گزارشي از كنگره بزرگداشت حكيم‏فرزانه محمدعلي حزين‏لاهيجي - گزارشی از کنگره بزرگداشت حکیم فرزانه محمدعلی حزین لاهیجی نسخه متنی

گزارشي از كنگره بزرگداشت حكيم‏فرزانه محمدعلي حزين‏لاهيجي

ايرج يحيي‏پور

روز دوشنبه 27 ربيع‏الآخر 1103 (ه·· ق) در خانواده شيخ ابي‏طالب لاهيجاني، بازمانده عارف نامور شيخ‏تاج‏الدين ابراهيم زاهد گيلاني، كه هنوز هم مزار متبركش در شيخانه‏ور ـ سه كيلومتري شرق لاهيجان ـ مكان عارفان پاكدل و زيارتگاه اهل دل است، كودكي به نام «محمدعلي» پاي به دامان هستي گذاشت كه بعدها به حزين لاهيجي مشهور شد. در دوره جواني حزين، كه پايان حكومت صفوي و آغاز دوره افشاري بود، ايران دچار هرج و مرج و خونريزي بود؛ به گونه‏اي كه هر روز از سويي به مرزهاي ما حمله‏ور مي‏شدند. در آشفتگي اين دوره، شهر اصفهان (محل اقامت حزين) از همه جا ويرانتر بود. حزين از آن هرج و مرج و بدبختي به ستوه آمد و به ناچار در رمضان 1136 عازم شبه‏قاره هند گشت و بقيه زندگاني خود را در همين سرزمين به سر برد تا اينكه در سال 1180 در سن 77 سالگي بدرود حيات گفت. به رغم اوضاع آشفته زمان، حزين لاهيجي لحظه‏اي از فراگيري علوم مختلف و سلوك و تهذيب نفس غافل نبود كه حاصل اين زندگي با بركت بر جاي گذاشتن بيش از 265 اثر تحقيقي در علوم و رشته‏هاي مختلف بود؛ از جمله:

1ـ تأليفات در زمينه فلسفه 16 اثر

2ـ تأليفات در احوال رجال 5 اثر

3ـ تأليفات در زمينه علم كلام 3 اثر

4ـ تأليفات در زمينه تاريخ 3 اثر

5ـ تأليفات در زمينه موضوعات متنوع بيش از 230 اثر

اين شاعر شيعي را ذوالفنون گفته‏اند زيرا بر تمام علوم زمان خويش احاطه و تسلط داشت. وي علاوه بر برجستگيهاي علمي، نسبت به تحولات سياسي جامعه نيز حساس بود؛ به گونه‏اي كه در قضيه اشغال شمال غرب ايران توسط روسها، مردم را به مبارزه و جهاد عليه اشغالگران دعوت مي‏كرد و نيز در شكستن حلقه محاصره اصفهان ـ كه با تطاول افغانها ايجاد شده بود ـ نقش بسزايي داشت؛ لذاست كه مي‏توان گفت حزين لاهيجي بواقع مرد علم و عمل بود.

پس از برگزاري موفقيت‏آميز كنگره بزرگداشت ملاعبدالرزاق فيّاض لاهيجي در تيرماه 1373 در لاهيجان، برگزاركنندگان كنگره به حضور رهبر معظم انقلاب اسلامي رسيدند. حضرت آيت‏اللّه‏ خامنه‏اي در اين ديدار پس از شنيدن گزارش و ابراز رضايت از برگزاري چنين كنگره‏اي فرمودند: اين مرتبه نوبت دانشمند و شاعر كم‏نظير، محمدعلي گيلاني معروف به حزين لاهيجي است كه متأسفانه حتي همشهريانش او را خوب نمي‏شناسند. از اين رو و به منظور مبارزه با تهاجم فرهنگي غرب و توجه دادن مردم به هويت فرهنگي و مذهبي خويش، سزاوار است از يك سو تذكره علماي لاهيجان تدوين گردد و از سوي ديگر كنگره اين مرد بزرگ با معرفي آثار علمي و زندگي پرفراز و نشيب او برقرار شود.

