اصطلاحات نظامي در فقه اسلامي - ز

زَحْف

زحـف در لغـت بـه اين معانى آمده است : نزديك شدن تدريجى به چيزى (آهسته آهسته ) آنچنان كه پـاهـا بـه سـوى زمـيـن كـشـيـده مـى شـود و هـمـانـنـد حـركـت كـودكـان قـبـل از آنـكه راه بيفتند. نزديك شدن قدم به قدم در خصوص جنگ ، لشگرى كه به سوى دشمن مى رود، انبوه سپاه و دفاع جمع آن نيز زحُوف است . (256)

در اصـطـلاح عـبـارت اسـت از: حـركـت و پـيـشـروى يـك مـرتـبـه لشـگـر انـبـوه بـه سـوى دشمن . (257)

الجيش يزحفون الى العدوّ يعنى لشكر بسوى دشمن حركت مى كند.

شيخ طوسى (ره ) مى فرمايد:

((اَزْحَفْتَ الْقَوْمَ اِذا دَنَوْتَ لِقِتالِهِمْ)) (258)

وقتى به قومى براى جنگ با آنان نزديك شدى ، مى گويند: اَزْحَفْتَ الْقَوْمَ.

ابن اثير در نهايه مى گويد:

(( فَرَّ مِنَ الزَّحْفِ)) يعنى از جهاد و برخورد با دشمن در جنگ گريخت . (259)

فرار از زحف

دراسلام فراراز زحف نكوهش شده و حرمت آن چون گناهان كبيره محسوب گشته است .

قرآن مى فرمايد:

(يـا اَيُّهـَاالَّذينَ آمَنُوا اِذا لَقيتُمُ الَّذينَ كَفَرُوا زَحْفاً فَلا تُوَلُّوهُمُ الاَْدْبارَ وَ مَنْ يُوَلِّهِمْ يَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ اِلاّ مـُتـَحـَرِّفـاً لِقـِت الٍ اَوْ مـُتـَحـَيِّزاً اِلى فـِئَةٍ فـَقَدْ ب اءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللّ هِ وَ مَاءْو ايَهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَالْمَصير)) (260)

اى كـسـانـى كـه ايـمـان آورده ايد، هنگامى كه با انبوه كافران در ميدان نبرد رو برو شديد به آنها پشت نكنيد و هر كس در آن هنگام به آنان پشت كند ـ مگر در صورتى كه هدفش كناره گيرى از مـيـدان براى حمله مجدّد و يا به قصد پيوستن به گروهى از مجاهدان بوده باشد ـ چنين كسى گرفتار غضب پروردگار خواهد شد و جايگاه او جهنّم و چه بد جايگاهى است .

در آيـه بـالا فرار از زحف و رو به رو شدن با دشمن حرام شمرده شده و به آن وعده عذاب جهنم داده شـده اسـت . فـقـط دو مـورد از مـسـاءله فـرار اسـتـثـنـا شـده كـه در ظـاهـر شـكـل فـرار دارد، امـا در بـاطـن شـكـل مـبـارزه و جـهـاد اسـت ، اوّل صورتى كه از آن به متحرفاً لِقِتالٍ تعبير شده است و منظورش آن است كه جنگجويان به عـنـوان يـك تـاكـتـيـك جـنـگـى از بـرابـر دشـمـن بـگـريـزنـد و او را بـه دنبال خود بكشانند و ناگهان ضربه غافلگيرانه اى بر پيكر او وارد سازند يا به صورت جنگ و گريز دشمن را خسته كنند. (261)

دوم آنكه جنگجويى خود را در ميدان تنها ببيند و براى پيوستن به گروه جنگجويان عقب نشينى كند وپس از پيوستن به آنها حمله را آغاز نمايد. (262)

اميرمؤ منان (ع ) فرمود:

