پاسخ نداد] بار ديگر پيامبر راز ديگرى به او گفت، فاطمه خندان شد. گفتم: تا امروز شادى كه چنين با غم نزديك باشد نديده بودم. از علت آن سؤال كردم. فاطمه گفت: سرّ رسول خدا را فاش نمى‏كنم! رازدارى ادامه داشت تا پيامبر از دنيا رفت. آنگاه سؤال كردم، گفت: مرتبه اوّل پيامبر به من فرمود: جبرئيل هر سال يك بار قرآن را بر من عرضه مى‏داشت، امسال دو بار عرضه داشت، فكر مى‏كنم فقط به اين دليل است كه اجل من نزديك شده، و تو اولين كسى خواهى بود كه به من ملحق مى‏شوى. هنگامى كه اين سخن را شنيدم گريه كردم.

سپس فرمود: «اما ترضين أنْ تكونى سيدة نساء أهل الجنة أو نساء المؤمنين؛ خشنود نمى‏شوى كه بانوى زنان بهشت يا زنان باايمان باشى» هنگامى كه اين سخن را شنيدم شاد و خندان شدم.» (6)

در برخى روايات از سيادت چهار زن صحبت شده است. پيامبر اكرم(ص) فرمود: «افضل نساء العالمين خديجة، و فاطمة و مريم و آسية امرأة فرعون». (7)

در روايات تعابير مختلفى آمده همچون: «خير نساء العالمين أربع مِنْهُنّ فاطمة؛ أفضل نساء أهل الجنة أربع منهن فاطمة؛ سيدة نساء اهل الجنة أربع منهن فاطمة» كه مضمون همگى برترى بانوى آفتاب بر تمامى زنان است. همچنين «كمل مِن الرجال كثير و لم يكمل مِن النساء إلا مريم بنت عمران و آسيه بنت‏مزاحم (امرأة فرعون) و خديجة بنت خويلد و فاطمة بنت محمد؛ (8) بسيارى از مردان، كامل گشتند و از ميان زنان، اينان كامل شدند: «مريم (دختر عمران) آسيه (دختر مزاحم و زن فرعون) خديجه (دختر خويلد) و فاطمه (دختر محمد)».

فاطمه برتر است يا مريم؟!

براى روشن شدن اين مسئله بايد به دو منبع اصلى يعنى قرآن و روايات رجوع كنيم تا معلوم شود كدام افضل معرفى شده است.

فاطمه افضل از مريم از منظر قرآن:

در آيه است: «و إذْ قالت الملائكةُ يا مريمُ إنّ اللّه‏ اصطفيكِ و طهرّكِ و اصطفيكِ على نساء العالمين يا مريمُ اْقنُتى لربّكِ و اسْجدى و ارْكعى مع الراكعين؛ (9)

و به ياد آر زمانى را كه ملائكه گفتند: اى مريم، بى‏شك خداوند تو را برگزيده و تو را طهارت بخشيده و بر زنان عالم برترى داده است. اى مريم، براى پروردگارت فروتن و مطيع باش و سجده كن و با ساير ركوع‏كنندگان ركوع كن.»

در اين آيات دو نكته قابل دقت است.

1ـ برگزيدن (اصطفاء) مريم بر زنان عالم:

