مناسبات فاطميان و غزنويان (قسمت اول)

دكتر محمدعلى چلونگر

غزنويان در دوران حاكميت خود، سياست غيرقابل انعطافى در برابر مخالفان عباسيان در پيش گرفتند. آنان در راستاى حمايت از عباسيان، به دشمنى با مخالفان ايشان از جمله اسماعيليان و فاطميان مصر پرداختند. از طرف ديگر فاطميان مصر براى گسترش نفوذ خويش در سرزمين هاى خلافت شرقى، نيازمند ارتباط با حكومت هاى اين مناطق از جمله غزنويان بودند.

فاطميان با فرستادن سفرا و داعيان، در صدد ارتباط با غزنويان برآمدند. در مقابل غزنويان براى نشان دادن وفادارى خود به عباسيان، - به عنوان تنها نهاد مشروع جهت خلافت در عالم اسلامى - در پاسخ به درخواست فاطميان، واكنش منفى نشان دادند و با داعيان و سفراى فاطميان، برخورد قهرآميز در پيش گرفتند.

اين مقاله بر آن است كه ضمن بررسى روابط پرفراز و نشيب غزنويان و فاطميان مصر، تأثير اين مسأله را در روابط غزنويان با عباسيان و اسماعيليان بررسى كند.

مقدمه

بر قرارى روابط با نواحى خلافت شرقى، از دغدغه هاى اصلى فاطميان محسوب مى شد. برقرارى روابط و نفوذ بين مردم و حكومت هاى محلى و به دنبال آن، تحت تابعيت خويش درآوردن آنها، سرلوحه ى هدف فاطميان در نواحى تحت سلطه ى عباسيان قرار داشت. اوج تلاش هاى فاطميان براى نفوذ در نواحى شرقى، در نيمه ى دوم قرن چهارم و قرن پنجم مى باشد. از آن جا كه در قسمتى از اين دوره، غزنويان در ايران حاكم بودند، تلاش فاطميان عمدتاً مصروف به برقرارى تماس با غزنويان مى شد، كه به رغم اين تلاش ها، موفقيت مورد انتظار فاطميان را به همراه نداشت.

دوران غزنويان از ادوار سخت اسماعيليان و فاطميان در ايران است. ولى با همه ى فشارها، آنان به حيات خود ادامه دادند و توانستند در دوران بعد، به موفقيت هاى مهمى دست يابند.

دعوت فاطميان در آستانه ى تشكيل حكومت غزنويان

انتقال خلافت فاطميان از افريقيه به مصر كه در آستانه ى تشكيل حكومت غزنويان بود، دو تحول مهم در جريان دعوت اسماعيليان در ايران به وجود آورد:

1. دعوت اسماعيليان در نواحى مختلف ايران گسترش يافت، كه با گسترش اين دعوت در نواحى تحت سلطه ى عباسيان، فاطميان به هدف نهايى خويش كه سقوط عباسيان بود، نزديك شدند.

2. جريان دعوت ايران از قرامطه به طرف اسماعيليان فاطمى گرايش يافت. دعوت اسماعيلى ايران از آغاز تشكيل به مهدويّت محمد بن اسماعيل اعتقاد داشت، ولى از قرن چهارم به بعد به طرف امامت فاطميان تمايل پيدا كرد.

در آستانه ى تشكيل حكومت غزنويان، زمينه هاى تبليغى اسماعيليه جذابيت خاصى داشت؛ به صورتى كه مى توانست فردى را كه در يك موضع شديد سنى بود به سوى اسماعيلى گرى جذب كند. اسماعيليه يك حركت فراگير شده بود و از جهات مختلفى به صورت يك خطر عمده براى حكومت عباسيان درآمده بود. خليفه ى عباسى المطيع لله كه آلت دست آل بويه بود به بختيار حاكم بويه اى بغداد، التماس كرد كه فتنه ى قرامطه (اسماعيليان) را كه در اطراف ممالك اسلام بسيار شده بود دفع كند و كشتن آنها را واجب دارد. اما بختيار بن حسن بويه، بدان فرمان توجهى نكرد و همين موجب نفاق بين آنان شد.(2)

فاطميان در قرن چهارم با تصرف مصر، قدرتى عظيم كسب كردند و توانستند حوزه ى سياسى قدرتمندى به دست آورند. اين قرن شاهد پيروزى تشيّع اسماعيلى در بسيارى از اقطار عالم اسلامى بود و بسيارى از امارت هاى شبه جزيره ى عربستان، سوريه و عراق، به اطاعت فاطميان گردن نهادند. از طرفى قدرت مالى فاطميان به قدرى شده بود كه پولى براى خليفه ى عباسى فرستادند تا نهرى را در كوفه اصلاح كند،(3) كه اين قطعاً تلاشى تبليغى نيز به حساب مى آمد.

