زن در دو عرصه سلوك انسانى و مناسبات اجتماعى
قسمت نهم

احمد آكوچكيان

اين قسمت:

مرورى بر گذشته, نگاهى به آينده

تدوين و پيشنهاد الگوى مطلوب زن و زنانگى و ارائه تصويرى سزاوار از زن الگو, با سنت و زندگانى صديقه طاهره(س) و زينب كبرى(س), عزم و انگيزه كاوش و نگارش در اين مكتوب بلند است. در آستانه ورود به فصل دوم اين تحقيق, براى ارائه تصويرى كلان از كليت اين تحقيق و ايجاد درك وضعيت روشنترى در مخاطب اين نوشته, اشارتى به ضرورت و انگيزه تحقيق و گزارشى فهرست واره از مباحث گذشته را, اينك, مرور مى كنيم:

ضرورت و انگيزه اين تحقيق

ضرورتهاى چندى نگارنده را به نگاشتن اين تحقيق برانگيخته است, كه از آن جمله اند:

1 - جامعه امروز ما و به اين قرار زن امروز ما در عرصه فرهنگ خويش, در كوران تحول و تنش در سه مقوله فكرى, اخلاقى و هويت است. در حوزه فكرى اين تحول و بحران, پرسش و دغدغه اصلى جامعه ما, پرسش از نقش دين در زندگى بشر است به اينكه: حقيقت و گوهر دين كدام است؟ چه انتظارى از دين مى رود؟ آموزه هاى دين براى زندگى انسانى - اجتماعى ما چيست؟

تفسير پيشنهادى ما از تعاليم دين براى نسل امروز - براى مثال از سنت فاطمه زهرا سلام الله عليها - بايستى پاسخگوى آن پرسش و سوالهاى جزئى تر درون آن باشد. انديشه دينى پيشنهادى بايستى فراگير پنج ركن ((مذهب)), ((انسان)), ((زمان)), ((زندگى)) (حيات) و ((رشد و رستگارى)) باشد كه از ((مذهب)) نظر به ((متن)) آن, از ((انسان)) به ((ماهيت والاى)) او و از ((زمان)) به ((واقعيت متحول)) آن و از ((زندگى)) (حيات), به ((محتواى جدى آن)) و از ((رشد و رستگارى)) به مضمون و بهره هاى انسان ساز و جامعه ساز آن باشد. به اين قرار, تفسير پيشنهادى ما از دين در چارچوبه يك جهان بينى و جهان شناسى مرتبط و يك ايدئولوژى سيال و يك دستگاه (سيستم) فكرى - عملى برگرفته از اصل اسلام, يعنى قرآن كريم و تعاليم پيامبر اكرم((ص)) و امامان معصوم((ع)); فهرستى است از مسايل و نيازهاى گوناگون فردى و اجتماعى و مادى و معنوى انسان, در زندگى متحول و نوين بشرى, به مقصود و تاسيس جامعه سالم و متكامل انسانى.

2 - تبيين جريان ديانت و ديندارى در عرصه مسائل نوبه نو شونده انسانى - اجتماعى در جامعه امروز, وام دار دو كوشش مطالعاتى - پژوهشى عمده است, يكى تفسير و عرضه اى منسجم از دستگاه فكرى - عملى اسلام در قالب سيستمهاى سياسى, اقتصادى, اجتماعى, فرهنگى, حقوقى و... براى تصويربخشى الگوى مطلوب اجتماعى و ديگرى تدوين و ارائه الگوى توسعه فرهنگى, اجتماعى, سياسى و اقتصادى نظام بر پايه آن سيستمهاى يادشده, تا در چارچوبه الگوهاى يادشده بتوان به سياستگذارى و برنامه ريزى توسعه انسانى اقدام نمود. بدينسان براى روشن نمودن آميختگى ابعاد گوناگون دين اسلام با مساله اساسى ((حاكميت سالم و انسانى)) بر اين دو كوشش بايستى, كمر همت بست, كه در اين ميان موضوع و مقوله زن نيز بايستى در هر دو حوزه مطالعاتى - پژوهشى ياد شده مدنظر باشد.

3 - پرسش هر دم افزونتر و فراگيرتر زن امروز اين است كه الگوى مطلوب زن و زنانگى كه پاسخگوى آرمان جويى و غايت خواهى زن امروز باشد, كدام است, الگويى آموزگار شيوه درست زندگى زن امروز, در جهان امروز و به زبان اين نسل. بسيارى از بانوان جامعه, به ويژه نسل جوان, چه بسا با اين پندار و گمان در رسند كه الگوى امروزين زن را ديگر نمى توان از منابع ناب و سره فرهنگى خويش استنباط كرد و به آنان عرضه داشت بلكه بايستى پذيراى الگوهاى دست ساخت فرهنگهاى وارداتى بود, چرا كه آن الگوها و اسوه هاى فرهنگ خود ما پاسخگوى نيازها و مسائل زندگى متحول انسانى امروز نيستند. از اين رو است كه فرهيختگان و دغدغه داران دين و آيين و ملت, بايستى از متن منابع سره فرهنگى خويش, الگوهاى مطلوب مزبور را خود استنباط كنند و به زبان فكرى و روحى و اخلاقى و اجتماعى اين نسل به دست دهند.