ممكن است در ابتدا به ذهن برسد مريم بر همه زنان عالم (چه فاطمه و چه غير او) برترى دارد زيرا «على نساء العالمين» گفته است. اين آيه درست مثل آيه «يا بنى‏اسرائيل اْذكروا نعمتى التى انعمتُ عليكم و إنّى فضَّلتُكم على العالمين» (10) مى‏باشد. روشن است كه بنى‏اسرائيل به طور نسبى امت برگزيده در عصر و زمان خويش مى‏باشند، نه امت برگزيده در همه قرون و اعصار، زيرا خداوند به امت اسلامى خطاب كرده مى‏فرمايد: «كنتم خير امة» (11) يعنى شما (مسلمانان) بهترين امت هستيد. خير و بهتر و افضل امت، امت اسلامى است، نه بنى‏اسرائيل. همين طور است برگزيدن مريم بر زنان زمان خويش. چنين برداشتى از روايات هم به دست مى‏آيد. در تفسير اين آيه ابن‏عباس، حسن و ابن‏جريج گفته‏اند: «مراد از (اصطفاء) مريم، برترى او بر زنان زمان خودش مى‏باشد». (12) ابن‏انبارى همين قول را به اكثر نسبت داده كه برگزيدن همين قول يعنى برترى مريم بر زنان عصر خويش را انتخاب كرده‏اند. (13)

مانند همين گفته از ابن‏عباس و ديگران از جمله سدى (14) هم نقل شده است و بسيارى از مفسران سنى همين قول را انتخاب كرده‏اند. (15)

2ـ ركوع با ركوع‏كنندگان:

به مريم امر شده «و اركعى مع الراكعين» همان طور كه به بنى‏اسرائيل امر شده بود «و اقيموا الصلاة و اتوا الزكوة و اركعوا مع الراكعين؛ (16)

و نماز را به پا داريد و زكات بپردازيد و با ركوع‏كنندگان ركوع كنيد.»

در هر دو آيه به حضرت مريم و بنى‏اسرائيل امر شده كه با ركوع‏كنندگان ركوع كنند. از اين دو آيه به دست مى‏آيد كسانى كه برتر از مريم و بنى‏اسرائيل هستند وجود دارند، زيرا مريم و بنى‏اسرائيل را دستور داده كه همراه و پشت سر آنان باشند. ركوع‏كنندگان چون امام و پيشواى حضرت مريم و بنى‏اسرائيل‏اند، از اينها افضل هستند. قرآن مجيد اين ركوع‏كنندگان را در آيه ولايت معرفى كرده است: «إنّما وليكم اللّه‏ ... و هم راكعون». (17) ركوع‏كنندگان، اهل بيت عصمت و طهارت(ع) مى‏باشند، به ويژه امام اوّل حضرت على بن‏ابى‏طالب(ع). (18)

فاطمه زهرا(س) باعث افتخار مريم(س) است زيرا قرآن مجيد دو سوره در حق فاطمه(س) و در مدح و ستايش ايشان نازل كرده است، يعنى سوره دهر (19) و سوره كوثر؛ (20) همچنين آيه تطهير (21) بر عصمت و طهارت آن بانو تأكيد كرده، اين آيه مخصوص اهل بيت به ويژه فاطمه(س) است. (22) در آيه مودت (23) محبت فاطمه را بر همه مسلمان تا روز قيامت واجب قرار داده، (24) در سوره احزاب (25) صلوات پيوسته مؤمنان را بر وجود فاطمه(س) دستور داده است. (26) همچنين دهها آيات قرآنى (27) بر فضيلت و برترى فاطمه(س) دلالت دارند. اين همه فضايل براى مريم كجا سراغ داريد؟!

فاطمه زهرا(ع) حجت خدا بر مردم بوده، (28) در آخرت مقام شفاعت را دارد. (29) محبت وى در صد جاى هولناك به كار آدم مى‏آيد (30) وى پاره تن پيامبر مى‏باشد. (31) همچنين غضب او غضب خدا و رضاى او رضاى خداوند است. (32) فاطمه(ع) با مريم(س) اصلاً قابل قياس نيست.

در پايان شايان ذكر است: برخى از دانشمندان اهل سنت همچون «نسفى» برگزيدن مريم به خاطر ولادت حضرت عيسى بدون پدر دانسته‏اند. (33)

برترى فاطمه عليهاالسلام از ديدگاه برخى دانشمندان اهل سنت

1ـ گفته آلوسى: وى در ذيل آيه 42 آل عمران مى‏نويسد: «با اين آيه افضليت مريم بر فاطمه اثبات مى‏شود، البته اگر مراد از «نساء العالمين» زنان تمام اعصار و ادوار باشد اما از آنجايى كه گفته شده، مراد، زنان زمان مريم مى‏باشد، پس او بر فاطمه زهرا برترى ندارد و افضل نيست.»