معز، نخستين خليفه ى فاطمى مصر، به جدّ كوشيد تا حمايت اسماعيليان شرقى مخالف امامت فاطميان را به دست آورد و وحدت اعتقادى و آرمانى نهضت اسماعيليه را از نو برقرار سازد. انگيزه ى فاطميان از اين اقدام، بهره گيرى از خدمات اسماعيليان مخالف، براى تسخير سرزمين هاى تحت سلطه ى عباسيان بود.

اقدامات فاطميان براى برقرارى رابطه با غزنويان

فاطميان از آغاز تشكيل حكومت غزنويان، در صدد نفوذ در مناطق تحت سلطه ى آنان بودند. آنان بر اساس اعتقادات خويش، در پى برقرارى خلافتى فراگير بودند؛ زيرا در عقيده ى آنان، امام فاطمى رسالتى جهانى - دينى داشت. هدف سياسى آنان اتحاد اسلام تحت دولت فراگير علوى بود. اين اعتقاد، مبارزه عليه قدرت هاى موجود را كه مانع اين حركت بودند، به تكليفى دينى مبدل مى كرد. از اين رو فاطميان اعلان داشته بودند كه حاكميت جهانى، به فرمان الهى به آنان داده شده و از آنان خواسته شده است كه عباسيان بغداد را در شرق و امويان و امپراطورى بيزانس را در غرب، براندازند. آنان در تبليغات خود، به نقش امام فاطمى به عنوان حافظ اسلام تأكيد داشتند.(4) از ديد فاطميان، گرايش غزنويان و پذيرش تابعيت آنان، زمينه ساز تحقق آرزوى فاطميان در تشكيل حكومتى فراگير در دنياى اسلام بود؛ زيرا غزنويان مناطق زيادى از ايران و مناطق ديگرى از خلافت شرقى را در اختيار داشتند. در واقع اداره ى عمده سرزمين هاى خلافت عباسيان، در اختيار غزنويان بود. بنابراين، برقرارى رابطه با غزنويان مى توانست راه را براى هدف فاطميان كه تسلط بر مناطق خلافت عباسى بود، هموار سازد.

فاطميان مى خواستند دامن دولت غزنوى را به دولت فاطمى پيوند زنند. كافى بود سلطان غزنوى منشور سلطنت خود را از دست خليفه ى فاطمى دريافت كند، آن وقت كليد دروازه ى سرزمين هاى خلافت شرقى، در يد قدرت آنها قرار مى گرفت. فاطميان قبلاً در دوره ى آل بويه مى خواستند از راه رخنه و نفوذ و پيوند دوستى با آل بويه، به چنين هدفى دست يابند، ولى آل بويه كه فاطميان را رقيب بالقوه اى براى خود مى دانستند، دعوت دوستى آنان را اجابت نكردند و حتى براى جلوگيرى از گسترش نفوذ سياسى فاطميان، با بعضى دشمنان آنان مثل قرامطه ى عراق، كنار آمدند.(5)

فاطميان براى برقرارى رابطه و نفوذ در مناطق تحت كنترل غزنويان از چهار طريق وارد عمل شدند:

1. ارسال داعيان جهت تبليغ آيين اسماعيلى و جذب مردم به دعوت فاطميان؛

2. ارسال سفير به دربار غزنويان براى جذب آنان و ترغيب به قطع ارتباط با عباسيان؛

3. برقرارى حكومت دست نشانده؛

4. تلاش براى نفوذ در بين طبقات حاكمه و رجال غزنوى.

