امر به معروف و نهى از منكر يا نظارت همگانى (1)

هادى دوست محمدى

بر هيچ‏كس پوشيده‏نيست كه وجوب اين قانون حياتبخش، از ضروريات و مسلمات آئين اسلام و از طريق كتاب‏«قرآن، سنت، عقل و اجماع‏» ثابت مى‏باشد تا آنجا كه در برخى از مذاهب اسلامى، آن‏را از اصول دين شمرده‏اند (1) و بيشتر از آن كه در كتب فقهى، اخلاقى و اجتماعى مطرح‏شده، در كتب «كلامى‏» مورد بحث و تحليل قرار گرفته است.

آيات و روايات و نصوص مصرحه بر وجوب، در حدى از كثرت و شمول است كه بحث‏پيرامون آن از گنجايش اين مقال خارج است (2) .

در كتب فقه و حديث، بيشتر در كيفيت وجوب، شرائط و مراتب بحث‏شده است كه‏محققان ارجمند مطلع بوده مراجعه نيز خواهند كرد.

اما كيفيت وجوب، در نظام حكومتى اسلام كه با عنايات الهى، امروز در اختيارمسلمانان ايران قرار گرفته و هم‏اكنون رسول رسولان و پيام‏آور پيام‏آوران شده، امام‏و پيشواى حق‏جويان و حق‏طلبان گشته‏ايم چگونه است؟

خلافت مومنان و صالحان

خداى‏متعال وعده داده است كه مومنان و صالحان، وارثان زمين و حاكمان قدرتمند و خليفه‏او خواهند بود كه نتيجه و عكس‏العمل طبيعى ايمان و عمل صالح، به دست‏آوردن تمكن وقدرت و رياست و خلافت معرفى شده است:

(وعد الله الذين آمنوا منكم و عملوا الصالحات ليستخلفنهم فى الارض كما استخلف‏الذين من قبلهم و ليمكنن لهم دينهم الذى ارتضى لهم و ليبدلنهم من بعد خوفه‏امنا) (3) .

«به كسانى از شما كه مومن بوده عمل صالح انجام داده‏اند، خدا وعده داده است‏كه آنان را جانشين و خليفه خود و وارثان زمين گرداند، همچنان كه پيشينيان آنان‏را خليفه قرار داد و دينشان را كه براى آنان پسنديده وانتخاب كرده است، بى‏ترديدبه نفع آنان تمكن و قدرت خواهد بخشيد و ترس و خوفشان را به امن و آرامش مبدل‏خواهد ساخت و...».

آنگاه در ادامه آيه شريفه حقيقتى را خاطرنشان مى‏فرمايد كه براى هر انسان‏مسلمانى قابل تعمق و توجه ويژه و بخصوص براى مسوولان نظام و حكومت اسلامى ومومنان و صالحان، اخطارى تكان‏دهنده و جدى است. آنجا كه مى‏فرمايد:

(...يعبدوننى و لا يشركون بى شيئا و من كفر بعد ذلك فاولئك هم الفاسقون) (4) .

«... آنان مرا پرستش مى‏كنند و بر من شريك و انبازى قائل نمى‏شوند و هركس پس‏از اين كفر ورزد، پس آنان افرادى فاسق و تبه‏كارند».

و در مورد ديگرى مى‏فرمايد:

(الذين ان مكناهم فى الارض اقامواالصلاه و آتوا الزكاه و امروا بالمعروف ونهوا عن المنكر و لله عاقبه الامور) (5) .

«مومنان و صالحاانى كه مظلوم گشته و برخى از آنان كشته شده از خانه وديارشان اخراج شده بودند و خدا از آنان دفاع نمود و ياريشان كرد (6) كسانى هستندكه اگر قدرت و مكنت در روى زمين به آنان بدهيم، قيام به نماز كنند(نماز را برپادارند) و به اتيان و پرداخت زكات و ماليات اسلامى اقدام كنند و امر به معروف ونهى از منكر را احياء نمايند و سرانجام همه امور براى خدا است‏».

در هر دو آيه كريمه به واژه «مكنت‏» و قدرت تصريح گشته و در هر دو مورد،شكرانه اين قدرت را توجه بيشتر به خداى متعال و عبادت او دانسته و كفران اين‏نعمت‏بزرگ را موجب فسق و تبهكارى معرفى كرده است و در آيه دوم توجه و عبادت خدارا در اقامه و احياى نماز، زكات و امر به معروف و نهى از منكر، خلاصه و مشخص‏نموده است.

رسول اكرم(ص) مى‏فرمايند:

«من امر بالمعروف و نهى عن المنكر فهو خليفه الله فى ارضه و خليفه رسوله وخليفه كتابه‏» (7) .