در پي اين فرمان مقام معظم‏رهبري، دبيرخانه كنگره حزين لاهيجي در شهر لاهيجان تشكيل شد، و فعاليت خود را با دعوت از محققان و پژوهشگران براي برگزاري اين كنگره آغاز كرد. طي اين مدت (75 ـ 73) دبيرخانه كنگره چندين اثر را چاپ و منتشر كرد كه مهمترين آنها به شرح زير است:

1ـ ديوان حزين لاهيجي

2ـ تذكره اولياء حزين لاهيجي

3ـ كتابشناسي حزين لاهيجي

4ـ پيشينه فرهنگي و تاريخي لاهيجان

در خرداد 75 كميته علمي كنگره با تعيين محورهاي علمي به شرح ذيل از طريق رسانه‏هاي گروهي در روزنامه‏هاي كثيرالانتشار اقدام به فرا خوان مقاله نمود:

1ـ خاندان حزين لاهيجي

2ـ استادان و شاگردان حزين

3ـ بررسي و تحليل اشعار حزين

4ـ اخلاق و عرفان در شعر حزين

5ـ بررسي و نقد شعر از ديدگاه حزين

6ـ آرا و نظريات اصولي و فقهي حزين

7ـ آرا و نظريات فلسفي و كلامي حزين

8ـ آرا و نظريات رياضي، نجومي حزين

9ـ آرا و نظريات سياسي و اجتماعي حزين

10ـ سفرهاي حزين در ايران و شبه‏قاره

11ـ بررسي سبك هندي در اواخر دوران صفويه

12ـ علل ناموفق بودن سبك هندي در ايران و رواج آن در شبه قاره

13ـ مروري بر تاريخ و فرهنگ و ادب در دوران صفويه

14ـ اوضاع سياسي و اجتماعي ايران در واپسين روزهاي حكومت صفوي

15ـ روابط فرهنگي و سياسي ايران با اروپا در اواخر دوران صفوي

پس از فراخوان مقاله از سوي محققان، نويسندگان و مراكز پژوهشي ـ تحقيقاتي، 55 مقاله به دبيرخانه كنگره رسيد كه بعضي از مقالات رسيده به شرح زير است:

| عنوان | نويسنده | محل ارسال

حكمت الهي حزين | سيدمصطفي مجرد | شهرضا

حزين و ادب عربي | سيدمحمد حسيني | تهران

حزين و حافظ | ابوالقاسم جليل‏پور | رشت

تحقيق ادبي درباره حزين | زهرا انصاري | لاهيجان

| تذكره حزين | علي‏اكبر شكور | شهرضا

تتبعات حزين در غزليات سخنسالاران | فريدون نوزاد | رشت

آثارحزين در تأليفات‏آقابزرگ | عقيقي بخشايشي | قم

استقبال و جواب در شعر حزين | منوچهر دانش‏پژوه | تهران

زندگي و آثار حزين | معصومه سالك | تهران

تأثيرپذيري حزين از سعدي | محمدرضا دُربيگي | سمنان

سيماي يوسف(ع) در اشعار حزين | محمدعلي طغياني | شهرضا

نجوم و ستاره‏شناسي حزين | نصرت‏اللّه‏ فرزانه | شهرضا

حزين مرد رزم و سياست | سيده‏كبري ابراهيم‏نژاد | لاهيجان

توضيح چند واژه | دكترسيدرضا مصطفوي | تهران

تا خاطره فرزانه | فرزانه ياورزاده | تهران

صفويان در عصر حزين | سيدمحمدتقي ميرابوالقاسمي | رشت

سبك شاعري حزين | دكتر ذاكري | تهران

اوضاع سياسي و اجتماعي ايران

در عصر حزين | فاطمه هاتفي | رشت

نقد اشعار حزين | خواهر خامسي | كرج

حزين و مكتب | شكوهي‏راد | رشت

| آواز آشنا | معصومه نصيري‏پور | رشت

| سالك و پيرو | جعفر فاضل | مشهد

حزين و آثار فكري او | نسرين ثروتيان | تهران

انديشه و آثار حزين | ناصر صيفي | كرمانشاه

اجتهاد و تاريخ تحول آن | صدرالدين قرباني | مشهد

فلسفه نسبت‏دادن اوصاف ناروا | طوبي كرماني | تهران

وحدت وجود در اشعار حزين | دكتر حداد عادل | تهران

بحثي پيرامون اشعار حزين | دكتر مهدي محقق | تهران

خلاصه مقالات برگزيده

هيأت داوران علمي دبيرخانه كنگره پس از دريافت مقالات رسيده، اقدام به بررسي آنها كرد كه در نتيجه مقالات زير به عنوان مقالات برگزيده انتخاب شد كه خلاصه‏اي از آنها به شرح زير است:

الف) وحدت وجود در اشعار حزين لاهيجي

نويسنده مقاله با بر شمردن ويژگيهاي شخصيت ادبي حزين و با بيان اين مطلب كه حزين بر عكس علماي عصر خويش، كه در يك جنبه از علم تخصص داشتند، از جمله كساني بود كه به چندين فن مسلط بوده است. وي با توضيح معناي وحدت وجود و عرضه شواهدي از اشعار حزين به بيان معناي فلسفي آن در قالب ادبي مي‏پردازد و نتيجه مي‏گيرد كه شعر حزين از مفهوم وحدت وجود برخوردار است.

ب) زندگي و آثار حزين

نويسنده در اين مقاله با بيان اين مطلب كه حزين بزرگمردي از قرن دوازدهم هجري است بر همه علوم زمان خويش احاطه كامل داشت و در اشعارش به دور از ابتذال، انديشه‏هاي عارفانه و عميقترين باورها و تفكرات را با واژگاني لطيف و زيبا همراه با ذوق شاعرانه و گفت و شنودهاي عارفانه در آميخت؛ ليكن چنين شخصيت بزرگواري در وطنش غريب و گمنام باقي مانده است. نويسنده مقاله، كه كتابشناسي حزين لاهيجي را نيز تأليف نموده است، در اين مقاله به آثار حزين لاهيجي اشاره مي‏كند كه اين شخصيت بزرگ با وجود مشكلات و گرفتاريهايي كه در دوران زندگي داشت 265 اثر داشته كه اكنون فقط 86 اثر از او باقي مانده است.

ج) بحثي پيرامون اشعار حزين

نويسنده، ديوان اشعار حزين لاهيجي را بررسي كرده و با استخراج اصطلاحات زيادي در علم كلام، فلسفه، عرفان، رياضي، حديث، شيمي، نجوم، هندسه و... بر اين باور است كه حزين، شاعري توانا و مسلط به همه علوم عصر خويش بود و پيام خويش را در زمينه‏هاي مختلف در قالب شعر بيان مي‏كرد.

مقالات رسيده بنا به اظهار رئيس اداره فرهنگ و ارشاد اسلامي لاهيجان در آينده نزديك در ويژه‏نامه‏اي چاپ و منتشر خواهد شد.

سخنرانان كنگره

در اين كنگره كه در تاريخ 15 و 16 شهريورماه 75 در تالار فيّاض لاهيجي شهر لاهيجان برگزار شد، علاوه بر ارائه مقالات، تعدادي از شخصيتهاي علمي و كشوري به ايراد سخنراني پرداختند. آقاي اصغرنيا معاون اجرايي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي پيام آقاي «ميرسليم» وزير محترم فرهنگ و ارشاد اسلامي را خواند. آقاي ميرسليم در بخشي از پيامشان گفتند: «حزين مردي عدالت‏خواه و ظلم‏ستيز بوده و عملاً در مبارزات ملي عليه متجاوزان شركت داشته و گاه مبارزات را رهبري مي‏كرده است و دور نيست كه برگزيدن تخلص حزين بدين دليل بوده كه دلش از اوضاع پريشان آن روزگار و ظلم و قتل و غارت مردم بيگناه به درد آمده و محزون شده است».

حجة‏الاسلام قرباني ـ دبير كنگره

امام‏جمعه محترم لاهيجان ضمن تشريح اقدامات انجام شده در زمينه برگزاري كنگره در خصوص زندگي پرفراز و نشيب اين شخصيت گمنام تاريخ شيعه در خطه گيلان مطالبي بيان، و هدف از برگزاري چنين كنگره‏هايي را تأكيد مقام معظم رهبري در زمينه معرفي چهره‏هاي بر جسته علمي منطقه لاهيجان ذكر كرد.

