آسيب ‏هاى روان ‏شناختى اينترنت

آسيب ‏هاى روان ‏شناختىاينترنتنويسنده : عيسىجهانگير 10 دي1383   

بى شك،رشد روزافزون اينترنت فوايد و اهميتغير قابل انكارى دارد، چندان كه دردوران حاضر، نقش محورى اينترنت چناناساسى است كه بدون آن امكان برنامهريزى، توسعه و بهره‏ورى در زمينه‏هايىچون: فرهنگى، اجتماعى، اقتصادى و علمىدر جهان آينده امكان‏پذير نخواهد بود.با وجود اين، نبايد از پيامدهاى ناگوارو مخرب آن به‏ويژه در زمينه‏هاىاجتماعى و فرهنگى غافل ماند.

به ديگرسخن، اينترنت با همه خوبى‏ها و فوايدش،از كاستى‏ها و آسيب‏هايى نيز برخورداراست كه همگان به ويژه دولت‏مردان،سياست‏گذاران و اوليا و مربيان ووالدين بايد بدان واقف باشند. البته سخنگفتن از آسيب‏هاى اينترنت به معناى نفىاين پديده و نگاه منفى بدان نيست؛ بلكهواقعيت اين است كه اينترنت داراىكاركردهاى مثبت و منفى مى باشد كهپاره‏اى از كاركردهاى مثبت را در مقالهپيشين بيان كرديم و اكنون به بيان برخىاز آسيب‏هاى آن مى پردازيم. آسيب شناسىاينترنت، همچنان كه از عنوان آنپيداست، عنوانى كلى و وسيع است، چندانكه مى‏توان آن را از رويكردها و ابعادمختلف مورد مطالعه و بررسى قرار داد؛براى مثال، در بُعد فنى آسيب‏هايى نظيرامنيت شبكه‏اى و نرم‏افزارى در برابرويروس‏ها و نفوذگرها (هكرها)،برنامه‏نويسى‏هاى گوناگون و گاهى غيراستاندارد، همچنين در ابعاد مختلفديگرى چون ابعاد سياسى و بررسى مسائلىمانند تاءثير اينترنت بر مرزهاى ملى،دموكراسى و آزادى، در بُعد اقتصادىمباحثى از قبيل: اينترنت و بازارهاىالكترونيكى و تاثير آن در جهانى شدن واقتصاد جهانى و ابعاد گوناگون ديگر رامى‏توان مطرح كرد. اما در اين نوشتارفقط به آسيب‏هاى روان‏شناختى اشارهخواهيم كرد.

انواع آسيب‏هاى فردى وروان‏شناختى

امروزه آسيب‏هاى فردىو روان‏شناختى اينترنت، از سابر خطراتآن بيشتر است. در بعد روان شناختى،اينترنت آسيب‏هاى جدى متعددى از جمله:هويت نامشخص، اضطراب، افسردگى و انزوا،اعتياد به اينترنت و به خصوص اعتياد بهگپ‏زنى (چت) را مى‏تواند براى كاربرانبه همراه داشته باشد؛ همچنان كه فوايد ومزاياى متعددى را نيز مى‏تواند براى اوبه ارمغان آورد.

شناخت واقعى و عملىنيازهاى نسل جوان امروز، مستلزم بررسىابعاد مختلف عوامل تاءثيرگذار واثرپذيرى از فنّاورى نوين ارتباطى است.متاسفانه بخش عمده‏اى از مديران ومسئولان و برنامه‏ريزان وتصميم‏سازان ما يا نمى‏خواهند و يانمى‏توانند به شناخت اين فنّاورىبپردازند. اينترنت و رايانه نه تنهاميزان و سطح اطلاعات نسل جوان را افزايشداده، بلكه بر تمايلات و گرايشات آناننيز تاءثير گذاشته است. نسلى كه بااينترنت سر و كار دارند همين جوانانىهستند كه در نهادهاى مختلف مشغول كارند.از اين‏رو برچسب منحرف و مانند آن زدنبه چنين كاربرانى به هيچ عنوان روانيست. اما در عين حال بايد توجه داشت كهاين رسانه جهانى حاوى پيام‏ها وپيامدهايى است كه مى‏تواند شخصيت جوانو نوجوان را به سادگى تحت تاءثير قراردهد و به سمت و سويى خطرناك بكشاند. ازاين رو، جا دارد كه با انجام تحقيقاتىوسيع در حوزه روان‏شناسى وجامعه‏شناسى اينترنت، مباحثى كه درجوامع پيشرفته مهم و حياتى قلمدادمى‏شوند، جامعه را از آفت‏هاى واقعىآنها مطلع، و در صورت امكان از برخى ازآنها پيش‏گيرى كرد.

