چهره برترين

على اكبر پرورش

سَلامٌ عَلَيْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ در كتاب «صوت العدالة الانسانية» از كتابى بنام «احتضاريات و القبريات» نام برده مى‏شود كه قاعدتا شايد ابتكارى‏ترين كتاب در نوع خود باشد. در اين كتاب از چهره‏هاى معروف جهان تا همان زمان قرن چهارم ذكر مى‏شود كه در مقابله با مرگ از خود چه عكس العملى نشان داده‏اند، و بعد نتيجه گيرى ميكند كه در بين جملات انسانهاى بزرگ در برخورد با مرگ، زيباترين و عظيمترين جمله به على بن ابي طالب (ع) اختصاص دارد كه در لحظات آخر عمر خود كه فرق مباركش (كه بى شك بر فرقدان پيشى مى‏گرفت) شكافته شد فرمود: «فزت و ربّ الكعبة ».

اين جمله از يك «فعل» و يك «قسم» تشكيل شده كه با استمداد از روح پرفتوح امام امير المؤمنين سلام اللّه عليه مقدارى در اين زمينه بحث خواهم نمود .

سوگند «و ربّ الكعبة»، خود جهت عمل امير المؤمنين (ع) را مشخص ميكند كه در حقيقت بسمت پروردگار كعبه، و براى او و در راه او بوده است. شايد خود لطيفه‏اى هم باشد كه شهادتش همچون ولادتش رو به كعبه دارد، و بقول عبد الفتاح عبد المقصود كه جمله شاعرانه‏اى دارد: «كعبه قبله عبادت است، ولادت امير (ع) در آنجا اتّفاق افتاد تا جهت ولايت هم به همان سمت باشد .»

در مورد قسمت اوّل يعنى «فزت»، ابتدائا مقدمه‏اى را عرض ميكنم: شما خود نيز تجربه كرده‏ايد كه هر انسانى در مقابله با مرگ جمله‏اى را بروز مى‏دهد حتّى اگر به زبان نياورد. اين جمله بدون تعيّن و تشخص كه در جان او نهفته است طورى نيست كه بطور مصنوعى بتوان آنرا تمرين كرد و بروز داد .

جمله‏اى كه در آن لحظه خارج مى‏شود، در حقيقت نمودار مجموعه حيات انسان و « شاكله» انسان است. همان «شاكله» اى كه در طول ساليان مديد عمل شده و در آن لحظه به شكل عصاره فكر و انديشه و عمل و مجموعه حيات انسان بروز پيدا ميكند و لذا نمى‏شود آنرا از قبل بطور مصنوعى تمرين كرد .

اگر مى‏بينيد كسى در لحظه مرگ، مثلا فرياد مى‏زند: «واى مادرم»، معلوم مى‏شود او يك مجموعه حيات عاطفى دارد. ديگرى از اموالش سخن مى‏گويد و نشان مى‏دهد كه روح ماديّت در تمامى وجود او رخنه كرده است. و افراد ديگر، بنوعى ديگر، برخورد داشته‏اند .

جمله حضرت امير (سلام اللّه عليه) عظيمترين جمله‏ايست كه يك انسان در مقابله با مرگ بيان كرده، و در حقيقت مرامنامه و اساسنامه و قطعنامه و پايان نامه حيات و عمل و تفكر و انديشه و موجوديّت اوست .

براى بررسى بيشتر كاربرد اين لفظ، به قرآن مراجعه مى‏كنيم تا بنگريم قرآن چه كسانى را «اهل فوز» ميداند. ما معتقديم وقتى حضرت امير (ع) مى‏فرمايد: «فزت»، قرآن شاهد بر اوست. قرآن و حديث و سنّت، شاهد بر يافته‏هاى اولياء اللّه است. آنها مشهود آن شاهد (قرآن) مى‏شوند .

در قرآن كريم «فوز» در دو بعد مطرح شده است:

1- اعمالى را نام مى‏برد و آنها را «فوز» معرفى ميكند .

2- نتيجه و ميوه بعضى اعمال را «فوز» معرفى ميكند نه خود اعمال را .

در مورد اول به اين آيات برمى‏خوريم: «وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَخْشَ اللَّهَ وَ يَتَّقْهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْفائِزُونَ» يعنى اطاعت‏

خدا و رسول، خشيت خدا و تقوى، خود اين اعمال فوز است .

بنا بر اين وقتى حضرت امير مى‏فرمايد: «فزت»، يعنى مجموعه حياتم، اطاعت از خدا و رسول و تقوى و خشيت بوده است .

آيه ديگر: «الَّذِينَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْفائِزُونَ» در اين آيه، ايمان، هجرت و جهاد فى سبيل اللّه به اموال و جانها، فوز شمرده شده است و گوينده جمله «فزت» اين آيه را شاهد بر عمل، تفكّر و مجموعه حيات خودش مى‏بيند و چون جوهره ايمان در جان اوست، و جهاد و هجرت در مجموعه عمل اوست، آن جمله را هنگام مرگ مى‏فرمايد .