«كسى كه امر به معروف و نهى از منكر كند، پس او خليفه خدا در زمين و خليفه‏رسول خدا و خليفه كتاب خدا است‏».

قانون اساسى جمهورى اسلامى ايران

خوشبختانه در اصل هفتم قانون اساسى جمهورى‏اسلامى ايران (كه نتيجه عمل صالح مومنان و صالحان و ايثار و فداكارى شاهدان وشهيدان است) به اين جهت توجه ويژه و تاكيد و تصريح گشته است.

«در جمهورى اسلامى ايران دعوت به خير، امر به معروف و نهى از منكر، وظيفه‏اى‏است همگانى و متفاوت بر عهده مردم نسبت‏به يكديگر، دولت نسبت‏به مردم و مردم‏نسبت‏به دولت، شرائط و حدود و كيفيت آن را قانون تعيين مى‏كند».

(والمومنون بعضهم اولياء بعض يامرون بالمعروف و ينهون عن المنكر) (8) .

از وظائف دولت اسلامى

با توجه به نكات فوق و اصل هفتم از قانون اساسى جمهورى‏اسلامى ايران، لازم به يادآورى است كه نظام اسلامى بايد وزارتخانه، سازمان، مركز وگروهى را با هر نام مناسب تشكيل دهد كه وظيفه اين گروه، همان اجراى صحيح قانون‏زندگى‏ساز امر به معروف و نهى از منكر باشد كه وجوب انجام اين وظيفه، كاملا ازكتاب و سنت معلوم و خود پشتوانه‏اى محكم و شكست‏ناپذير براى قدرتمندى نظام و براى‏حفظ مصالح آحاد مردم و جامعه انسانى اسلامى است.

خداى متعال، پس از آن كه دستور اكيد مى‏فرمايد بر اين كه وحدت و برادرى واتحاد در پرتو توحيد را مستحكم سازيد و همواره از تفرق و پراكندگى دورى جوئيد وبا اين كه قبلا متفرق و دشمنان يكديگر بوديد، امروز با نعمت اسلام قدر نعمت اخوت‏و وحدت را بدانيد (9) مى‏افزايد:

(ولتكن منكم امه يدعون الى الخير و يامرون بالمعروف و ينهون عن المنكر واولئك هم المفلحون) (10) .

«و بايد از ميان شما گروهى و امتى باشند كه به خير و نيكى دعوت نمايند، وامر به معروف و نهى از منكر كنند و اينان همان رستگارانند».

بر هر دانشمند آگاه به معارف قرآنى پوشيده نيست كه اين آيه كريمه با صراحت‏تمام و بدون استعاره و كنايه و بدون نياز به تاويل و تفسير، امر مى‏فرمايد كه‏«بايد» گروه و امتى باشند امر به معروف و نهى از منكر نمايند. و هيچ مطلب وسخن ديگرى نمى‏تواند توجيه ديگرى بنمايد و كسى نمى‏تواند معناى ديگرى از آن ادعاكند، بنابراين تشكيل چنين گروهى بر مسلمانان واجب است‏بخصوص نظامى مانند جمهورى‏اسلامى ايران كه با الطاف خاص الهى حكومتى اسلامى دارد و بنيانگذار عظيم و فقيدش‏تاكيد كرده است كه جمهورى اسلامى نه يك كلمه كم و نه يك كلمه زياد و امروز رهبرمعظم انقلاب و مسوولان محترم نظام، آرمان و ايده‏اى جز تعقيب اهداف الهى اسلام وپياده كردن تمام ابعاد اسلام را ندارند. و خون پاك شهيدان جز براى اين منظورجارى نگشته و فرزندان رشيد و عزيز اسلام و برادران و خواهران افتخارآفرين ايران،آرزوئى جز اين نداشته و ندارند. خداى متعال در آيه 14 سوره يونس مى‏فرمايند: (ثم‏جعلناكم خلائف فى الارض من بعدهم لننظر كيف تعملون) «ما شما را خلفاى زمين قرارداديم تا ببينيم چگونه عمل مى‏كنيد؟».

واجب عينى و واجب كفائى

با عنايت‏به اين كه از برخى از آيات كريمه قرآنى وروايات و نصوص معصومين عليهم السلام وجوب عينى امر به معروف و نهى از منكر، استفاده مى‏شود وبر فرد فرد مسلمانان واجب است، چگونه ما به ضرورت و وجوب تشكيل گروه امر به‏معروف و نهى از منكر تاكيد مى‏كنيم؟ در صورتى كه از هيچ فرد مسلمان ساقط نمى‏شود.

چند آيه بعد از اين آيه در سوره آل عمران مى‏خوانيم: (كنتم خير امه اخرجت‏للناس تامرون بالمعروف و تنهون عن المنكر) (11) «شما برترين و بهترين امتى‏هستيد كه به نفع و صلاح مردم برانگيخته شديد. امر به معروف مى‏كنيد و نهى از منكرمى‏نمائيد».

