لطفا منتظر باشید ...
فلسفه ي بلاها از نظر اسلام و رابطه ميان بلا و گناه
پرسش :
فلسفه ي بلاها از نظر اسلام چيست؟ آيا ميان بلا و گناه رابطه وجود دارد؟ پاسخ :
از نظر اسلام بلاها و سختي ها داراي علت ها و حكمت هاي مختلفي مي باشند. چنانچه هيچ حادثه ي كوچك يا بزرگي در عالم اتفاق نمي افتد مگر اينكه از روي حكمت و حساب دقيق خداوند مي باشد كه زلزله هم از اين قاعده مستثني نيست. نظر شما را به برخي از علت ها و حكمت هاي وقوع بلاها جلب مي كنيم: حكمت اول، آزمايش
خداوند متعال در آيات متعددي از قرآن علت وقوع برخي بلاها را آزمايش معرفي مي كند و مي فرمايد: «وَنَبْلُوكُم بِالشَّرِّ وَالْخَيْرِ فِتْنَةً»؛1 «... و شما را با بدي ها و خوبي ها آزمايش مي كنيم...». اما اينكه چرا خداوند آزمايش مي كند قطعاً براي فهميدن خدا نيست بلكه چنانچه در روايات آمده به خاطر معلوم شدن براي بندگان خدا و براي فراهم آمدن زمينه ي «انتخاب»، «رشد» و «سقوط» بندگان است تا افراد در پس اين بلاها با نوع واكنش هاي عقيدتي و عملي كه انجام مي دهند گامي به سوي سعادت يا شقاوت بردارند. چرا كه آنان مي توانند با صبر نمودن و اظهار رضايت به فعل خدا وحكميانه دانستن آن، گامي به سوي حضرت حق و ايمان بيشتر به او بردارند؛ و از طرفي مي توانند با نارضايتي و بي صبري و اعتراض به خدا و ظالمانه و بي حكمت دانستن آن به سوي شقاوت قدم بردارند. آري گاهي خداوند بلاها را مي فرستد تا اهل بلا را آزمايش كند كه پس از آن طبق وظيفه ي شرعي يا عقلي خود عمل مي كنند يا نه. و از طرفي آنان كه مبتلا نشده اند را نيز امتحان مي كند كه آيا آنها به وظيفه ي خود عمل مي كنند يا نه. چنانچه در سوره ي ملك مي فرمايد: «آن كسي كه مرگ و حيات را آفريد تا شما را بيازمايد كه كدام يك از شما بهتر عمل مي كنيد و او شكست ناپذير و بخشنده است.»2 حكمت دوم بلاها: عذاب و جزاي اعمال بد افراد
آري برخي از بلاهايي كه براي جامعه يا فرد اتفاق مي افتد در واقع عذاب الهي مي باشد. چنانچه قرآن كريم داستان عذاب شدن اقوام گذشته مثل عاد و ثمود و لوط و ... را ذكر كرده است. اما در اين باره لازم است نكاتي را ذكر كنيم: 1. قرآن كريم زمينه ساز اين عذاب را خود انسان معرفي مي كند و مي فرمايد: «هر مصيبتي به شما رسد به خاطر اعمالي است كه انجام داده ايد، بسياري را نيز عفو مي كند.»3 در حالي كه خداوند متعال بسياري از گناهان را عفو مي كند باز شخص يا جامعه مستحق عذاب الهي مي شود. چنانچه در روايات پيامبر اكرم(ص) حكايت شده: «هر گاه امت من رباخوار شدند زلزله زياد اتفاق مي افتد.»4 يا از امام صادق(ع) نقل شده است: «هر گاه زنا علني شود زلزله ها هم ظاهر مي گردد.»5 2. اين لطف خداست كه ما را به عذاب دنيوي كه هم از نظر زمان و هم كيفيت اندك است عذاب كند و ما را از عذاب آخرت كه آسمان و زمين طاقتش را ندارند نجات دهد. 3. اين عذاب ها در واقع هشدارهاي خداوند است براي دست برداشتن از نافرماني خدا و برگشت به رحمت واسعه ي او. چنانچه مي فرمايد: «به آنان از عذاب نزديك (عذاب اين دنيا) پيش از عذاب بزرگ (آخرت) مي چشانيم شايد بازگردند.»6 پس عذاب ها زمينه هايي هستند براي سعادتمند شدن انسان ها كه از امام صادق(ع) در اين باره حكايت شده: هر گاه خداوند براي بنده اي كه گناهي انجام داده اراده خير كند، بعد از گناه او را به مشكل و بلايي مبتلا مي كند تا ياد استغفار بيفتد، و هر گاه خداوند براي بنده اي اراده ي شر كند وقتي او گناه مي كند خداوند به او نعمتي مي دهد تا استغفار را فراموش كند و به گناه خود ادامه دهد.7 حكمت سوم بلاها: ترفيع درجه و اجر و ثواب