4 - كاوش در مقوله ((زن و توسعه)), كه اين نيز, مساله اى است كه به تدريج ابعاد گوناگون آن در جامعه ما درحال نشو و نما مى باشد, زمينه ديگر بيانگر انگاره ماهوى تحقيق پيشنهادى ماست.

واقع آن است كه زنان به عنوان نيمى از منابع انسانى جامعه بشرى, نه تنها موضوع و هدف توسعه اى هستند, بلكه عامل پيشبرد اهداف توسعه اقتصادى, اجتماعى, فرهنگى, سياسى نيز به شمار مىآيند و بايد با تبيين درست جايگاه و نقش توسعه اى زنان, الگوى فرايند توسعه اى زن مسلمان امروز را تدوين كرده و ارائه نمود تا برپايه آن حضور كارآمد زن مسلمان را در حركت و نهضت اسلامى تامين كرد.

بر اين همه بايد تعلق خاطر درونى خويش را نيز افزود. آدمى هنگامى كه لحظه هاى سرشار از آدميت و انسانيت زندگى خويش را با خودآگاهى و تجربه درونى و تجربه هاى بيرونى, در گرو حضور دو بانوى بزرگ - صديقه طاهره((س)) و زينب كبرى((س)) در جاى جاى زندگى و انديشه و احساس و سلوك و اجتماع خويش يافت و باور كرد و عشق به خوبى و حقيقت و زيبايى و آدميت در وجود او ريخت و شكل گرفت و با عميقترين لايه هاى وجودى خود, هويت خويش را و رستگارى خويش را در گرو پيوند خوردن و استعانت به آنان ديد و باور داشت, مى خواهد بيشتر آنان را بداند و با آنان زندگى كند.

حوزه اين تحقيق و ساختار كلى آن

زنان در دو قلمرو مساله دارند:

1 - قلمرو فردى: مشكلات شخصيتى - در سه بخش فكرى, اخلاقى و رفتارى - كه از وجهه نظر انسانى و تربيتى بايد در انديشه و روح و سلوك آنان حل شود.

2 - قلمرو اجتماعى: در خانواده و در جامعه بزرگتر.

2 - 1 - قلمرو خانواده: مسائل متنوع فرهنگى, حقوقى و اقتصادى و ادارى و ارتباطى است كه زنان در محيط خانواده دارند.

2 - 2 - قلمرو جامعه بزرگتر: همان مسائل اجتماعى, حقوقى, فرهنگى, سياسى و اقتصادى زنان در سطحى وسيعتر از خانواده.

هر كدام از مسائل مزبور و قلمروهاى ياد شده را, از سه وجهه نظر مى توان نگريست: يكى از وجهه نظر وضعيتى كه زنان, امروز و در گذشته تاريخى موثر در وضعيت امروز خويش, داشته و دارند. ديگرى الگوى مطلوب حيات فردى و اجتماعى زنان و سوم راهبردهاى تحول توسعه اى زنان به سوى آرمانها و غايات توسعه اى برگزيده در الگوى مطلوب. پس در يك برآورد كمى, تعداد نه پروژه مطالعاتى - تحقيقاتى در موضوع و مقوله زن بايستى در دستور كار تحقيق و پژوهش قرار گيرند. ديدگاه پژوهشى برگزيده ما در اين تحقيق به طور اصولى چه در قلمرو فردى (سير و سلوك انسانى) و چه در قلمرو اجتماعى (خانواده و جامعه بزرگتر) همان ديدگاه مطلوب يا كاوش هنجارى مى باشد. گرچه از همين منظر هنجارى نيز نيم نگاهى توصيفى و راهبردى, به اين موضوع و مقوله خواهيم داشت. مباحث اين تحقيق تا به اينك داراى فهرست زير مى باشند.

طرح تحقيق

طرح تحقيق يك پروژه, دربردارنده ابعاد عمده ساختار عمومى پژوهش پيشنهادى است. طرح موضوع و بيان صورت مساله تحقيق, ضرورت و جايگاه تحقيق, فرضيه يا الگوى اجمالى پيشنهادى تحقيق, سازمان كلى, اصول موضوعه, اصول نظريه تحليلى, روش و زمينه هاى تحقيق, اصلى ترين ابعاد ياد شده اند.

مقدمه و مدخل اين مكتوب بيانگر طرح تحقيق پيشنهادى بودند.

طرح موضوع, ضرورت تحقيق, ديدگاه آغازين و انديشه كلى حاكم بر تحقيق در ((نگاه اول)) و ((فشرده سخن)) گذشت. سازمان كلى تحقيق, اصول موضوعه اصلى, اصول نظريه تحليلى, روش تحقيق و زمينه هاى تحقيق نيز در ((مدخل)) آمد.