آيت‏اللّه‏ محمدي گيلاني ـ رئيس ديوان عالي كشور

ايشان در باره ابعاد زندگاني حزين لاهيجي و ديگر شخصيتهاي علمي ـ فرهنگي منطقه لاهيجان مطالبي بيان فرمودند و احياي زندگي شخصيتهاي علمي ـ مذهبي تاريخ ايران را از واجبات دانستند.

آيت‏اللّه‏ سبحاني ـ از استادان جامعه مدرسين حوزه علميه قم

ايشان حزين لاهيجي را مصداق آيه من عمل صالحا من ذكر او انثي ...1 خواند و برگزاركنندگان اين كنگره را احياگر "حزين" معرفي كرد. ايشان همچنين علم در باره حسن و قبح عقلي در علم كلام مطالب ارزنده‏اي بيان فرمودند.

حجة‏الاسلام علي دواني

ايشان، طي سخنراني خود در مورد ابعاد شخصيت حزين لاهيجي گفت: او علاوه بر برخورداري از ابعاد علمي و فرهنگي، يك مبارز نيز بود؛ به گونه‏اي كه در جريان جنگ روسها در شمال غرب ايران، مردم را به مقاومت و مبارزه دعوت مي‏كرد و در اصفهان نيز در شكستن حلقه محاصره اين شهر، كه توسط افغانها اشغال شده بود، نقش بسزايي داشت. وي گفت كه حزين مرد علم و عمل بود.

آقاي دواني در ادامه به تشريح دو اثر خود يعني «تاريخ و سفرنامه حزين» و «مفاخر اسلام» پرداخت و پيشنهاد كرد كه كنگره بعدي در باره قطب‏الدين لاهيجي برگزار شود. همچنين در اين كنگره آقاي «طاهايي» استاندار گيلان، حجة‏الاسلام سيدمحمد خامنه‏اي، دكتر موسوي بهبهاني، دكتر منوچهر ستوده، علي قيامتيان معاون طرح و برنامه وزارت كشور، و حجة‏الاسلام شميم‏حسن امام‏جمعه بنارس هند (مدفن حزين لاهيجي) در باره ابعاد شخصيت اين عالم فرزانه به ايراد سخنراني پرداختند.

در حاشيه برگزاري اين كنگره نمايشگاه كتاب بر پا گرديد كه آثار حزين به نمايش گذاشته شد. اين كنگره، عصر روز 16 شهريورماه 75 با صدور بيانيه شش ماده‏اي به كار خود پايان داد. در بخشي از بيانيه پاياني اين كنگره آمده است:

استعمار در طول تاريخ سعي كرده و مي‏كند كه با استفاده از همه ابزارها از جمله علم، صنعت، تكنولوژي، هنر و ادبيات و ... بعد الهي انسان را تضعيف كرده، بعد حيواني او را تقويت نمايد. در اين صورت است كه تهاجم فرهنگي آغاز مي‏گردد. براي ادامه اين راه شيطاني، همواره منزوي كردن علما و شخصيتهاي فرهنگ اسلامي در رأس برنامه‏هاي استكبار جهاني بوده است. ما با استفاده از موقعيت و فرصت مناسبي كه با پيروزي انقلاب اسلامي ايران به قيادت بنيانگذار نظام، امام‏خميني(ره) ايجاد شده و با استفاده از فرمايش و رهنمود مقام معظم رهبري و براي تقويت انگيزه ايجاد شده با هدف نجات انسانها و دفاع از كرامت انساني، شناسايي اسوه‏هاي فرهنگي اسلامي و پيام آوران پاكي و تقواي الهي را كه خلفا و فرستادگان خداوند هستند، آغاز كرديم و تأسي از آنها را تأسي از پيامبران حق و حقيقت دانسته، احياي تفكر و انديشه‏هاي بزرگان علمي ـ فرهنگي را وظيفه خود و هر انسان خداجو مي‏دانيم.

* - سوره نحل، آيه 97