انساني كه در دنيا آمده تا درجات قرب را بپيمايد و اجر و ثواب تحصيل كند و آماده ي سفر آخرت شود خداوند او را به بلا و مشكلاتي مبتلا مي كند تا او صبر نمايد و خداوند به او درجات و پاداش هاي زياد بدهد. «وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْ ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالَّثمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ»8 «و قطعاً [همه ] شما را به چيزى از ترس و گرسنگى و كاهشى در ثروت ها و جان ها و محصولات، آزمايش مى كنيم؛ و به شكيبايان مژده ده.» و از حضرت علي(ع) نقل شده: «هر كس از شيعيان ما كه به بلايي مبتلا شود و صبر كند، براي او اجر هزار شهيد است.»9 و از امام باقر(ع) حكايت شده: «اگر مؤمن مي دانست كه خداوند در مقابل اين بلاها چه اجري به او مي دهد، هر آينه آرزو مي كرد گوشت هاي بدنش را قيچي مي كردند تا او به اجر آن برسد.»10 بديهي است كه هر چه بلا سخت تر و تحملش مشكل تر باشد، اجر آن هم بيشتر خواهد بود و تحمل كردن مشكلات زندگي محدود دنيا و رسيدن به اجر ابدي آن، بسي ارزشمند است، و بعضي از درجات اخروي را فقط به كساني مي دهند كه بلاهاي خاصي را تحمل كرده باشند. چنانچه از امام صادق(ع) حكايت شده: «در بهشت درجه اي هست كه فقط با صبركردن بر مريضي هاي جسمي مي توان به آن درجه رسيد.»11 حكمت چهارم بلاها: ظهور صفات خداوند، و نعمت هاي الهي
آري اگر چه بلاهايي مثل سيل و زلزله و حتي مشكلات و بلاهاي شخصي و ... ظاهري تلخ و ناگوار دارند اما چنانچه امام حسن عسگري(ع) مي فرمايد: «ما من بلية الا و لله فيه نعمة نحيط بها» هيچ بلايي نيست مگر اينكه خداوند در آن نعمتي قرارداده كه آنرا احاطه كرده است.12 و از بالاترين نعمت هاي خداوند بر بشر معرفت به خداوند و صفات اسماء حسناي اوست. لذا قرآن كريم مي فرمايد: «و چه بسيار نشانه اي (از خدا) در آسمان ها و زمين كه آنها از كنارش مي گذرند و از آن رويگردانند.»13 كه در روايتي ذيل همين آيه آمده كه مقصود از آيات ارضي، زلزله و ... مي باشد.»14 پس اين حوادث در واقع زمينه هايي هستند براي مشاهده ي عيني قدرت خداوند و ايمان آوردن به او و چقدر ارزشمند و معامله سودمندي مي باشد بلايي كه، ما را به ايمان و معرفت بالاتري برساند. و تجربه هم نشان داده كه بعد از زلزله ها، افراد اعتقاد قلبي بيشتر به قدرت خدا پيدا مي كنند. حكمت پنجم: تطهير از گناه
خداوند متعال بعضي از بندگان مومن خود كه در دنيا گناهان و خطاهايي انجام داده اند بواسطه لطفي كه به آنها دارد در همين دنيا با مبتلا شدن به مشكلات و گرفتاري ها پاك مي نمايد تا مرگ آنها، اول راحتي آنها باشد. چنانچه از امام باقر(ع) حكايت شده: «هر گاه خدا بخواهد بنده اي را اكرام كند در حالي كه او گناهاني دارد او را مريض مي كند تا پاك شود؛ اگر به واسطه ي شدت گناه پاك نشد او را حاجتمند مي كند، اگر باز هم پاك نشد هنگام جان دادن بر او سخت مي گيرد تا پاك شود. و هر گاه خداوند اراده كرده باشد كه بنده اي را خوار كند در حالي كه او كار خيري انجام داده است، صحت جسماني به او مي دهد، اگر جبران نشد رزق وسيع مي دهد، باز اگر جبران نشد، راحت جان دادن را به او عطا مي كند.»15 حكمت ششم: رغبت به آخرت
خداوند متعال زندگي دنيا را به انواع مشكلات و سختي ها آميخته است تا اهل ايمان به آن راضي نشوند و هميشه خواهان حيات بي مشكل آخرت باشند. و اگر چنين بود كه در دنيا هيچ بلا و مشكلي نبود، كمتر كسي نسبت به زندگي آخرت ميل داشت. همانطور كه در روايت قدسي آمده: «خداوند به دنيا خطاب مي كند كه اي دنيا بر دوستان من به انواع مشكلات سخت بگير تا اينكه آنها ملاقات من را دوست داشته باشند، و به دشمنان من آسان بگير تا نسبت به ملاقات من بي رغبت باشند!»16 حكمت هفتم: اصلاح رذايل اخلاقي