((اِنَّ الرُّعْبَ وَ الخَوْفَ مِنْ جِهادِ الْمُسْتَحَقِ لِلْجِهادِ وَ الْمُتَوازِرينَ عَلَى الضَّلالِ ضَلالٌ فِى الدّينِ وَ سـَلْبُ لِلدُّنـْيـا مـَعَ الذُّلِ وَالصِّغـارِ وَ فـيهِ اِسْتيجابُ النّارِ بِالْفِرارِ مِنَالزَّحْفِ عِنْدَ حَضْرَةِ الْقِتالِ)) (263)

تـرس و وحـشـت از جـهـاد بـا كسانى كه مستحق جهادند و از كسانى كه در راه گمراهى همديگر را يـارى مـى كنند، موجب گمراهى در دين و از دست دادن دنيا با ذلت و خوارى است و همچنين فرار از ((زحف )) هنگام نبرد موجب آتش جهنم است .

امام رضا(ع ) فرمود:

ُتـَعـالَى الْفـَرارَ مـِنَ الزَّحـْفِ لِمـا فـيـهِ مـِنَ اْلوَهْنِ فِى الدّينِ وَ الاِْسْتِخْفافِ بِالرُّسُلِ وَ الاَْئِمَةِ الْعـادِلَةِ وَ تـَرْكِ نـُصـْرَتـِهـِمْ عـَلى اَعـْداءِ وَ الْعـُقـُوبـَةِ لَهـُمْ عـَلى اِنْكارِ ما دُعُوا اِلَيْهِ مِنَ الاِْقْرارِ بِالرُّبُوبِيةِ وَ اِظْهارِ الْعَدْلِ وَ تَرْكِ الْجَوْرِ وَ اَمانَةِ الْفَسادِ)) (264)

خـداونـد بـه ايـن دليـل فـرار از جـهـاد را تحريم كرده كه موجب سستى در دين و تحقير برنامه پـيـامـبـران و امـامـان و پيشوايان عادل مى گردد و نيز سبب مى شود كه آنها نتوانند بر دشمنان اسـلام پـيـروز شـونـد و دشـمـن را بـه خـاطر مخالفت با دعوت به توحيد پروردگار و اجراى عدالت و ترك ستمگرى و از ميان بردن فساد كيفر دهند.

امير مؤ منان (ع ) فرمود:

((اَلْفِرارُ مِنَ الزَّحْفِ مِنَ الْكَبائِر)) (265)

فرار از جنگ از گناهان بزرگ است .

در صورتى كه مسلمانان نصف كافران يا بيشتر از نصف كافران باشند، زحف واجب و فرار، از زحف حرام است ، مگر در دو مورد:

1 ـ كـسـى كـه بـراى مـوقـعـيـت جـنـگـى بـهـتـرى در مـيـدان جـا بـه جـايـى انـجـام مـى دهـد، مـثـل رفـتن به جاى وسيعتر، رفتن در نزديى آب ، رفتن به جايى كه پشت به خورشيد باشد، تـخـليه قسمتى از ميدان براى تسلط بر موضعى سوق الجيشى در قسمت ديگررفتن براى آماده كردن مجدد سلاح و ... .

2 ـ كسى كه مى رود تا افرادى را جهت كمك در جنگ بياورد. (266)

256 ـ مجمع البحرين ؛ و صحاح اللغة .

257 ـ ينابيع الفقيه ، كتاب الجهاد ، ص 302 ( قواميس الجهاد ) .

258 ـ تفسير تبيان ، ج 5 ، ص 91 .

259 ـ نهايه ابن اثير، ج 2 ، ص 296.

260 ـ انفال ( 8 ) ، آيات 15 ـ 16 .

261 ـ ترجمه از تفسير نمونه .

262 ـ تفسير نمونه ، ج 7 ، ص 124 .

263 ـ اصول كافى ، ج 5 ، ص 38( هشت جلدى ).

264 ـ علل الشرايع ، ص 581، باب 233.

265 ـ دعائم الاسلام ، ج 11، ص 71 .

266 ـ شرح لمعه ، ج 1 ، ص 258 ؛ و قواعد الاحكام ، ج 1 ، ص 102 .