گزيده نظم نثراللئالي

كيهان انديشه ـ شمار 84 ، خرداد و تير1378

معرفي و نقد متون

ابوعلي حسين بن حسن اشرف مراغي

(زنده در سال 864 ق)

مصحح:

محمود طيار مراغي

1- نثر اللئالي

در دوران طلائي تمدن اسلامي- سده هاي چهارم تا هفتم هجري- آثار گرانسنگي از احاديث و اخبار مروي از ائمه معصومين (ع) سراغ داريم كه هر كدام به تنهايي گنجين عظيم و سترگ از معارف شيعي و توحيدي است. قطع نظر از آثار بزرگ و مفصل روايي، رساله ها و كتابهاي كوچك حديثي نيز در گرايشهاي گوناگون ساخته و در معرض افكار عمومي آن عصر قرار داده شد كه از مهم ترين آنها مي توان از «نهج البلاغه» در گرايش علوم ادبي و بلاغي و «غرر الحكم و درر الكلم» در گرايش كلمات كوتاه و پر مغز ولي كاربردي و هدايتگر نام برد.

يكي از آثار كوتاه و كهن حديثي كه ديرباز مورد توجه دانشمندان حديث پژوه قرار داشت، كتاب «نثر اللئالي» تأليف شده در قرن ششم هجري است. متأسفانه ركن مهم اين رساله يعني جمع آورنده و مؤلف آن در پرده ابهام و ترديد جدي قرار گرفته و از آن زمان تا حال حدسهاي گوناگون و متعددي براي تعيين قطعي مؤلف آن زده شده است كه تنها نتيج قطعي و سودمند اين گمانه زنيها، شناسايي دو دانشور شهير شيعي، يعني «امين الاسلام فضل بن حسن بن فضل طبرسي» (548 ق) و «علي بن فضل الله بن علي راوندي» (قرن 6 ق) به عنوان جمع­آورنده رسال حديثي مذكور شده است. هرچند در اين ميان، نام عارف گمنام «يار علي شيرازي» (وفات بين 812- 816 ق) نيز به عنوان جامع رسال حديثي فوق ياد شده كه بسيار ضعيف به نظر مي رسد. نام دانشمندان اول - طبرسي- بيشتر از ديگري - راوندي- مورد توجه و قبول محققين به عنوان مؤلف «نثر اللئالي» واقع شده است. برخي ديگر از محققين همچون علام طهراني در «الذريعه» آن را دو كتاب جداگانه دانسته و هر كدام را به يكي از دو نفر مزبور نسبت داده؛ هرچند به نقل از صاحب روضات الجنات اتحاد هر دو را محتمل دانسته است.

نثراللئالي مجموعه اي از روايات مروي از امير المؤمنين علي (ع) است كه به ترتيب حروف هجائيه از طريق حرف اول احاديث، تنظيم شده است. در مورد تعداد احاديث ارقام متعددي در نسخه ها آمده است كه به نظر مي رسد رقم دقيق احاديث 290 حديث (هر حرف هجائي ده حديث) باشد. اين رساله از زمان تأليف و جمع آوري به جهت اختصار و اشتمال، مورد توجه دانشمندان و شاعران و عارفان قرار گرفته و شروح، نظم و ترجم متعددي بر آن نگاشته اند كه از آن جمله مي توان از اين موارد نام برد:

1- ترجم نثر اللئالي؛ اثر عادل بن علي خراساني (ق10)كه در سال 1306 ق به طرز سنگي چاپ شده است [1] .

2- نظم الجواهر؛ امير عليشير نوايي (ق10) ترجم تركي جغتايي از نثر اللئالي. [2]

3- شرح نثر اللئالي؛ سيد محمد علي بن هاشم خوانساري در سه قسم: وجيز تام، وسيط و كبير [3]

4- نظم نثر اللئالي؛ ابوعلي حسين بن حسن خياباني معروف به اشرف مراغي (حدود 864ق).