او در ادامه مى‏نويسد: «حديثى را پيامبر فرمود: «انّ فاطمة البتول أفضل النساء المتقدمات و المتأخرات؛ فاطمه بر تمامى زنان گذشته و آينده برتر است.»

با اين حديث برترى و افضليت فاطمه بر تمام زنان ثابت مى‏شود، زيرا او روح و روان رسول خدا مى‏باشد، از اين‏رو بر عايشه نيز برترى مى‏يابد.» (34)

2ـ سهيلى: وى حديث معروف «فاطمة بضعة منى» را ذكر مى‏كند، سپس مى‏گويد: «هيچ كس را مساوى با بضعة (جگرگوشه) رسول اللّه‏ نمى‏دانم.» (35)

3ـ زرقانى: «آنچه كه امام مقريزى، قطب الخضيرى و امام سيوطى با دليل‏هاى واضح برگزيده‏اند آن است كه فاطمه افضل از همه زنان عالم حتى مريم است.» (36)

4ـ سفارينى: «فاطمه افضل از خديجه است، به خاطر لفظ سيادت و همين طور افضل از مريم مى‏باشد.» (37)

5ـ ابن‏الجكنى: «بنا بر قول صحيح‏تر فاطمه از همه زنان افضل است». (38)

6ـ شيخ رفاعى: «فاطمه افضل از همه زنان است، بنا بر آنچه عده‏اى زيادى از بزرگان متقدمين و دانشمندان جهان، صحيح دانسته‏اند.» (39)

7ـ دكتر محمدطاهر القادرى برخى احاديث افضليت چهار زن را يادآور مى‏شود، سپس مى‏گويد: «در بين اين احاديث هيچ تعارضى نيست زيرا، افضليت ديگران (مانند مريم، آسيه و خديجه) مربوط به زمان خودشان است، يعنى آنها در زمان خودشان از همه زن‏ها افضل بودند، ليكن افضليت سرور جهان، عام و مطلق است و شامل همه عالم و همه زمان‏هاست.» (40)

برترى فاطمه(ع) بر مريم از نگاه اقبال:

برترى فاطمه(ع) بر مريم از منظر روايات اهل سنت

در روايت صحيح پيامبر گرامى اسلام(ص) فرمود:

«يا فاطمة ألا ترضين أنْ تكونى سيدة نساء العالمين و سيدة نساء هذه الامة و سيدة نساء المؤمنين.» (42)

اين روايت را حاكم و ذهبى هر دو صحيح مى‏دانند. اين روايت رساترين دليل بر افضليت فاطمه(ع) بر همه زنان عالم (از حوا تا قيام قيامت) است و هر گونه برداشت نادرست را برطرف كرده است.

در روايتى ديگر پيامبر گرامى اسلام(ص) خطاب به دختر عزيزش مى‏فرمايد: «ألا ترضين أنّك سيدة نساء العالمين.» فاطمه عرض مى‏كند: مريم چه مى‏شود؟ فرمود: «تلك سيدة نساء عالمها؛ (43) او سرور زنان زمان خويش بود.»

در يك حديث طولانى ابن‏عباس از رسول خدا(ص) روايت كرده: «ابنتى فاطمه فإنّها سيدة نساء العالمين مِن الأوّلين و الآخرين؛ (44) دخترم فاطمه بى‏شك سرور زنان عالمين از اولين و آخرين است.»