1. ارسال داعيان

مناطق خلافت شرقى بخصوص ايران، محل رفت و شد مبلغان دولت فاطمى مصر، براى رواج مذهب اسماعيليه بود. از سال 362 قمرى، قاهره مركز فاطميان در مصر، پايگاه مركزى سازمان دعوت اسماعيلى شد، كه به سرعت تحول يافت. آنان پيام هاى دينى - سياسى خود را از طريق شبكه اى از داعيان كه در داخل و خارج قلمرو فاطميان فعاليت مى كردند، انتشار مى دادند. مهم ترين بخش فعاليت تشكيلاتى آنها ارسال داعيان به نقاط مختلف بود. اين كار با چنان دقتى انجام مى شد كه دولت هاى محلى، تنها وقتى كه حركت آنان تبديل به يك جنبش عمومى مى شد، با خبر مى شدند. اين داعيان ابتدا در مصر آموزش مى ديدند و پس از آن به نقاط مختلف اعزام مى شدند. برخى داعيان به قدرى در امور دعوت اهتمام مى ورزيدند كه توانستند دولتى پايه گذارى كنند و برخى از چهره هاى فرهنگى آنان، از برجستگان و زبدگان آسمان علم و معرفت بودند.

در عصر الحاكم بامراللَّه فاطمى و همزمان با اقتدار غزنويان در دوران سلطان محمود، دعوت فاطميان در شرق به ويژه ايران و عراق تقويت شد. داعيان فاطمى در ايران به متزلزل ساختن پايه هاى عباسيان ادامه دادند6 و در عراق علاوه بر آن كوشش خود را بر جذب عده اى از اميران محلى و روساى با نفوذ قبايل متمركز ساختند و با پشتيبانى آنان، اميدوار بودند كه خليفه ى بغداد را سرنگون سازند.

برجسته ترين داعى آن دوره، حميدالدين كرمانى بود. وى كه در ايالت كرمان متولد شده بود، بيش تر عمر خود را به عنوان يك داعى در عراق گذرانيد. عنوان حجه العراقين (عراق عرب و عراق عجم) كه اغلب بر نام او افزوده مى شود، نشان دهنده ى اين است كه وى در شمال غربى و بخش غرب مركزى ايران، كه عراق عجم خوانده مى شد، به كار دعوت اشتغال داشته است.(7)

داعى ديگر آن دوران، المويد فى الدين شيرازى است كه قبل از عزيمت به مصر در شيراز و در منطقه فارس فعاليت مى كرد. او در سال 437 قمرى، ايران را ترك كرد و در سال 439 قمرى، وارد قاهره گرديد و در آن جا8 به تعليم آموزه هاى اسماعيلى پرداخت. پدر وى نيز از طرف الحاكم، داعى فاطمى در شيراز بود. المويد مدارج دعوت اسماعيليه را طى كرد تا رياست دعوت را در شيراز به دست آورد و حدوداً در سال 429 قمرى، حجت جزيره ى فارس شد.(9)(لازم به ذكر است مناطقى كه بيرون از حيطه ى دولت فاطمى قرار داشت در نزد اسماعيليان فاطمى به جزاير معروف بود).

در اثر فعاليت هاى اين داعى فاطمى، اباكاليجار والى فارس به كيش اسماعيلى در آمد. از بيان ابن بلخى چنين استفاده مى شود:

پس از گروش اباكاليجار به المويد، همه [ى ] سپاهيان او نيز اسماعيلى شدند. يكى از علماى شيراز، قاضى عبدالله، از غيرت دين و سنت حيلتى ساخت تا دفع آن داعى كند. [پس ] با اباكاليجار خلوت كرد و گفت: '''' تو را معلوم است كى كارملك، نازكى دارد و اين ابونصر بن عمران [المويد] مستولى گشت و همه [ى ] لشگر توتبع او شدند، اگر اين مرد خواهد كى ملك از تو بگرداند به يك ساعت تواند كردن و همه لشكر تو متابعت او نمايند.، باكاليجار ازين معنى نيك انديشناك شد و دانست كى سخن او، هزل نباشد.(10)

قاضى عبدالله چون دغدغه ى باكاليجار را ديد، درمان را در تبعيد يا كشتن. المويد اعلام كرد.

