اخلاق و زندگی نسخه متنی

اخلاق و زندگي، تهذيب و تعليم

سيد مهدي موسوي

ارزش علم براي هيچ كس پوشيده نيست، بخصوص امروز كه همگان به جايگاه بلند و ارزشمند آن پي برده‏اند، ليكن موضوعي كه ممكن است برخي در آن ترديد داشته و بدرستي، اهميت آن را درك نكرده باشند، لزوم هماهنگي و توأم بودن علم با تربيت و به ديگر سخن، ضرورت تهذيب و تكميل نفس در كنار دانش‏آموزي و دانشجويي است. بسياري در مقام گفتار از آن دم مي‏زنند، ولي در عمل چندان بهايي بدان نمي‏دهند و عدّه‏اي نيز از اساس به آن اعتقاد ندارند. دسته اخير كساني هستند كه به علم از ديد يك ارزش انساني و معنوي نگاه نكرده، تحصيل دانش را تنها به منظور كسب امتيازها و منافع مادّي تعقيب مي‏كنند.

در جامعه ما با كمال تأسف و بر خلاف انتظار، ارزش معنوي علم، كم و بيش كمرنگ شده و جنبه‏هاي مادّي آن بيشتر مورد توجّه قرار مي‏گيرد. رشد اين پديده از ديد آگاهان و دلسوزان و آشنايان به مسائل تربيتي، خطري جدّي‏براي‏تكامل‏وگسترش دانش و فرهنگ كشور اسلامي ما به شمار مي‏آيد.

از مسائل بسيار مهم و ضروري براي هر دانش‏آموزي كه در راه تحصيل علم قدم برمي‏دارد، تعيين و برآورد هدف است. يك محصّل بايد مشخص كند كه مقصودش از كسب دانش چيست؟ آيا پست و مقام است يا كشف حقايق؟ براي عرض اندام و خودنمايي است يا خدمت به جامعه؟ آيا به دنبال عقب نماندن از دوستان و رفيقان است يا مقصود او از فراگيري علم، كمك به جامعه در جهت حركت به سوي كمال و استقلال واقعي است؟

تحصيل دانش يا بايد به خاطر خدا باشد يا به خاطر خود علم، به عبارت ديگر، انسان لازم است در كسب دانش فقط رضايت خداوندي را دنبال كند و درس خواندن را تنها به انگيزه انجام فرمان الهي تعقيب نمايد كه چنين تحصيلي خود، عبادت و بلكه از بالاترين آنها محسوب مي‏شود. رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم در اين باره فرمود:

هر كس در اين راه قدمي بردارد، گامي به سوي بهشت برداشته است، فرشتگان بالهاي خويش را با كمال خشنودي براي چنين دانش‏آموزي پهن مي‏كنند و اهل آسمان و زمين، حتي ماهيان دريا براي او استغفار مي‏كنند و فضيلت چنين عالمي بر عابدان مانند برتري نور ماه در شب چهارده بر سايه ستارگان است ... .(1)

در مرحله بعد حداقل بايستي علم را به خاطر فهميدن و پي بردن به حقايق و رازهاي آفرينش و كشف نظامهاي حاكم بر جهان هستي، تحصيل كرد كه چنين هدفي نيز مقدّس و قابل ستايش است.

در جامعه ما با كمال تأسف و بر خلاف انتظار، ارزش معنوي علم، كم و بيش كمرنگ شده و جنبه‏هاي مادّي آن بيشتر مورد توجّه قرار مي‏گيرد.

در صورتي كه غرض از دانش‏اندوزي و دانشجويي يكي از اين دو هدف باشد، انسان هيچ‏گاه از تحصيل دانش احساس خستگي و ملامت نكرده و تا واپسين لحظات عمر محصّل و جوينده علم خواهد بود، علاوه‏براين، سختيها و ناملايمات در راه كسب دانش او را از ادامه مسير بازنمي‏دارد و طعم تلخ غربت و دوري از وطن را در كام خود شيرين خواهد يافت. چنين انساني با كسب دانش، غرور و خودخواهي پيدا نمي‏كند و هيچ‏گاه خود را تافته‏اي جدا بافته از همنوعانش به حساب نمي‏آورد، بلكه هرچه بر ميزان دانش و معلومات خود بيفزايد، احساس فروتني و محبتش نسبت به بندگان خدا بيشتر مي‏شود و همچون امام امّت قدس‏سره كه با وجود آن عظمت و جامعيّت علمي و عرفاني خود را خدمتگزار مردم معرفي مي‏كرد، هدف و مقصد عالي خود را، خدمت صادقانه به ملّت و كشورش قرار خواهد داد.