در روايتى ديگر در ضمن حديث طولانى پيامبر اكرم(ص) فرمود: «در دفعه چهارم خداوند نظر كرد و فاطمه را بر زنان همه عالم برگزيد.» (45)

ابن‏عباس از پيامبر(ص) روايت كرده: «اربع نسوة سيدات عالمهن. مريم بنت عمران، و آسية بنت مزاحم، و خديجة بنت خويلد، و فاطمة بنت محمد و افضلهن عالِما فاطمة؛ (46) چهار زن، برتر و سرور زنان دوران خود هستند: مريم دختر عمران، آسيه دختر مزاحم، خديجه دختر خويلد، فاطمه دختر محمد كه در بين آنان از همه عالم‏تر، فاطمه است.» در روايت ديگر به نقل ابن‏عباس فرمود: «افضل العالمين مِن النساء الأولين و الآخرين فاطمه». (47)

برترى فاطمه(ع) بر مريم از ديدگاه روايات شيعه

در منابع روايى و تفسيرى شيعه روايات بسيار زيادى بر فضايل حضرت فاطمه(ع) دلالت دارند كه نقل آنها كتاب يا كتاب‏هاى مستقلى مى‏طلبد. در اين مقاله برخى از آنها گذرا ذكر مى‏شود.

پيامبر اكرم حضرت محمد مصطفى(ص) در ضمن يك حديث نسبتا طولانى فرمود:

«ابنتى فاطمة و إنّها لسيدة نساء العالمين، فقيل يا رسول‏اللّه‏! أ هى سيدة نساء عالمها؟ فقال(ص) ذاك لمريم بنت عمران فأمّا ابنتى فاطمة فهى سيدة نساء العالمين مِن الاولين و الاخرين و انّها لتقوم فى محرابها فيسلّم عليها سبعون ألف ملك مِن الْمقربين و ينادونها بما نادتْ به الملائكةُ مريمَ فيقولون: يا فاطمة، إنّ اللّه‏ اصطفيكِ و طَهّركِ و اصْطفيكِ على نساء العالمين؛ (48)

دخترم فاطمه بى‏شك او سرور زنان عالميان است، گفته شد: اى رسول خدا، آيا او سرور زنان زمان خويش است؟ پيامبر اكرم(ص) فرمود: مريم بنت عمران، سرور زنان زمان خويش بود اما دخترم فاطمه سرور زنان عالميان است، از اولين تا آخرين. هر گاه فاطمه در محراب عبادت مى‏ايستد، هفتاد هزار ملائكه مقرب بر وى درود مى‏فرستند و سلام مى‏كنند و او را مانند مريم ندا مى‏دهند: اى فاطمه، خداوند برگزيد تو را، و پاكيزه ساخت و برگزيد بر زنان عالميان.»

در حديث ديگر پيامبر اكرم(ص) فرمود: «دخترم فاطمه بانوى زنان جهان از اولين و آخرين است. او پاره تن من، نور چشم و ميوه دل من است. روح من در بدن من است. او حوريه‏اى انسانى (و به وجود آمده) از من است. هر وقت در محرابش براى عبادت در پيشگاه پروردگار مى‏ايستد، نور او براى فرشتگان آسمان مى‏درخشد، چنان كه نور ستارگان براى اهل زمين مى‏درخشد، و خداى عزيز و جليل به فرشتگانش مى‏فرمايد: فرشتگان من، خدمتگزار من فاطمه، سرور خدمتگزاران مرا بنگريد كه در پيشگاه من ايستاده و اندامش از خوف و خشيت من لرزان است. با قلب خود به عبادت من روى آورده است، گواه باشيد كه پيروان او را از آتش دوزخ امان بخشيدم ...». (49)

در حديث ديگرى آمده: «إنّ آسية بنت مزاحم و مريم بنت عمران و خديجة يمشين أمام فاطمة كالحجاب لها إلى الجنة؛ (50)

بى‏شك آسيه دختر مزاحم، مريم دختر عمران و خديجه مانند حجاب براى فاطمه پيشاپيش او به طرف بهشت راه مى‏روند.»