و باكاليجار صد سوار از عجميان خويش راست كرد و صد غلام ترك و معتمدى را از آن قاضى و آن مرد داعى را در شب، بر چهارپايى نشاندند و بردند تا از آب فرات عبره كردند و حجت برگرفتند كه اگر او را معاودتى باشد، خون او مباح بود و آن مرد به مصر رفت.(11)

با رفتن المويد، سرزمين فارسى خالى از داعى اسماعيلى نماند و مدتى بعد داعيانى ديگر در اين خطه به فعاليت مشغول شدند. فعاليت هاى كرمانى و المويد فى الدين و ديگر داعيان، پس از مدتى، ثمراتى نيكو براى فاطميان به بار آورد؛ زيرا عباسيان كه اينك تا حدّى از آل بويه استقلال حاصل كرده بودند، بر فشار خود بر شيعيان عراق افزودند و اين باعث شد كه شيعيان آسان تر به طرف اسماعيليه ى فاطمى جذب شوند.(12)

2. ارسال سفير

در راستاى گسترش دعوت در شرق، فاطميان كوشيدند تا با ارسال سفير به طرف سلطان محمود غزنوى، تابعيت وى را به دست آورند؛ زيرا همان طور كه بيان شد، قدرت اصلى در مناطق خلافت شرقى، در اختيار سلطان محمود بود.

در سال 403 قمرى، سفيرى به نام تاهرتى از جانب الحاكم بامرالله، به نزد سلطان محمود آمد. او براى فتح باب دوستى به نزد محمود به مأموريت آمده بود. حمدالله مستوفى مى نويسد:

از مصر تاهرتى از پيش حاكم فاطمى برسالت سلطان محمود آمد و در ملك ايران، دعوت بواطنه ظاهر كرد و خلقى بسيار در دعوت او رفتند. كار او عروجى تمام يافت. سلطان او را حاضر كرد و سياست فرمود، آتش آن فتنه به آب تدمير خاموش گردانيد.(13)عتبى گزارش مفصل ترى از اين حركت داده است. او مى نويسد:

جاسوسان محمود مردى را در خراسان به دست آوردند كه سفير بود ميان اسماعيليان و مقتداى ايشان و همه را به اسماء و سيما مى شناخت و در زير عذبه تعذيب جمعى را به دست باز داد. از اماكن و مساكن متفرق و شهرهاى مختلف همه را به بارگاه آوردند و بر درخت كشيدند و سنگسار كردند و طايفه [ى ] ايشان تتبع كرد تا همه نيت گردانيد و سياست فرمود و استاد ابوبكر محمشاد كه شيخ اهل سنت بود و فاضل و متدين و بزرگ، در اين باب موافقت راى سلطان نمود.(14)

سلطان محمود پس از توقيف تاهرتى وى را به نيشابور آورد و دستور به محاكمه ى او داد، كه واقع اين محاكمه، سياست فاطميان در برابر عباسيان بود. رياست محكمه ى استنطاق او را يكى از علويان به نام حسن بن مسلم به عهده داشت. او ادعاى تاهرتى مبنى بر اين كه فرستاده ى خليفه و امام راستين است، تكذيب كرد و حكم به قتل وى داد.(15)

قتل تاهرتى، به دست سلطان محمود غزنوى، نه تنها فاطميان را از ارتباط با دولت غزنوى مايوس نساخت، بلكه سعى كردند با مكاتبه و ارسال نامه، او را به تابعيت خويش دعوت كنند.

3. تشكيل حكومت دست نشانده

از اهداف مهم فاطميان در تشكيلات دعوت، برقرارى حكومت دست نشانده در جزاير بود. در اين زمينه در مناطق خلافت شرقى، گر چه موفقيت هاى چشم گيرى به دست نياوردند، ولى توانستند حكام مناطقى را به تابعيت خود در آورند و براى مدتى حكومت وابسته تشكيل دهند. در همين راستا بر اثر كوشش يكى از داعيان اسماعيلى، در حدود سال 347 قمرى، حكمران محلى مولتان در ايالت سند، به كيش اسماعيلى در آمد و يك دولت دست نشانده ى فاطمى در سند تشكيل شد. پايتخت اين دولت شهر مولتان بود كه از آن به عنوان دارالجهره اسماعيليان ياد شده است. نفوذ فاطميان در آن ايالت به حدى بود كه وقتى داعى اسماعيل در آن جا به اسماعيليان مخالف فاطميان گرايش نشان داد، معز، خليفه ى فاطمى درصدد عزل او برآمد، ولى قبل از آن كه عزل گردد، در يك حادثه ى سوارى كشته شد. سپس در سال 354 قمرى، داعى حلم (جلم) بن شيبان كه نسبت به فاطميان وفادار بود، به جاى او منصوب گشت. در دوران معز، حلم به عنوان داعى الدعاه مولتان مستقيماً با امام فاطمى مكاتبه و ارتباط داشت. در آن جا معز، صاحب الامر بود و در خطبه به جاى خلفاى عباسى نام خلفاى فاطمى خوانده مى شد.