يكى از مسائلروان‏شناختى در باره اينترنت، هويتناشناس كاربر است. هويت، واجد سه عنصراست: شخصى، فرهنگى و اجتماعى، كه هر يكدر تكوين شخصيت فرد نقش مهمى را ايفامى‏كنند. در مقايسه‏ها، هويت شخصىويژگى بى‏همتاى فرد را تشكيل مى‏دهد وهويت اجتماعى در پيوند با گروه‏ها واجتماعات مختلف قرار مى گيرد. اينترنتصحنه فرهنگى و اجتماعى است كه فرد خودرا درموقعيت‏هاى متنوع نقش‏ها وسبك‏هاى زندگى قرار مى دهد. در اين فضاىعمومى، مهارت فرهنگى جديدى لازم است تابا تنظيمات نمادين بتوان بازى كرد.پايگاه شخصى نمونه‏اى مدرن است كهچگونه كاربر اينترنت خود را براىمخاطبان جهانى معرفى مى‏كند. براى بيانافكار، احساسات، علايق و آراء از متنمناسب، گرافيك، صدا و فيلم استفادهمى‏شود. «ميلر» اهميت و پيوندهاىپايگاه شخصى را ذكر مى‏كند و مى‏گويدكه: «به من بگو لينك‏هايت چيستند تابگويم كه چه شخصى هستى.»

دكتر محمدعطاران معتقد است كه با امكانات وگزينه‏هاى فراوانى كه رسانه‏هاىعمومى از جمله اينترنت در اختيارجوانان مى‏گذارند، آنان دائماً بامحرك‏هاى جديد و انواع مختلف رفتارآشنا مى‏شوند. چنين فضايى هويت نامشخصو پيوسته متحولى را مى آفريند، خصوصابراى نسلى كه در مقايسه با نسل قبل بامحرك‏هاى فراوانى مواجه است. همچنين ازطريق رسانه‏هاى جمعى، افراد خط مفروضميان فضاى عمومى و خصوصى را تجديدسازمان مى‏كنند و اين امكانى است كهجوانان فعالانه از آن استفادهمى‏كنند.(1)

بحران هويت جوانان

جوان، به خصوص در دوران بلوغ كهمرحلهشكل‏گيرى هويت اوست و همواره به دنبالكشف ارزش‏ها و درونى كردن آنهامى‏باشد، با اينترنت و حجم گسترده،حيرت‏انگيز و گوناگون اطلاعات مواجهمى‏شود و ناچار كه در اين دنياى مجازى،هويت خويش را از طريق جستجو پيدا كند وبدين‏سان، ممكن است برخى و شايد تعدادزيادى از نوجوانان راه را در اينترنت گمكنند و دوران هويت‏يابى خويش را بيش ازپيش با بحران سپرى كنند.

از سوى ديگر،گاهى برخى از ويژگى‏هاى شخصيتى مانند:سن، تحصيلات، محل سكونت و حتى جنسيت دراينترنت از بين مى‏رود؛ به عنواننمونه، بسيارى از افرادى كه دراتاق‏هاى چت مشغول گفتگو با يكديگرمى‏باشند با مشخصاتى غير واقعى ظاهرشده و از زبان شخصيتى دروغين كه از خودساخته‏اند و آن را به مخاطب يا مخاطبانخود معرفى كرده‏اند، صحبت مى‏كنند وبا اين حال، چه تاءثيراتى كه همينشخصيت‏هاى ناشناس بر يكديگر دارند.