در آيه ديگر «إِنِّي جَزَيْتُهُمُ الْيَوْمَ بِما صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ» صابران را در مأمن فوز آرميده ميداند. كسانى كه در مقابله با نيشخندها و سخريه‏ها و بازيگريهاى دشمن صبورانه ايستاده، و با اين حربه دل حوادث را مى‏شكافند به فوز مى‏رسند .

آيه ديگر «إِنَّ اللَّهَ اشْتَرى‏ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ يُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَيَقْتُلُونَ وَ يُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِيلِ وَ الْقُرْآنِ وَ مَنْ أَوْفى‏ بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذِي بايَعْتُمْ بِهِ وَ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ» و آيه بعد از آن «التَّائِبُونَ الْعابِدُونَ الْحامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ الْحافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ» در اين دو آيه، به هر دو بعد فوز توجه شده است. هم به نفس عمل، و هم نتيجه و ميوه عمل .

از طرفى، كسانى را كه در معامله‏اى كه خداوند خريدار و فروشنده مؤمنين، و مورد معامله، جان و مال مؤمنين، و سند معامله تورات و انجيل و قرآن، و بهاى معامله، بهشت، و سرانجام معامله «فوز» است وارد شده‏اند اين گونه است كه نتيجه‏

عملشان به «فوز» مى‏رسد .

و در دنباله آيه كه ويژگيهاى معامله گران را نام مى‏برد يعنى افراد توبه كننده، سپاس گزارنده، سياحتگران در حريم ولايت خداوندى، ركوع كنندگان و ساجدين، آمرين بمعروف و نهى كنندگان از منكر، حافظان حدود الهى را با عطفى كه در متن آيه است داراى همان صفت «فوز» معرفى ميكند .

پس امام عليه السلام با جمله «فزت و ربّ الكعبة»، آيه را شاهد مى‏گيرد كه در زندگيش، عابد و تائب و سائح و آمر بمعروف و ناهى از منكر و حافظ حدود الهى بود و اينها كارنامه حيات او را مشخص ميكند .

اين آيه و آيات قبلى و آيات ديگرى كه خود مراجعه خواهيد نمود قطعنامه حيات آن حضرت را بعنوان اطاعت از خدا و رسول و خشيت و تقوى و هجرت و جهاد و ايمان و عبادت و صبر و... بيان مى‏فرمايد .

بعد دوم آياتى است كه نتيجه و ميوه عمل را فوز ميداند: «فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ» كارى كه نتيجه‏اش دور شدن از آتش و داخل شدن در بهشت باشد، خود «فوز» است .

« قُلْ إِنِّي أَخافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ. مَنْ يُصْرَفْ عَنْهُ يَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمَهُ وَ ذلِكَ الْفَوْزُ الْمُبِينُ» نتيجه انصراف از عصيان الهى، رحمت و فوز آشكار خداوندى است .

« لَهُمُ الْبُشْرى‏ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ فِي الْآخِرَةِ لا تَبْدِيلَ لِكَلِماتِ اللَّهِ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ». در اينجا هم نتيجه عمل به فوز عظيم مى‏انجامد. بدست آوردن جوار رحمت خداوندى و آرامش كامل، و منزلگاههاى پاك در طربسراى عدن، و كسب رضايت الهى ميوه اعمال است و فوز شمرده مى‏شود .

با نگرشى سريع به مجموعه اين آيات از قرآن كريم كه شاهد بر على بن‏

ابي طالب (سلام اللّه عليه) است، در مى‏يابيم كه آن حضرت وقتى «فزت» فرموده است، دقيقا كاربرد قرآنى كلمه را در نظر داشته است، و با توجه به مفاهيم آن آنرا بيان نموده است .

بهر حال الفاظ به تنهائى صرفنظر از مفاهيمشان، خاصيتى ندارند. لفظ «آب» هيچ تشنه‏اى را سيراب نمى‏كند. گويند: سمينار عظيمى از 102 نفر دانشمند بزرگ دنيا تشكيل شد كه بحث اشتراكشان در مورد «آب» بود، و هر كدام از يك بعد آنرا مطرح كردند و براى بحثشان دو سال فرصت خواستند و به تحقيق پرداختند و تماما اظهار عجز نمودند. به هر حال سخنرانيها و كتابها در مورد آب، عطش را برطرف نمى‏كند. مثالى را از مرحوم شاه آبادى نقل ميكنند كه فرمود حتّى اگر بين شما و ليوان آب پرده نازكى باشد و شما تشنه باشيد و ندانيد، گاهى انكار آب مى‏كنيد .

بهر حال بدون اغراق، در مورد حضرت امير (ع)، بقدرى آن حضرت عظمت دارد كه « مادح او»، بنا بر جمله «مادح خورشيد مدّاح خود است»، مدح اطّلاعات خود را ميكند و من كوچكتر از آنم كه مدح مولا را بكنم .

امّا ما مى‏خواهيم آن حضرت در زندگى و ديار ما نقش داشته باشد، و در حدّ خودمان تغذيه بشويم و نگوئيم «او ز خاك دگر و شهر و ديار دگر است» كه اگر چه درست است امّا راه بندان نيست و ما هم بايد از ديار ولايت، بوئى به مشاممان بخورد. اين كه در آن منزل، سلمان را راه دادند پيداست كه براى ديگران هم راه باز است .