در بين علت هاي بلاها به اهداف تربيتي نيز بر مي خوريم: در اين راستا از حضرت علي(ع) نقل شده: «گاهي بندگاني را كه صفت مهلك «كبر» و خود بزرگ بيني دارند به بلاها و بيماري هايي مبتلا مي كند تا به ضعف و ذلت خود پي ببرند و اين درد مهلك از وجودشان دور شود و به دنبال آن درهاي رحمت و مغرفت به رويشان باز شود.»17 و از طرفي بلاها به آدمي روحيه ي قوي و صلابت مي دهد و قدرت روحي و كمالات انسان را بالا مي برد؛ به خلاف انسان هاي بي درد كه به شدت ضعيف و كم ظرفيت هستند. نتيجه گيري :
با بررسي مجموع آيات و روايات مطرح شده به اين نتيجه مي رسيم كه هر بلايي مثل زلزله و مشكلات ديگر ممكن است حكمت هاي متعددي از حكمت هاي مذكور را داشته باشد. يعني ممكن است بلايي هم جنبه ي امتحان هم عذاب يا موارد ديگر را داشته باشد. از طرفي ممكن است بلاها براي هر شخصي يا گروهي، حكمت متناسب با آن ها را داشته باشد مثلاً براي گنه كاران عذاب يا هشدار باشد و براي اهل ايمان امتحان يا ترفيع درجه يا تطهير يا ... باشد پس نمي توان گفت همه ي زلزله زدگان فلان شهر اهل عذاب بوده اند يا همه ي افرادي كه بيمار هستند يا دچار گرفتاري هستند اين عذاب الهي است. در پايان توجه شما را به نكاتي چند جلب مي نمايم: 1. بلا معنا و مفهومي بس وسيع دارد و نيز مصاديق بزرگ و شديد و كوچك و ضعيف دارد، در مجموع هيچ مشكلي هر چند كوچك هم كه باشد از دايره ي بلا و حكمت خارج نيست. از امام صادق(ع) حكايت شده: «خراشي كه به بدن وارد مي شود، يا سيلي خوردن يا به زمين افتادن و گرفتاري يا پاره شدن بند كفش همه و همه از مصاديق بلا هستند.»18 2. حكمت هايي كه براي بلاها گفته شده است كلي مي باشد. يعني كسي نمي تواند بگويد: فلان بلا يا حادثه كدام يك از علت ها را داشته مگر اولياء الهي؛ شايد علت مخفي بودن راز و علت بلاها اين باشد كه انسان ها نه به خود مغرور شوند و بگويند: ما از خوبان هستيم و خدا با اين بلاها مي خواهد درجه و مقام به ما بدهد ... و نه نااميد شوند و بگويند: ما ديگر از رحمت خدا دور شده ايم، خدا ما را مي خواهد عذاب كند كه اين نوع بلاها را براي ما فرستاده است. ولى با اين حال اگر حيران ماند و نتوانست تشخيص دهد كه علت اين گرفتارى ها و يا نعمت ها چيست دستور داريم كه در حالت «خوف» و «رجا» باشيم تا مسير كمال را بهتر طى كنيم. ـ از طرفى «ترس» از ناپسند بودن عمل (و يا در مورد افرادى در حد كمال نبودن عمل.) و اينكه بلاها نتيجه گناهان ما باشد پس لازم است كه توبه كنيم. ـ و از طرفى اميد و رجاء به لطف و رحمت خداوند رحمن و رحيم، كه شايد اين بلاها براى امتحان و ترفيع درجه ما باشد. چنانچه قرآن كريم مى فرمايد: «پروردگار خود را (آشكارا) از روى تضرع، در پنهانى، بخوانيد؛ (و از تجاوز دست برداريد كه) او متجاوزان را دوست ندارد. و در زمين بعد از اصلاح آن فساد نكنيد و او را با بيم و اميد بخوانيد (بيم از مسئوليت ها و اميد به رحمتش. و نيكى كنيد) زيرا رحمت خدا به نيكوكاران نزديك است.»19 و امام صادق(ع) «بيم» و «اميد» را به منزله دو بال براى حركت بنده به سوى رضوان خداوند مى داند و مى فرمايد: «خوف و ترس به هيجان آورنده ى قلب، و اميد و رجاء يار و ياور نفس و روح است؛ و كسى كه خدا را بشناسد از [عقاب ] او مى ترسد، و به سوى [فضل و لطف و رحمت ] او اميدوار خواهد بود، و اين دو [بيم و اميد] دو بال ايمان هستند كه بنده با آنها پرواز مى كند تا برسد