كاظم قاضي زاده مقدمهدر طول تاريخ حيات فكري شيعه، محدثان نامآور، پيوسته به گردآوري و تنظيم مجموعههايي از روايات معصومين عليهمالسلام مبادرت ورزيدهاند، گر چه انگيزه، هدف، شيوه و محدوده احاديث گردآوري شده يكسان نبوده است اما در مجموع تلاش محدثان زمينه حفظ و بقاء آثار شيعه و اعتلاي مكتب را فراهم آورده است. اين مجموعهها فراتر از كتب مشهور روايي «محمدون أول» و «محمدون اُخر» است.1يكي از اين مجموعههاي گرانبها، كه در اين نوشتار به آن ميپردازيم «عوالمالعلوم والمعارف والاحوال منالآيات والاخبار والاقوال»؛ نگاشته محدث خبير و متتبع، مرحوم شيخ عبدالله بحراني است.اين كتاب اندكي پس از تأليف «موسوعه بحارالانوار مجلسي» نگاشته شده است اما تا قبل از دو دهه اخير جز بعضي از مجلدات آن به چاپ نرسيده بود، پس از پيروزي انقلاب اسلامي با همت و تلاش آيةالله سيد محمدباقر موحد ابطحي اصفهاني چاپ مناسبي از اين كتاب همراه با تصحيح و تعليقات و استدراكات فراوان آغاز گرديد؛ به طوري كه تاكنون بيش از پانزده مجلد از آن به بازار عرضه شده و يا آماده چاپ است. با توجه به حجم قابل توجه استدراكات آقاي ابطحي و ويژگيهاي ديگري كه در تحقيق اين كتاب صورت پذيرفته است بررسي «عوالم» و «مستدرك» آن را جداگانه ارائه ميكنيم. اميد آنكه اين مقال زمينهاي مناسب براي توجه بيشتر خوانندگان بر اين اثر گرانقدر فراهم آورده و در تكميل و بالندگي اين كار عظيم مؤثر افتد.
بررسي كتاب عوالم
الف ـ در باره شناخت مؤلف آن: مؤلف اين مجموعه، مرحوم شيخ عبدالله بن نورالدين بحراني است، از شرح حال و تاريخ تولد و وفات وي اطلاعي در دست نيست. همچنانكه در بعضي از كتب تراجم از او يادي نكردهاند و در تراجم قرن حاضر نيز در باره او اطلاعات محدودي ثبت شده است؛ تنها دو نكته در باره وي ذكر شده است: اوّل آنكه، وي از شاگردان مرحوم علامه مجلسي بوده است و دوم آنكه، كتاب «عوالم» را تأليف كرده است.2 گر چه ترجمه نويسان كمتر به شركت وي در مجموعه شاگرداني كه در تأليف بحارالانوار شركت داشتهاند، اشاره كردهاند؛ اما بحراني خود در مقدمه عوالمالعلوم (مخطوط) به شاگردي بيست سالهاش نسبت به مرحوم علامه مجلسي اشاره ميكند3 و ضمن تجليل فراوان، اعتماد خود را در تأليف بر استاد ميداند.4 به نظر ميرسد مؤلف در زمان خويش شهرت چنداني نداشته است اما وجود نسخههايي از كتاب عوالم ياد او را باقي گذارده است. از اين روي در كتب تراجم نگاشته شده در قرون دوازدهم و سيزدهم حتي بعضي از كتبي كه شرح و ترجمه علماي بحرين را متكفل بوده است (همچون لؤلؤالبحرين) از او يادي نشده است.ب ـ نام كتاب: نام كامل كتاب «عوالمالعلوم والمعارف والاحوال منالآيات والاخبار والاقوال» است. اين كتاب شباهتهاي زيادي به بحارالانوار دارد، در فهرست كتابهاي خطي كتابخانه آيةالله مرعشي نجفي در باره اين كتاب آمده است:كتاب بسيار مفصلي است. در بيش از صد جلد كه احاديث و روايات را از مصادر مختلف شيعه گرد آورده و در هر بابي آيات مناسب با آن را نيز ميآورد و در آنجا كه احتياج به شرح داشته باشد به عنوان «بيان» مطالبي ذكر ميكند. «عوالم»، به حسب تقسيم مؤلف، در صد كتاب ميباشد پنجاه كتاب در اصول و پنجاه كتاب در فروع و مجموع جزءهايش صد و بيست و هشت جزء است.5 در كتابخانه آيةالله مرعشي نسخه خطي 66 جزء (حدود نيمي از آن) هست، حجم اين نسخهها يكسان نيست، حداقل 50 برگ و حداكثر 366 برگ دارد ولي غالبا نسخههاي آن داراي 150 تا 250 برگ ميباشد.