بخش اول تحقيق

تحقيق پيشنهادى در بخش اول, در چند فصل به تبيين ابعاد فردى و انسانى زن الگو مى پردازد و زن را در عرصه سير و سلوك انسانى مورد بررسى ارزشى و هنجارى, قرار مى دهد.

بخش اول خود پنج فصل دارد كه فصل اول آن به برخى نكته هاى آغازين براى آشنايى با زمينه هاى تربيتى چندى از زندگانى دو بانوى بزرگ, مى پردازد و داراى فهرست مطالب زير مى باشد:

- فصل اول: زندگانى دو بانوى بزرگ از وجهه هاى تربيتى -انسانى چند

-شخصيت, منش و عوامل شكل دهنده شخصيت و سلوك انسانى

- تربيت, مربى و چند زمينه تربيتى در شناخت دو بانوى بزرگ

1 - توصيف وضعيت اجتماعى حاكم

عصر جاهليت مردانگارانه

عصر جاهليت بدوى

خردورزى مردانگارانه, درونى ترين مضمون جاهليت فرهنگى در برخورد با مقوله زن

جاهليت مردانگارانه و خردورزى مردانگارانه در حوزه فرهنگى ما

آدميت مظلوم

2 - گزارشى كوتاه از برخى جنبه هاى زندگانى دوبانوى بزرگ

2 - 1 - صديقه طاهره در منظر تربيت شناختى

- فاطمه در عرصه سه جريان و سه شناخت

گام به گام با برهه هاى زندگانى

- در برابر جاهليت

- در برهه دخترى با آموزه هاى دختر الگو

- با شوى خويش

- زن الگو با كودكانش: مادر الگو

- زن الگو با مردمش

- آخرين فرجام: زن الگو با مرگش نيز آموزگار

- با زهرا(س) پس از او

- زن الگو از ما در ميان ما

2 - 2 - زينب كبرى(س), زمينه ها و فرازها

- لحظه هاى زندگى

- دوره هاى تاريخ اسلام و مسلمانى

- زينب در عرصه دو جريان و دو شناخت

گام به گام با برهه هاى زندگانى:

- در خانواده الگو

- با شوى خويش

- مادر الگو

اشارتى به عاشورا:

- باعاشورادردوعرصه سلوك انسانى ومناسبات اجتماعى

- عاشورا و پرسشهايى چند پيش روى ما

- تاريخ, عاشورا, بستر جريان انديشه و حيات

- يك منظر پيشنهادى در شناخت عاشورا - كربلا

- انديشه اصلاح در نگره دينى و امامت شيعى

- چارچوبه تحليل پيشنهادى قيام عاشورا

- عاشورا در عرصه تربيت انسانى

- با عاشورا در عرصه مديريت اجتماعى

زن الگو با عاشورا

- جريان انسانى با عاشورا - كربلا

- زن الگو در عرصه عاشورا

- چند چهره از زن الگو با عاشورا

آنچه خواهد آمد

از بخش اول پروژه, فصل اول را گذرانده ايم و چهار فصل باقى است. فصل دوم تا فصل چهارم, به ابعاد اصلى تربيت انسانى مى پردازد.

فصل دوم: بينش و انديشه و شناخت را با زن الگو, تصوير مى كند كه وجهه شناختى و شعورى و بينشى زن الگو كدام است و اينكه چه بينشها و شناختهايى زمينه رشد معرفتى زن را در جريان عام سير و سلوك انسانى او, تامين مى كند. نظام معارف دين نيز از اين وجهه مورد بررسى قرار مى گيرد.

فصل سوم: پژوهش درباره احساس و عاطفه و ايمان با زن الگو است. در اين فصل مى كوشيم تا با صديقه طاهره(س) و زينب كبرى(س) نشان دهيم كه بعد روحى و اخلاقى زن الگو كدام است و هم با سنت و زندگانى آنان ساختار و ابعاد نظام اخلاقى - ارزشى مطلوب را تصوير كنيم.

فصل چهارم: تحقيق در بعد رفتارى و سلوكى زن الگو است و به ابعاد رفتار اخلافى, عبادى - حقوقى زن الگو پردازد.

فصل پنجم: به جمع بندى فصلهاى گذشته در قالب نظام تربيتى با زن الگو مى پردازد و در چارچوبه اين نظام, عناصر معنوى سيستم تربيتى اسلام, هدف, عناصر, عوامل, روابط, مبنا و نظام درونى سيستم تربيتى اسلام با زن الگو تصوير مى شود.

بخش دوم: زن الگو در عرصه مديريت اجتماعى

بخش دوم از وجهه نظر مديريت مناسبات اجتماعى به زن الگو مى نگرد, و ابعاد حضور فرهنگى, سياسى و اقتصادى و اجتماعى زن الگو را در فصلهايى چند تبيين مى كند.ادامه دارد.

ماهنامه پيام زن ـ شماره 31 ـ مهر 73