5- نظم نثر اللئالي؛ نديمي شاعر به نام بديع الزمان بهادرخان و وزيرش مسيب مختار [4]

6- كشف اللئالي في شرح نثر اللئالي؛ خواجه مولانا محمد بن نعمه الله (زنده 927ق) [5]

7- نظم نثر اللئالي؛ يار علي بن عبدالله علانوي تبريزي (ق10) [6] .

8- ترجمه و نظم نثر اللئالي؛ ميرزا كاظم (ق13) [7] .

2-اشرف مراغي

ابوعلي حسين بن حسن خياباني مراغي، معروف به «اشرف» از افاضل عرفا و اكابر شعرا و سخنوران فارسي در نيم اول سد نهم هجري است. وي صوفي صافي، شاعري خوش قريحه و عالمي نيكوسيرت بود و به جهت انزوا و گوشه نشيني و ناكامي و نامرادي در دنيا گمنام ماند. به گفت يكي از تذكره نگاران:

«مولانا سيد اشرف هميشه با شاهزاده پير بوداق خان ولد جهانشان خان پادشاه بوده و بعد از كشته شدن پير بوداق در بغداد به دست پدرش جهانشاه، درويش اشرف به تبريز آمده در بر روي مردم بست تا زنده بود در مجلس كسي نرفت.»

از آنجا كه مرگ دردناك شاهزاد دانشمند و فاضل به دست پدر سفاكش در سال 861ق صورت گرفته. معلوم مي شود تا آن تاريخ بغداد بوده است.

در تذكره ها نيز بسيار كم از او ياد شده است. امير عليشير نوايي اندكي پس از وي نوشته است:

«مولانا اشرف خياباني · مرد درويش و نامرداست و هميشه بر سر، تاج نمد نهاده قورچوق ° مي پيچيد و به مردم نيز آميزشش كمتر بود و بيشتر اوقات به تتبع خمسه مشغولي مي نمود. واقعاً نسبت به حال خود بد ننوشته است.»

آنچه «اشرف» را اندكي از محاق انزوا بيرون آورده و نامش را در برخي منابع جاري ساخته، آثار منظوم متعدد و متنوع و به ويژه «خمسه» وي است كه به تبع خمس نظامي گنجوي آن را ساخته است. عناوين آثار منظوم اشرف مراغي بدين ترتيب است:

1- ديوان اشعار، شامل قصائد، ترجيعات، غزليات، رباعيات و مقطعات و غيره است كه خود شاعر آنها را در چهار كتاب مستقل با چهار عنوان: خيرالامور، عنوان الشباب، باقيات الصالحات و مجدّدات التجليات تفكيك كرده است.

2- مثنوي منهج الابرار (مثنوي اول از خمسه)

3- مثنوي شيرين و خسرو (مثنوي دوم از خمسه)

4- مثنوي ليلي و مجنون (مثنوي سوم از خمسه)

5- مثنوي هفت اورنگ يا عشقنامه (مثنوي چهارم از خمسه)

6- مثنوي ظفرنامه (مثنوي پنجم از خمسه)

7- مثنوي بهرامشاه كه شاعر در سال 844ق در هرات از نظم آن فارغ شده و نسخه اي از آن در دارالكتب قاهره ، شمار 4320س، تاريخ كتابت 855 ق نگهداري مي شود.