مرحوم آغا بزرگ طهراني در باره كتاب اطلاعات دقيقي نداشته است گر چه بعضي از مجلدات آن را در نجف، تبريز و تهران رؤيت كرده است. وي مينويسد:كتاب جامعالعلوم و... كتاب بزرگي است كه به مقدار كثيري نسبت به مجلدات بحارالانوار بيشتر است بلكه گفته ميشود كه به صد جلد ميرسد و شنيدهام كه همه آن در يزد موجود است.6احتمالاً مقصود ايشان از يكصد جلد، قطع رحلي بزرگ بوده كه بحارالانوار ربع آن ميشود. ولي با مراجعه به نسخههاي موجود عوالم روشن ميشود كه تفاوت حجم اين دو كتاب به ده درصد نيز نميرسد.حضرت آقاي ابطحي كه تحقيق اين كتاب را انجام ميدهند همه نسخههاي خطي كتاب به جزء سه جزء مربوط به امام جواد، امام هادي و امام عسكري عليهمالسلام را در اختيار دارند، به گفته ايشان اين سه جزء كلاً مفقود است.7 و آنچه موجود است تفاوت زيادي از نظر حجم با بحارالانوار ندارد.صاحب اعيانالشيعه نيز به بيشتري عوالم نسبت به بحارالانوار اشاره كرده است اما اضافه ميكند كه تنها 54 جلد آن موجود است.8 اما ميرزاي نوري مينويسد كه عوالم همان بحارالانوار استاد بزرگ اوست9 و به نظر نگارنده نيز كلام ميرزا به واقع نزديكتر است.در هر صورت با توجه به اينكه تحقيق و انتشار اين كتاب توسط مؤسسة الامام المهدي عليهالسلام با جديت پيگيري ميشود و نسخههاي خطي اين كتاب نيز در دست محققين اين مجموعه است. بحث در اين باره نيازي به تطويل كلام ندارد و انشاءالله تمام نسخههاي آن به طور محقق در اختيار عموم قرار ميگيرد.
مقايسه محتواي عوالم و بحار
نكته اساسي مقايسه بين اين دو مجموعه روايي است؛ با اينكه حجم دو مجموعه تفاوت چنداني با هم ندارد و بحراني نيز قطعا در جريان تأليف بحار قرار داشته است چه انگيزهاي زمينه تحمل به رنج تأليف اين مجموعه را بر وي هموار كرده است؛ در اين زمينه ترجمه نويسان ياد شده ديدگاه يكساني ندارند. ميرزاي نوري «عوالم» را «بحار»ي ديگر ميداند مگر آنكه بحراني آن را صورتي ديگر بخشيده است10 و صاحب طبقات اعلامالشيعه در توضيح اين كلام نوري مينويسد:عوالم از جهت اخباريگري شديدتر است و از بحارالانوار، اكثر معارف عقليه را حذف كرده است.11 آقاي دانش پژوه كه فهرست مخطوطات مجلس شوراي ملي را جمعآوري كرده است عوالم را بحار ديگري ميداند به گونهاي ديگر و بهتر از آن. اما نويسنده كتاب زندگينامه علامه مجلسي كه خود ناقل عبارت فوق است اظهار ميكند كه:تاكنون هيچ يك از محدثين كه هر دو كتاب را ديدهاند چنين نظريهاي را اظهار ننمودهاند. شايد علت بهتر دانستن ايشان (آقاي دانش پژوه) داشتن خبرهاي اهل سنّت در عوالم باشد.12
لطفا منتظر باشید ...