به درجه رضوان خداوند متعال. و [خوف و رجاء] دو چشم بيناى عقل بنده هستند كه توسط آن از وعده و وعيدهاى خداى متعال با خبر مى شود... و اگر فردى با «خوف» و «رجاء» [همراه هم ] خدا را عبادت كند نه تنها گمراه نمى شود بلكه به آرزوهاى [مادى و معنوى ]خود نيز مى رسد.»20 در پايان بايد عرض كنيم: «اميد و رجاء» عامل بازدارنده از تبديل شدن «خوف» به «يأس و نااميدى» از رحمت خداست [كه خود از گناهان كبيره است ] و «خوف» عامل بازدارنده از تبديل شدن «اميد» به «بى تفاوتى» و فرار از خواسته هاى الهى مى باشد. و در برخى افراد نيز خوف مانع از «غرور» آنها نسبت به اعمالشان مى شود. لذا با اين نگرش، جنبه هاى تربيتى «خوف و رجاء» بيشتر خود نمايى مى كند. كه انسان اميدوار از رحمت خدا مأيوس نمى شود. چرا كه انسان با حالت خوف با «استغفار» و انجام «اعمال صالح» و «جبران كاستى ها» به رحمت خداوند متعال اميدوار مى شود. 3. علت و فلسفه بلا هر چه باشد جز خير و حق چيزي نيست چرا كه يا براي آزمايش است پس زمينه اي براي رشد ماست و خير محض مي باشد؛ يا اينكه براي پاك شدن يا بالارفتن درجه يا هشدار به انسان ها... كه همه براي ما خير است، و از روي رحمت و به صلاح آدمي است؛ و اگر براي عذاب هم كه باشد اولاً پس از مهلت زياد و بخشش فراوان و همچنين بعد از اتمام حجت بوده است. ثانياً همان نوع بلا هم جهات خير فراواني براي انسان ها در بر دارد. پس حق و شايسته است. در همين راستا از حضرت علي(ع) نقل شده كه مي فرمايد: «باكي ندارم كه وقتي صبح مي كنم فقير شده باشم يا ثروتمند يا مريض يا سالم، چرا كه خداوند متعال مي فرمايد: «من با مومن جز آنچه كه خير اوست انجام نمي دهم.»21 و باباطاهر مي گويد:
يكي درد و يكي درمــان پسندد
يكي وصل و يكي هجران پسندد
پسندم آنچه را جانان پسندد
من از درمان و درد و وصل و هجران
پسندم آنچه را جانان پسندد
پسندم آنچه را جانان پسندد
معرفي كتاب:
براي آگاهي بيشتر رجوع فرماييد به: 1. تفسير نمونه ذيل آيات مربوط به بحث 2. عدل الهي : شهيد مطهري 1 . انبياء / 35 و همچنين آيات ديگر مانند: بقره / 155. 2 . ملك / 2. «الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً وَهُوَ الْعَزِيزُ الْغَفُورُ» 3 . شوري / 30. «وَمَا أَصَابَكُم مِن مُصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ» 4 . مستدرك، ج 13، ص 333. 5 . من لايحضره، ج 1، ص 524. 6 . سجده / 21. «وَلَنُذِيقَنَّهُم مِنَ الْعَذَابِ الْأَدْنَى دُونَ الْعَذَابِ الْأَكْبَرِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ» 7 . بحار ، ج 67، ص 229. 8 . بقره / 155. 9 . المتحيص، ج 59، ص 125. 10 . بحارالانوار، ج 67، ص 24. 11 . بحارالانوار، ج 67، ص 212. 12 . بحارالانوار، ج 78، ص 374. 13 . يوسف / 105. «وَكَأَيِّن مِنْ آيَةٍ فِي السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ يَمُرُّونَ عَلَيْهَا وَهُمْ عَنْهَا مُعْرِضُونَ» 14 . تفسير قمي، ج 1، ص 357. 15 . اعلام الدين، ص 433. 16 . بحارالانوار، 81/194/52. 17 . شرح نهج ابن ابي الحديد، ج 13، ص 156 18 . بحارالانوار، ج 81، ص 191. 19 . «ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعاً وَخُفْيَةً إِنَّهُ لاَيُحِبُّ الْمُعْتَدينَ * وَلاَ تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاَحِهَا وَادْعُوهُ خَوْفاً وَطَمَعاً إِنَّ رَحْمَتَ اللّهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ» اعراف / 55 و 56. 20 . مصباح الشريعه، باب 85، (خوف و رجاء). 21 . التمهيد ج 57، ص 114. 22 . بحار، ج 63، ص 288.