و روايات بسيارى كه مضمونشان چنين است: «امر به عروف و نهى از منكر نمائيد ويا آماده بلا و هلاكت‏باشيد كه در اين صورت اشرار مردم بر شما مسلط خواهد شد و هرچه دعا كنيد مستجاب نخواهد گشت‏» (12) .

اين‏گونه روايات و آيات قرآن كه اصولا دليل داشتن ايمان را اجراى اين قانون‏دانسته‏اند، مى‏رسانند كه بر همه مسلمانان واجب است ولى از آيه مورد بحث مااستفاده مى‏شود كه بر امت و گروه خاصى واجب مى‏باشد؟

اجراى يك واجب به دو صورت

بديهى است كه در مورد اصل وجوب، بحثى نيست اما علاوه‏بر اين كه آيات و روايات عموما مويد وجوب اجراى اين حكم به صورت گروهى نيزهستند و تضادى با آن ندارند مى‏رسانند كه: بر همه مسلمانان فرض است كه اين حكم‏را رعايت و اجرا نمايند و با وجود شرائط كه در جاى خود مشخص است، نمى‏توانند اززيربار مسووليت‏شانه خالى كنند و بر فرد فرد مسلمانان لازم است اما اين نوع‏واجب، مانع آن نيست كه به صورت ديگرى نيز باشد، براى اهميت اين قانون و ارزش‏حياتى كه براى جامعه بشرى دربر دارد، قرآن مجيد راه‏هاى مختلفى را براى حسن‏اجراى آن پيشنهاد داده و مقرر كرده است كه مسلمانان بتوانند به طور كامل آن رااجرا نمايند.

نظر به اين كه ممكن است در بعضى از موارد، اجراى آن با تك‏تك افراد، ممكن‏نباشد و به قدرت و توان بيشتر و تشكل و سازماندهى منظم‏ترى نياز باشد، دستورداده است كه بايد گروهى واجد شرائط، اين وظيفه را بر عهده داشته باشند تاهيچ‏گونه ضعف و نقيصه‏اى به وجود نيايد و مصالح مردم به خطر نيفتد و مفاسد درجامعه ريشه ندواند و احكام الهى از پشتوانه محكمى برخوردار باشد.

ادامه دارد

1- قاضى عبدالجبار، از دانشمندان و رهبران بنام معتزله، امر به‏معروف و نهى از منكر را اصل پنجم از اصول دين دانسته است. به كتابهاى‏«المغنى‏» و «اصول‏الخمسه‏» تحقيق عبدالكريم عثمان، طبع مكتبه‏الوحده، ص 741مراجعه شود.

2- علاوه بر قرآن مجيد به منابع: وسائل الشيعه شيخ حر عاملى و كافى كلينى، ص‏328، من لا يحضره‏الفقيه صدوق، ص 381، تهذيب الاحكام شيخ طوسى 460ه و ساير كتب‏حديث و منابع فقهى مثل: المقنع شيخ مفيد و رسائل مرحوم سيد مرتضى، المواسم،نهايه شيخ الطائفه، الاقتصاد، المهذب، جواهر، سرائر ابن ادريس، شرايع الاسلام و المختصر النافع محقق على الاطلاق 476، فقه الرموز، تذكره‏الفقهاء، قواعد علامه،مختلف الشيعه، تحريرالاحكام علامه حلى 726، الارشاد شيخ مفيد413ه، تبصره المتعلمين علامه حلى، ايضاح الفوائد، الدروس شهيد اول 186، اللمعه الدمشقيه،جلداول، 786، المهذب البارع احمد بن فهد حلى 841ه، الروضه البهيه شهيد ثانى‏966ه، مجمع الفائده والبرهان، جامع عباسى شيخ بهائى، كفايه‏الاحكام، جامع‏المدارك‏مرحوم آيه‏الله سيد احمد خوانسارى، مباحث فقه مرحوم امام خمينى(ره).

3- سوره نور، آيه 55.

4- سوره نور، آيه 55.

5- حج، 41.

6- اين جمله‏ها مربوط به آيات قبل است مراجعه شود.

7- مجمع البيان، ذيل آيه 104 سوره آل عمران.

8- سوره توبه، آيه‏71 «مومنان، ولى و دوستدار يكديگرند، اممر به معروف‏مى‏كنند و نهى از منكر مى‏نمايند».

9- به آيات قبل از آيه 104 سوره آل عمران مراجعه شود.

10- آل عمران، 104.

11- آل عمران، 110.

12- به ابواب امر به معروف در كتب حديث مثل كافى و وسائل الشيعه و ...مراجعه شود.