مقدسى كه در سال 375 قمرى به مولتان رفته مى نويسد:

مردم، ملتان [مولتان ] شيعه هستند. دوبار در روز در اذان خود حى على خير العمل و تكبير مى گويند. مردم اين جا هميشه هدايايى براى مصر مى فرستند.(16)

شهر منصوره از ديگر شهرهاى ايالت سند بود كه در اثر فعاليت داعيان فاطمى، به آيين اسماعيلى در آمد. حكمران آن، كه از سلسله ى حبارى بود، در حدود سال 401 قمرى به كيش اسماعيلى در آمد.(17) اين دو دولت اسماعيلى، توسط سلطان محمود غزنوى و در راستاى مبارزه ى او با اسماعيليان هوادار فاطميان، سرنگون شدند.(18) با وجود اين، آيين اسماعيلى در سند زنده ماند.(19)

در اين دوران در عراق نيز، بعضى حكام بر اثر تلاش هاى فاطميان براى مدتى به تابعيت فاطميان گردن نهادند. در سال 401 قمرى، قراوش بن مقلد، حكمران عقيلى موصل، كوفه، مداين و شهرهاى ديگر كه خانواده اش پيرو مذهب تشيع بودند، فرمانبردارى فاطميان را پذيرفت و خطبه به نام فاطميان خواند.(20) در همان سال، على الاسدى رئيس قبيله ى بنى اسد، نسبت به الحاكم در حلّه و ديگر نواحى تحت حكومتش اعلام تابعيت كرد.

خليفه ى عباسى القادر بالله، كه از موفقيت دعوت فاطمى در درون قلمرو خود به وحشت و هراس افتاده بود، به سرعت دست به اقداماتى تلافى جويانه زد. از جمله اين كه در سال 402 قمرى با تهديد و استفاده از نيروى نظامى، قراوش را بر آن داشت كه به اطاعت از عباسيان باز گردد. همچنين در اين سال موج تبليغات ضد فاطمى خود را كه به دقت طراحى شده بود، به راه انداخت، كه از آن جمله مى توان به صدور اعلاميه ى بغداد در بى اعتبار ساختن نسبت فاطميان، اشاره كرد. القادر عده اى از علماى شيعه و سنى، از جمله شريف رضى و برادرش شريف مرتضى را به بغداد فرا خواند و از آنان خواست كه صورت مجلسى مكتوب بنگارند و در آن الحاكم و خلفاى قبلى فاطمى را دروغ گو و شياد معرفى كرده و نسب فاطمى آنان را انكار نمايند.(21) اين اقدامات شتاب زده ى القادر، نشان از نفوذ اقدامات فاطميان و وحشت وى از حمايت حكومت هاى عراق و شام از ايشان است.

4. نفوذ در طبقات حاكمه و رجال غزنوى

از شيوه هاى مهم داعيان براى گسترش آيين اسماعيلى، نفوذ در طبقه ى حاكمه بود. آنان پس از آن كه متوجه شدند نهضت نمى تواند آن اندازه پيرو كه براى شورش علنى بر ضد مراجع دولتى كافى باشد - مانند آن چه در سرزمين هاى عربى رخ داده بود - به دست آورد، توجه خود را به طبقات حاكمه معطوف داشتند. در راستاى همين خط مشى بود كه امير حسين مروزى كه از رجال دربارى سامانيان بود و به طبقه ى بزرگان و اشراف تعلق داشت به رياست دعوت در شمال شرقى ايران برگزيده شد. پس از مروزى جانشينش نسفى توانست رجال مهمى از دربار سامانيان را به آيين اسماعيليه در آورد.(22) او حتى موفق شد نصر بن احمد سامانى را به مذهب اسماعيلى وارد كند. نصربن احمد پس از گرايش به مذهب اسماعيلى، گويا خود را وابسته ى فاطمى شمرد. هر چند بعضى به علت عدم وجود انگيزه ى سياسى و دورى راه، در اين مطلب ترديد كرده اند؛ ولى بايد دانست دلبستگى مذهبى، فراتر از هر نوع انگيزه ى سياسى است.(23)