اكنون بعنايت الهى چند جمله‏اى هم در مورد اين جمله معروف حضرتش «و اللّه لابن ابي طالب آنس بالموت من الطّفل بثدى امّه» سخن بگويم .

انسانها دو گونه‏اند، يك دسته آنهائى كه از «حيات» تغذيه ميشوند، حياتى كه قرآن آنرا لهو و لعب ميداند، و نتيجه‏اش حرص و بدآموزى و بدفكرى و تنگ نظرى و غرور و خودخواهى است. و يك دسته هم از «مرگ» تغذيه ميشوند. حضرت‏

مى‏فرمايد: همان طور كه بچه به پستان مادرش مك مى‏زند و شيره جان مادر را مى‏مكد، من نيز از مرگ دائما تغذيه ميكنم، و فرزند ابي طالب از آنچه در مجموعه رگ و پوست و استخوان مرگ وجود دارد، تغذيه مى‏شود . در اين غذا بسيار شيرينى‏هاست كه قرآن مى‏فرمايد: اگر اولياء خدا هستيد از مرگ تغذيه شويد. انس على بن ابي طالب (سلام اللّه عليه) به مرگ از انس فرزند به پستان مادرش بيشتر است .

يكى از شيرينى‏هاى اين غذا، لقاء اللّه است. غذاى ماديش نعمتهاى بهشتى است، و غذاى معنوى ولايتمداران، لقاء اللّه است كه در اشتياق آن مى‏سوزند .

مرگ بدنبال همه ما هست و ما را ملاقات خواهد كرد (فإنّه ملاقيكم)، و بفرمايش حضرت، ملازمتش با ما از سايه خودمان بيشتر است، ولى ما از او تغذيه نمى‏كنيم زيرا فريفته حيات مادّى هستيم، و دنيا خواهى و خود خواهى و غرور و عجب در ما ريشه كرده است. امّا اگر از مرگ تغذيه بشويم، امكان ندارد به گناه آلوده شويم، زيرا براحتى خود را عقب مى‏كشيم، و چون خود را در مقابل خداوند عجز محض مى‏بينيم، خودخواهى از بين مى‏رود، اضطرار خودمان را در نظر مى‏آوريم. خلافت خداوندى جز از طريق اضطرار، راه ديگرى ندارد (أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ يَكْشِفُ السُّوءَ، وَ يَجْعَلُكُمْ خُلَفاءَ الْأَرْضِ، أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ قَلِيلًا ما تَذَكَّرُونَ» به فرموده علّامه بزرگوار طباطبائى (رضوان اللّه عليه) كه فرمود : اسم اعظم يك اسم خاص و يك مفهوم نيست، بلكه شما هر گاه عجز خودتان را عميقا بفهميد و متوجّه «قدرت» او شويد اين اسم اعظم است. همينطور وقتى متوجّه جهلتان شديد، «علم » خدا اسم اعظم است، مريض كه شديد، «شافى» اسم اعظم خداست. پراكندگى‏مان را كه يافتيم « يا جامع كلّ شي‏ء» اسم اعظم است. ظلمتمان را كه ديديم و عميقا «يا نور» گفتيم، اسم اعظم است .

پس شناختن اين صفات جز از طريق خويشتن و درون و يافتن عجز و ضعف‏

و كم نورى و جهل امكان ندارد. و انس على بن ابي طالب به مرگ بعنوان دروازه‏اى به لقاء اللّه، از انس طفل به پستان مادرش شديدتر است. و آن وقت وقتى از اين غذا، تغذيه شد، اطمينان و آرامش و اعتمادى مى‏يابد كه هيچ اضطراب و تشويشى را در آن راه نيست. ما بعنوان شيعه على (عليه السّلام) بايد سعى كنيم بتوانيم چنين قطعنامه‏هائى را در پايان حيات خود صادر كنيم. البته خود آن حضرت هم فرموده كه مثل من نمى‏توانيد باشيد «و لكن أعينوني بورع و اجتهاد و عفّة و سداد» بايد از طريق تقوى و پايدارى و تغذيه شدن از مرگ حركت كرد، و بدنبال آن حضرت رفت. به چند جمله در اين زمينه اشاره ميكنم: «من ارتقب الموت سارع في الخيرات» «إنّ أحبّ ما أنا لاق الى الموت» «و أنتم طرداء الموت إن أقمتم له أخذكم و إن فررتم منه أدرككم و هو ألزم لكم من ظلّكم، الموت معقود بنواصيكم...» مرگ الآن با ماست، خوشا بحال كسانى كه از پستان مرگ تغذيه مى‏شوند .

از خداى متعال تقاضا مى‏كنيم كه بما توفيق بدهد كه از مرگ تغذيه شويم و در اين حيات، حيات طيّبه بدست آوريم .

«و صلّى اللّه على محمّد و آله الطّيبين الطّاهرين»