آنها كه از ادامه تحصيل خسته و درمانده مي‏شوند، آنها كه در رويارويي با مشكلات تحصيل، افسرده خاطر گشته، عطاي آن را به لقايش مي‏بخشند و يا طلبكارانه بر جامعه و نظام مي‏تازند و آنها كه با ياد گرفتن چند اصطلاح و فرمول، مغرور و پر توقع گشته، با توهّمات بيجا خود را برتر از ديگران‏مي‏پندارند و با ديده تحقير به مردم مي‏نگرند و سرانجام، آنان كه پس از كسب مدارج تحصيلي در داخل يا خارج، به جاي خدمت به خلق، روانه خارج گشته و مقيم آن سامان مي‏شوند و با كمال ناسپاسي و نامردمي پشت به ملت خود كرده، رو به اردوگاه كفر مي‏آورند و اندوخته‏هاي خويش را، در خدمت بيگانگان و گاه دشمنان ملت خود قرار مي‏دهند، همان دانش‏آموزان ديروز هستند كه علم را براي دنيا خواستند و ارزش دانش را تا سرحدّ خواسته‏هاي هوس آلود خويش پايين آوردند و در عوض خدمت به علم، آن را در خدمت دنياي خود گرفتند.

اينجاست كه براي اثبات ارزش تهذيب در كنار تحصيل دانش، نيازي نداريم كه از سازندگان بمبهاي اتمي و سلاحهاي ويرانگر مثال بزنيم يا از سياستمداران شيطان‏صفت و جامعه‏شناسان و روان‏شناسان و اقتصاددانان و

آنها كه با ياد گرفتن چند اصطلاح و فرمول، مغرور و پر توقع گشته، با توهّمات بيجا خود را برتر از ديگران مي‏پندارند و با ديده تحقير به مردم مي‏نگرند همان دانش‏آموزان ديروز هستند كه علم را براي دنيا خواستند و ارزش دانش را تا سرحدّ خواسته‏هاي هوس آلود خويش پايين آوردند.

هنرمندان و ديگر دانشمنداني كه در خدمت نظامهاي ستمگر و استكباري به غارت و قلع و قمع كشورها و ملّتهاي ضعيف مشغولند، شاهد بياوريم، بلكه براي ارزيابي اهميّت موضوع، توجّه به همين نكته كافي است كه كساني در سازندگي فرداي اين جامعه و كشور، بطور صحيح و مفيد مشاركت خواهند داشت و افرادي قوا و امكانات به دست‏آمده خود را در خدمت مردم خويش قرار خواهند داد كه از ابتداي تحصيل و به همراه آن در جهت تهذيب اخلاق و دفع سموم و پليديها و غرضهاي فاسد از صفحه دل نيز كوشيده باشند.

تهذيب نفس بدين خاطر است كه انسان را از نقص به سوي كمال پيش ببرد و او را پله به پله تا اوج عرش پرواز دهد و از اصطبل شكم‏پرستي و شهوتراني خارج كند و به بلندترين جايگاه فضيلتها و صفات نيكوي انساني برساند.

اين نكته قابل توجه است كه از ديدگاه اسلام، تمامي علوم و فنوني كه براي رشد و تعالي فرهنگ و نيز زندگي مادي مردم مفيد است، لازم است و

حتي قسمتي از آنها كه به رفع نيازهاي جامعه اسلامي مربوط مي‏شود محكوم به وجوب است(2)، بلكه اساس استقلال و خودكفايي واقعي و مقابله جدي با تهاجم فرهنگي استكبار است. امام صادق عليه‏السلام به شبير دهقان كه از اصحاب آن حضرت است فرمود: هر كس از شيعيان ما دنبال فهم مسائل و كسب علم نرود، خيري در او نيست، زيرا چنين كسي در اثر عقب ماندگي علمي نيازمند مخالفان مي‏شود و هنگامي كه چنين شد آنان او را بدون اينكه خود بفهمد به راه گمراه خويش خواهند كشاند(3).