8- نظم صد كلمه از امام امير المؤمنين (ع)

9- نظم نثر اللئالي (رساله حاضر)

اشرف مراغي پيش از اين كه به عنوان شاعر و سخنور متوسط مطرح باشد، بيشتر به عنوان عارف روشندل و صوفي صافي ضمير و عاشق دلسوخته جلوه گر شده است؛ چنانكه از اين ترجيع بند حال وي هويداست:

3ـ نظم نثر اللئالي

پس از تأليف «نثر اللئالي» در سد ششم هجري اولين اقدام در ترجم منظوم آن، توسط اشرف مراغي در سال 838ق صورت گرفت و «نظم نثر اللئالي» عنوان يافت. اشرف پس از نقل خوابي كه در آن به نظم اين رساله تشويق شده بود، هر يک از احاديث مزبور را در دو بيت ترجمه كرد. متأسفانه از اين رساله، جز يك نسخه اثر ديگري هنوز نيافته ايم و تصحيح متن كامل و نيز گزيد حاضر بر اساس همان نسخه در كتابخان مدرسه آيه الله گلپايگاني در قم نگهداري مي شود، صورت پذيرفته است.

در گزيد حاضر به جهت ضيق مجال نشريه خطبه و خاتم رساله حذف شده و از بين حدود 290 حديث و ترجم منظوم آنها 50 حديث كه ترجم شيوا و متيني داشتند، انتخاب گرديده است. اين اثر را كه از آثار كهن ادبي و حديثي شيعه در نيمه اول قرن نهم هجري است، به دوستداران ادب و فارسي و احاديث علوي (ع) تقديم مي كنيم.

1- اداءالذين من الدين

2- بشّر نفسك بالظفر بعدالصبر

3- اخوك من اساك في الشدّه

4- بلاء الانسان من اللّسان

5- توكّل علي الله يكفيك

6- تكسل المرء في الصلوه من ضعف الايمان

7- تزاحم الايدي علي الطعام بركه

8- جمال المرء في الحلم

9- جوله الباطل ساعه و جوله الحق الي الساعه

10-حده المرء تهلكه

11-حرفه المرء كنزه

12- خير الاصحاب من يدلك علي الخير

13- خليل المرء دليل عقله

14- دين الرجل حديثه

15- ذل المرء في الطمع و عزّه في القناعه

16- ذكر الشباب حسره

17- رفاهيه العيش في الأمن

18- رفيق المرء دليل عقله

19- زينه الباطن خير من زينه الظاهر

20- سمّو المرء في التواضع

21- شمر في طلب الجنه

22- شفاء الجنان قراَءة القرآن

23- شرّالناس من يتقيه النّاس

24- صلاح البدن في السكوت

25- ضرب الحبيب اوجع

26- ضلّ من ركن الي الاشرار

27- ضلّ من باع الدّين بالدّنيا

28- ظلّ الاعواج صدق

29- عش قنعاً كن ملكاً

30- عاقيه الظلم وخيمه

31- عقيب كلّ يوم ليل

32- غمره الموت اهون من مجالسه من لايهوي قلبك

33- فاز من ظفر بادّين

34- قدر المرء ما يهمّه

35- كافر سخي ارجي من مسلم شحيح

36- كفاك من عيوب الدّنيا ان لايبقي

37- ليس الشّيب من العمر

38- من كثر كلامه ملاله

39- نسيان الموت صداء القلب

40- نعيت الي نفسك حين شاب رأسك

41- نار الفرقه احرّ من نار جهنّم

42- وحده المرء خير من جليس السّوء

43- ويل لمن وتر الاحرار

44- هات ما عندك تعرف به

45- لا دين لمن لا مروه له

46- لا غناء لمن لا فضل له

47- يعمل النمام في ساعه فتنه اشهر

48- يصير امر الصبور الي مراده

49- يبلغ المرء بالصدق منازل الكبار

50- يسعد الرحل من مصاحبه السعيد

[1] - الذريعه، آقا بزرگ تهراني، 4/141

[2] - همان، 24/204.

[3] - همان، 14/99.

[4] - ميراث حديث شيعه، 1/195

[5] - همان مأخذ .

[6] - همان مأخذ .

[7] - همان مأخذ .

· به نظر نگارنده به جهت اقامت اشرف در محله (خيابان) تبريز به «خياباني» منسوب شد.

قورچوق: نمد درازي است که درويشان به دور کلاه مي پيچند (خلاصه عباس