در حديث ديگر از ائمه آمده: «ما تكاملتْ نبوةُ نبىٍ مِنْ الاْءنبياء حتى أقرٍّ بفضلها و محبتها و هى الصديقة الكبرى و على معرفتها دارتِ الْقرون الاولى.» (51) مضمون روايت اين است: چقدر عظمت فاطمه(ع) در روايات ديده مى‏شود كه بدون اقرار و پذيرش برترى و محبت او نبوت پيامبران تكميل نمى‏شود. در حديث شگفت ديگرى امام باقر(ع) مى‏فرمايد:

«و لقد كانت(ع) مفروضة الطاعة على جميع مِن خلق اللّه‏، مِن الجن و الانس و الطير و الوحش و الانبياء و الملائكة؛ (52)

اطاعت فاطمه(ع) بر همه آفريده‏هايى كه خداوند خلق كرده، واجب بود، از جن و انس و پرنده و درنده گرفته تا انبيا و ملائكه همه بايد از فاطمه(ع) اطاعت كنند.» بى‏شك فاطمه(ع) سرّى از اسرار خداوند در جهان امكان است و وجود هيچ كس مانند مادر يازده امام(ع) نيست.

1 ـ آل‏عمران، 42.

2 ـ حاكم نيشابورى، المستدرك، (بيروت: دارالمعرفه، بى‏تا)، ج3، ص156.

3 ـ همان.

4 ـ شرح السنه، (بيروت: دارالفكر، 1998م)، ج8، ص122.

5 ـ ابى‏نعيم اصبهانى، حلية الاولياء، (بيروت: دارالكتاب العربى، 1987م)، ج2، ص42.

6 ـ محمد بن‏اسماعيل بخارى، صحيح البخارى، (بيروت: دارالجيل، بى‏تا)، ج4، ص248 (كتاب بدءالخلق، باب علامات النبوة فى الاسلام).

7 ـ جلال‏الدين سيوطى، الدر المنثور، (بيروت: دارالفكر، 1993م، ج2، ص193.

8 ـ احمد بن‏حنبل، المسند، (بيروت: دار صادر، بى‏تا)، ج2، ص511؛ ابن‏صباغ مالكى، الفصول المهمه، (بيروت: مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، 1988م)، ص127.

9 ـ آل عمران، 43 ـ 42.

10 ـ بقره، 47.

11 ـ آل عمران، 110.

12 ـ عبدالرحمن بن‏جوزى، زادالمسير، (بيروت: دارالكتب العلميه، 2001م)، ج1، ص315.

13 ـ همان.

14 ـ جلال‏الدين سيوطى، الدر المنثور، ج2، ص194؛ اسماعيل بن‏كثير دمشقى، تفسير القران العظيم، (بيروت: دار المعرفه، 1987م)، ج2، ص647.

15 ـ محمود آلوسى، روح المعانى، (تهران: انتشارات جهان، بى‏تا)، ج3، ص138؛ على خازن، تفسير الخازن، (بيروت: دار الكتب العلميه، بى‏تا)، ج1، ص244؛ حسن بصرى، تفسير الحسن البصرى، (قاهره: دار الحديث، بى‏تا)، ج1، ص212؛ عتيق بن‏محمد سورآبادى، تفسير سورآبادى، (تهران: فرهنگ نشر نو، 1381ش)، ج1، ص281.

16 ـ بقره، 43.

17 ـ مائده، 55.

18 ـ جلال‏الدين سيوطى، الدر المنثور، ج3، ص105.

19 ـ محمود زمخشرى، الكشاف، (بيروت: دارالمعرفه، بى‏تا) ج4، ص167، براى آشنايى بيشتر رجوع شود به كتاب نگارنده، «شخصيت حضرت زهرا(س) در قرآن از منظر تفاسير اهل سنت»، بحث سوره دهر.