از جمله رجالى كه تحت تأثير داعيان، به تعليمات اسماعيلى گرويد مى توان از پدر شيخ الرئيس بوعلى سينا، نام برد. از خود بوعلى نقل شده است:

پدر من از جمله كسانى بود كه دعوت داعيان مصرى را پذيرفت و از اسماعيليه به شمار مى رفت.(24)او اشاره مى كند كه برادرش نيز بر همين عقيده بوده است.

فاطميان وقتى نتوانستند محمود غزنوى را به تابعيت خود در آورند، براى تحقق هدفشان در صدد نفوذ در بين رجال دربارى درآمدند. برترى موقعيت فاطميان مى توانست براى هر رجل سياست پيشه جذابيت داشته باشد؛ زيرا خلفاى فاطمى در اين زمان در اوج اقتدار به سر مى بردند و در مقابل آن عباسيان اقتدارشان در حال افول بود. در راستاى اين هدف، فاطميان در صدد برقرارى رابطه با يكى از رجال با نفوذ و قدرتمند غزنويان يعنى ابوعلى حسن بن محمد ميكال، معروف به حسنك وزير، آخرين وزير محمود برآمدند. سفر حج سال 416 قمرى، اين فرصت را در اختيار آنان قرار داد. بواسطه ى ناآرامى و پرخطر بودن راه هاى نجد، حسنك وزير در مراجعت از سفر حج، از راه فلسطين و سوريه كه قلمرو فاطميان بود، بازگشت و در راه در محلى بى احتياطى كرده و خلعت الظاهر خليفه ى فاطمى را قبول كرد و پذيرفت كه نامه ى مودت آميز خليفه ى فاطمى را به محمود برساند. هدف الظاهر اين بود كه فشار محمود غزنوى بر اسماعيليان ماوراء النهر و خراسان را كاهش دهد و او را به طرف خويش جذب كند. اين حركت حسنك وزير، - هر چند كه از روى ضرورت سياست بود - بر خليفه ى عباسى القادر، كه خود را ولى نعمت دولت غزنوى مى شمرد، گران آمد. خصوصاً كه حسنك وزير پس از ستاندن خلعت به بغداد نرفته و از موصل راه گردانيده و به سوى خراسان آمده بود.(25)

امكان هر نوع مراوده ى غزنويان با فاطميان، كه دشمنان خلافت بغداد بودند، زنگ خطرى بود براى خليفه ى عباسى. از اين رو زمانى كه خليفه القادر، از مسائل حسنك اطلاع يافت، به شدت خشمگين شد و حسنك را قرمطى خواند.(26) وقتى اين سخن خليفه به اطلاع محمود غزنوى رسيد، بر آشفته شد و اين اتهام را مضحك دانست و خليفه ى بغداد را كهنه احمقى خوف خواند. بيهقى مى نويسد:

محمود گفت: ''''حسنك را من پرورده ام و با فرزندان و برادران من برابر است و اگر وى قرمطى است، من هم قرمطى باشم... ، و امير را نيك درد آمده بود كه حسنك راقرمطى خوانده بود خليفه.(27)

حسنك همچنان التفات سلطان را به خود حفظ كرد، اما خليفه عدول از سنت را مجاز نمى شمرد و در گفته و خواسته ى خود پافشارى مى كرد.

سلطان محمود غزنوى كه قبول تابعيت فاطميان را با منافع خودسازگار مى ديد، خلعت ها و هدايا و طرايفى را كه خليفه ى فاطمى نزد او فرستاده بود، به بغداد نزد خليفه القادر فرستاد و گفت:

چون مطيع تو بودم اين فرستادم تا هر چه مى خواهى درباره ى آن كنى.

خلعت ها در باب النوبى پس از آن كه كالاهاى زيادى از آن به بنى هاشم واگذار گرديد به آتش كشيده شد.(28)