قرآن وقفي دارالارشاد اردبيل نمونهاي نفيس از هنرهاي قرن دهم

قدير افروند - شهاب شهيري

موزه ملي ايران

يكي از قرآنهاي خطي نفيس دوره صفوي كه هم خط خوش و تذهيب و تزئينات زيبا و پركار و هم ترجمه و ملحقات ارزشمندي نظير فالنامه، وقفنامه پيوسته و همزمان آن دارد، نسخهاي است كه به سفارش يكي از شخصيتهاي معروف عهد صفوي، شاه قلي خليفه كه مهردار شاه عباس صفوي بوده، كتابت، تذهيب و تجليد شده است و الحق كه حاصل و ثمره كار آن هنرمندان گمنام! اثر هنري بسيار زيبا و منحصر به فردي را به دست داده است كه در اين شماره مورد معرفي قرار ميگيرد.

معرفي نسخه:

قرآن مترجم به خط نسخ.

شماره موزه: 4304

واقف: شاه قلي خليفه مهردار

تاريخ: قرن دهم هجري

تعداد سطر: 12 سطر در صفحه

ابعاد جدول: 2/16 × 25 سانتيمتر

ابعاد: 24 × 5/33 سانتيمتر

قطع: رحلي بزرگ

دو صفحه اول قرآن مزين به سرلوح مزدوج مذهب و مرصع بسيار پركار و زيبايي است كه بياغراق در ميان نسخ مشابه و همعصر، بينظير است. قابهاي مذهب و مربع و جداول زرين و الوان اين صفحات با تلفيق و تركيب متناسب با رنگهاي ملايم و چشمنواز و طرحها و نقشهاي ريز و درشت اسليمي و هندسي زيبايي خيره كنندهاي به اين دو صفحه بخشيده است.

در دو قاب مذهب و مرصع سر سوره، در پيشاني و ذيل هر دو صفحه كه با استفاده مضاعف از سفيدآب، از ساير بخشهاي تذهيب به طور محسوسي متمايز شده، كتيبههائي بشرح ذيل به قلم سفيدآب و تحرير مشكي بر زمينه مذهب نقش بسته است:

كتيبه پيشاني صفحه اول: سوره فاتحه الكتاب

كتيبه ذيل صفحه اول: مدنيه وهي سبع آيه

كتيبه پيشاني صفحه دوم: سوره البقره مدنيه وهي

كتيبه ذيل صفحه دوم: مائتان وست و ثمانون آيه

در اين دو صفحه همچنين پيرامون عبارت بسمله در آغاز هر دو سوره (فاتحه الكتاب و البقره) مزين به نقوش اسليمي زرين و تمامي صفحات قرآن مجدول (جداول زر، مشكي و لاجورد) است. همچنين سرسوره تمامي سور در اين قرآن شامل كتيبهاي متضمن عنوان سوره، مكي يا مدني بودن آن و نيز عدد آيات به خط رقاع و قلم زر در قابي مزين (نه چندان پركار!) است.

علائم پايان آيات به صورت شمسههاي كوچك در پايان هر آيه نمايش داده شده. علائم تخميس و تعشير نيز شامل شمسههاي مذهبي در حاشيه صفحات به چشم ميخورند كه به ترتيب كلمه خمس و عشر به خط كوفي تزئيني و به قلم سفيدآب و تحرير مشكي در مركز آنها نگاشته شده است. ترجمه قرآن به خط نستعليق و به شنگرف به صورت چليپا و زيرنويس كلمات است.

فالنامه:

فالنامة اين قرآن شامل منظومهاي است كه پس از خاتمه قرآن به خط نستعليق و در صفحات و ستونبندي عمودي مجدول پاياني به شرح زير نوشته شده است:

فالنامه كلام ملك علام (بقلم شنگرف)

اللهم اني توكلت عليك و تفالت بكتابك فارني ماهو/المكتوم في سرك المكنون في غيبك يا ذالجلال و الاكرام برحمتك يا ارحم الراحمين.

وقف نامه

در آخرين صفحه اين نسخه، وقف نامه زرين ! قرآن (تماماً بقلم زر) به خط ثلث بشرح ذيل نگاشته شده است:

بسماللهالرحمنالرحيم (به لاجورد)

الحمدلله الذي انزل القرآن من السماء الي الارض رحمةللعالمين/ و جعل الفرقان مرشداً و هادياً للمتقين (فاصله) و الصلوه و السلام / علي رسول انزل عليه الكتاب و اوتي الحكمة و فصل الخطاب / و آله الطاهرين للمعصومين بلاشك و ارتياب و بعد (به لاجورد) / فقد وقف هذاالمصحف المقدس المطهر المنور علي الخطيرة المباركة / مشرفة المقدسة الصفوية حفت بالانوار الالهية و الاشرافات الربانية / الواقعه بدار

الارشاد اردبيل شرفها الله تعالي و هدي (؟) ساكنينها/ سوآء السبيل (فاصله) العبد المحتاج الملك الحيار شاه قلي خليفه مهردار وقفاً صحيحاً شرعياً مشتملاً علي الشرايط و الاركان خالياً عن المفاسد و البطان تقرباً الي الله تعالي و طباًلمرضاته و ذلك في سنه ست و اربعين و تسعمايه.

كه نشان ميدهد اين مصحف كلامالله مجيد توسط فردي به نام شاه قلي خليفه مهردار(1) و بسال 946 هجري بر حظيره مباركه..... الصفويه (آستان شيخ صفي الدين اردبيلي) واقع در دارالارشاد اردبيل وقف شده است.

جلد اين قرآن از نوع رنگ روغني و عطف، تيماج مشكي است. تزئينات جلد شامل نقوش ترنج، سر ترنج و لچكي و نيز زمينه و حواشي پرنقش و نگار اسليمي مذهب ميباشد. اندرون جلد نيز در اصل داراي چنان تزئيناتي بوده كه متاسفانه در دوراني متاخرتر با لايهاي چسب كاغذي پوشانده شده است.

1- براي كسب اطلاعات بيشتر در رابطه با اين شخصيت رجوع كنيد به مقاله: افروند، قدير. قرآنهاي وقفي. مجله وقف ميراث جاويدان. ش 3333 - (بهار و تابستان)، 1380.