20 ـ تفسير فخر رازى، (بيروت: دارالفكر، 1985م)، ج32، ص124؛ نظام‏الدين نيشابورى، غرائب القرآن، (بيروت: دار الكتب العلميه، 1996م)، ج6، ص576؛ ابراهيم بقاعى، نظم الدرر، (بيروت: دارالكتاب العلميه، 1995م)، ج8، ص549؛ محمد شفيع، معارف القرآن، (كراچى: ادارة المعارف، 1999م)، ج8، ص828. براى آشنايى بيشتر ر.ك: همان، بحث بررسى سوره كوثر.

21 ـ احزاب، 33.

22 ـ محمد بن‏جرير طبرى، جامع‏البيان، (بيروت: دارالفكر، 1988م)، ج12، ص7، براى آشنايى بيشتر رجوع شود به همان، بحث آيه تطهير.

23 ـ شورى، 23.

24 ـ الدر المنثور، ج7، ص348، براى آشنايى بيشتر به همان، بحث آيه مودت رجوع شود.

25 ـ احزاب، 56.

26 ـ صحيح البخارى، ج8، ص95، به همان، بحث صلوات رجوع شود.

27 ـ رجوع شود در همه بحث‏هاى مطرح شده در كتاب نگارنده.

28 ـ ابراهيم جوينى، فرائد السمطين، (بيروت: مؤسسة المحمودى للطباعة و النشر، 1978م)، ج2، ص آخر؛ سليمان قندوزى، ينابيع الموده، (قم: منشورات مكتبة بصيرتى، 1966م)، ص787؛ موفق بن‏احمد خوارزمى، مقتل الحسين، (تهران: مكتبة نينوى الحديثه، بى‏تا)، ج1، ص95.

29 ـ احمد قرمانى، اخبار الدول و آثار الاول، (بيروت: عالم الكتب، بى‏تا)، ص88.

30 ـ موفق بن‏احمد خوارزمى، همان، ص59.

31 ـ حاكم نيشابورى، المستدرك، ج3، ص158.

32 ـ همان، ص153.

33 ـ تفسير عبداللّه‏ نسفى، (بيروت: دارالكتب العلميه، 1995م)، ج1، ص255.

34 ـ محمود آلوسى، روح المعانى، ج3، ص138.

35 ـ روض الانف، (مصر: مكتبة الكليات الازهريه، بى‏تا)، ج1، ص279.

36 ـ همان، ص178.

37 ـ همان.

38 ـ همان.

39 ـ همان.

40 ـ الدرة البيضاء فى مناقب فاطمه الزهراء، (لاهور: منهاج القرآن، 2003م)، ص33، در حاشيه كتاب.

41 ـ محمد اقبال، كليات اشعار اقبال، (لاهور: چاپ نسائى)، ص103.

42 ـ المستدرك، ج3، ص156.

43 ـ محمد شوكانى، فتح القدير، (بيروت: دار المعرفه، 1996م)، ج1، ص439.

44 ـ ابراهيم جوينى، فرائد السمطين، ج2، ص35.

45 ـ سليمان قندوزى، ينابيع المودة، ص247، باب 56.

46 ـ الدر المنثور، ج2، ص194.

47 ـ المناقب المرتضويه، ص113، به نقل از غلامرضا كسائى، مناقب الزهراء،

(قم: مطبعة مهر، 1398ه··· )، ص62.

48 ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، (بيروت: مؤسسة الوفاء، 1983م)، ج43، ص24، ح20.

49 ـ حسين شيخ‏الاسلامى، مسند فاطمة الزهراء، (قم: مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى، 1377)، ص72.

50 ـ همان.

51 ـ محمدفاضل مسعودى، الاسرار الفاطميه، (مؤسسة الانوار الفاطميه، 2002م، بى‏جا)، ص219.

52 ـ ابى‏جعفر محمد بن‏جرير بن‏رستم طبرى، دلائل الامامة، (قم: منشورات الرضى، 1363)، ص28.