البته اين سخن، گرچه درباره مسائل ديني و نسبت به فرقه‏هاي غير شيعي است، ولي يك قاعده كلي و عام است و رهنمودي ماندني براي نجات مسلمانان تا هميشه تاريخ است. اين يك حقيقت تلخ است كه دشمنان ما در علوم و فنون از ما جلو باشند و ما به آنها نياز داشته باشيم. آنان علي رغم خواست ماوبگونه‏اي كه‏حتي‏خودازآن غافل‏باشيم،فرهنگ‏گمراه‏كننده‏و فاسد خود را همراه با فرآورده‏هاي علمي و صنعتي خود بر ما تحميل خواهند كرد.

با اين حال، در ميان رشته‏هاي علوم آن دسته، از شرافت بيشتري برخوردار است كه قافله بشري را در راستاي قرب الهي و كمالات معنوي پيش ببرد و انسان را به حقيقت وجود خود و آفريدگارش و وظايفي كه در برابر او دارد، هر چه بيشتر آشنا كند. از اين رو، در كلمات امامان معصوم عليهم‏السلام «معرفة النفس» پر سودترين دانشها(4) و "فقه" بايسته‏ترين(5) آنها معرفي شده است، زيرا خودشناسي، سكوي پرش و فقه جهت آن به حساب مي‏آيد.

اگر آدمي خود را نشناسد و به حقيقت وجود خويش آگاه نگردد، به سوي كمال قدم برنمي‏دارد و تا حركت خود را، در جهت صحيحي سامان ندهد، به مقصد نمي‏رسد.

دانش‏آموزان عزيز كه در سنين اول جواني‏اند و بهترين فرصت را براي پرداختن به اين گونه امور دارند، بايد توجه كنند، كه همواره در تحصيل دانش هدف واقعي را كه همان تهذيب و تزكيه و دستيابي به كمالات انساني است، در نظر داشته باشند، چه در علومي كه بطور مستقيم بدان مربوط است مانند علوم ديني و چه نسبت به دانشهايي كه در ارتباط با اداره جامعه است و بطور غير مستقيم با آن مرتبط است.

هدفهاي موضعي و پست مادي، از ارزش علوم مي‏كاهد و انسان را در زندگي‏ناكام‏مي‏كند.اگرمقصد،تنهانام‏ونان، مدرك ورياست‏باشد،نه‏علوم به شايستگي‏رشدخواهديافت‏ونه‏جامعه‏بشري به‏فلاح و رستگاري خواهد رسيد.

علم همچون باران رحمتي است كه اگر بر گل و گياه خوشبو ببارد، فضا را معطّر و با طراوت مي‏كند و چنانچه بر زمين آلوده ببارد بوي تعفّن آن همگان را خواهد آزرد. علم مانند مشعل درخشاني است كه اگر در دست انسان پاك و خودساخته‏اي قرار گيرد، فرا راه انسانهاي گرفتار ظلمت جهل و فساد قرار مي‏گيرد و اگر در اختيار دزد بدانديش و ناپاكي قرار گيرد، در جهت غارت و چپاول اموال همنوعان خويش به كار خواهد رفت.

1 ـ اصول كافي، ج1، ص30، چاپ عربي.

2 ـ ر.ك. مكاسب، شيخ انصاري، ص64.

3 ـ اصول كافي، ج1، ص33.

4 ـ تفسير الميزان، ج5، ص186، چاپ ايران.

5 ـ ر.ك. بحارالانوار، ج1، ص209 ـ 221 و اصول كافي، ج1، ص30 ـ 31.
>

اصول كافي,jeld=1,safhe=30

مكاسب,شيخ انصاري,safhe=64

اصول كافي,jeld=1,safhe=33

تفسير الميزان,jeld=5,safhe=186

بحارالانوار,jeld=1,safhe=221-209

اصول كافي,jeld=1,safhe=31-30