سوء استفاده جنسى

يكى ديگر از خطراتجدى اينترنت در دوران كنونى متوجهكودكان و نوجوانان است. از جمله اينخطرات سوء استفاده جنسى از طريقاينترنت است. كودكان و نوجوانان به خصوصدر جوامع پيشرفته كه استفاده ازاينترنتدر خانه و مدرسه براى آنان ميسر است،خاصه از طريق اتاق‏هاى چت و گپ‏زنىمورد اغفال و سوء استفاده جنسى قرارمى‏گيرند. در مواردى كار اغفال كودكانتوسط باند و تشكيلات برنامه‏ريزى‏شدهانجام مى‏شود كه يكى از موارد آن درايالت «كنتاكى» در آمريكا اتفاق افتاد.در آنجا يك بازرس پليس موفق شد يك شبكهانتشار صور قبيحه كودكان را برچيند.(2)

بنا بر مطالعاتى كه در غرب در اينزمينه انجام گرفته است، اغلب نوجوانانىكه مورد اغفال و سوء استفاده جنسى واقعمى‏شوند، زير 18 سال سن دارند و در بيشترموارد تصاوير تحريك‏كننده‏اى از طريقچت يا تلفن همراه برايشان ارسال، و سپساز آنها براى حضور فيزيكى در محل خاصىدعوت شده و بدين ترتيب فريب خورده ومورد تجاوز جنسى واقع مى‏شوند.(3) اينمسئله در حال حاضر، به يكى از معضلاتجدى در مغرب زمين مبدل شده است؛ چندانكه غالب دانشمندان و سياست‏گذارانبه‏اين امر بيش از پيش وقوف و توجهداشتهاند و مقالات، كتاب‏ها وهمايش‏هاى متعددى در ارتباط با آنبرگزار كرده‏اند؛ براى مثال، ده سال پساز تصويب كنوانسيون حقوق كودك توسطسازمان ملل در سال 1989م؛ يعنى در سال 1999مگردهمايى جهانى تحت عنوان «كارشناسىبراى حمايت كودكان در برابر سوءاستفاده جنسى از طريق اينترنت» برگزارگرديد كه منجر به صدور قطعنامه‏اى شدكه در آن آمده است: «هر چه اينترنت بيشترتوسعه پيدا كند، كودكان بيشتر در معرضمحتويات خطرناك آن قرار خواهند گرفت.فعاليت‏هاى مجرمانه مربوط به فحشاىكودكان و پورنوگرافى آنان، كه از طريقاينترنت مورد سوءاستفاده واقعمى‏شوند، اكنون از مسائل حاد به شمارمى‏رود. اگر چه سودمندى‏هاى اينترنتاز زيان‏هاى بالقوه آن بيشتر است، درعين‏حال نبايد از شناخت خطرات آن، غفلتكرد. در صورتى كه براى مقابله با اينخطرات، اقدامى صورت نگيرد، تهديدهاىسنگين آن بر كودكان باقى خواهد ماند وسبب بازدارى از كاربرد صحيح اينترنت درآينده خواهند شد».(4) نكته بسيار مهم آناست كه چون اينترنت «جهانى» است، قواعدناظر به آن نيز بايد «بين‏المللى» باشدو مبارزه با مفاسد اينترنت از جملهترويج فحشاى كودكان، همتى جهانى طلبمى‏كند و نيازمند يك رويكرد استراتژيكجهانى و منحصر به فرد و مستلزم ضمانتاجرايى بين‏المللى است.

بدين‏سان،پايگاه‏هاى زيادى درباره با آثار مخرباينترنت و به خصوص چت براى نوجوانان وجوانان و راه‏هاى پيشگيرى از اين آثارراه‏اندازى شده است كه از جمله اينپايگاه‏ها عبارتاند از:

http://www.safekids.com/

http://www.safeteens.com/

http://www.cyberkids.com/kc/indexl

http://www.kidsworld.org/

http://www.kids-online.com/

http://www.kidssafenet.com/

حتى براى جستجوىمطمئن و متناسب با نوجوانان، موتورهاىجستجوى تخصصى مطمئن و فيلتردارى تاءسيسشده‏اند كه نمونه‏هاى زير از آنجمله‏اند:

http://www.ajkids.com/

http://www.yahooligans.com/

http://sunsite.berkeley.edu/KidsClick

http://cybersleuth-kids.com/

بنابراين، ضرورىاست كه پيش از شيوع چنين خطرات اينترنتىدر بين نوجوانان جامعه ما، تدابيرامنيتى مناسبى انديشيده شود و مفاهيممبتنى بر فنّاورى ارتباطى روز و خطراتاحتمالى و نحوه استفاده صحيح از آن توسطرسانه‏هاى جمعى، براى نوجوانان كشور،به عنوان يك نياز ضرورى و فورى قلمدادشده، آموزش داده شود. واقعيت اين است كهجامعه كاربران ميليونى اينترنت كشور در10 سال آينده، امروز تعليم مى بينند. هراندازه اين تعليم، بر اساس درك بيشتر وتوجه به قابليت‏هاى كودكان استوار شدهباشد، خطر آسيب‏پذيرى نوجوانان وجوانان كشور از فعاليت‏هاى مبتذلفرهنگى غرب از طريق فنّاورى روز، كاهشمى‏يابد و راه حضور صحيح و روشمندنوجوانان ايرانى در اينترنت هموارترمى‏گردد.

اعتياد به اينترنت

اعتياد به اينترنت(5) يا استفاده بيشازحد از ديگر آسيب‏هاى فردى، و تا حدودىاجتماعى اينترنت است كه گاهى از اينبيمارى تحت عنوان اعتياد مجازى(6) ومشهوتر از آن با عنوان «اختلال بهاعتياد اينترنت»(7) نام برده مى شود.اختلال اعتياد به اينترنت يك پديده بينرشته‏اى است و علوم مختلف پزشكى،رايانه‏اى، جامعه‏شناسى، حقوق، اخلاقو روان شناسى هر يك از زواياى مختلف اينپديده را مورد بررسى قرار داده‏اند ودر هر يك از اين علوم مختلف نظريه‏هايىبراى اين اختلال مطرح شده است. اما بهرغم تحقيقات زياد براى شناختن عواملاصلى اعتياد به اينترنت، ابهاماتبسيارى در بين دانشمندان اين حوزه وجوددارد.

ممكن است تا به حال چندين باراز طريق رسانه‏هاى جمعى به ويژهتلويزيون، باخبر شده باشيد كه درآمريكا و برخى از جوامع پيشرفته، تعدادمعتادان به اينترنت از اعتياد به موادمخدر، الكل و ساير چيزها بيشتر است. بنابر يك گزارش، برخى از آمريكايى‏ها تاجايى اعتياد پيدا كرده‏اند كه روزانهبيش از 18 ساعت از وقت خود را صرف اينترنتمى‏كنند، كه اين امر منجر به قبض‏هاىتلفن سرسام‏آور و عدم‏توجه به خانوادهمى‏شود. از اين رو، اينترنت زندگىبسيارى از مردم را مختل كرده است. اينبيمارى در آمريكا به قدرى فاجعه‏باراست كه كليساها، پيشوايان مذهبى بافريادهاى كمك خواهى زن و شوهر، يا يكىاز آنها، براى رهايى از اين نوع اعتيادمواجه هستند و مؤسسه‏هاى مشاوره‏اىمسيحى در حال تدوين مشاوره‏هاى اعتيادبه اينترنت مى‏باشند.(8) تشخيص اعتيادبه اينترنت از مواردى است كه بحث‏هاىزيادى درباره آن صورت گرفته است. سرپرستمركز درمانى اعتياد به الكل و مواد مخدردر دانشگاه استنفورد در اين مورد مىگويد: «اگر فردى متوجه شد كه قادر نيستيك روز را بدون استفاده از اينترنت سپرىكند، شكى نيست كه اين فرد به استفاده ازاينترنت معتاد شده است».(9) البته حق ايناست كه زمان به تنهايى نمى‏تواند معياركامل و دقيقى براى تشخيص اعتياد بهاينترنت باشد؛ بلكه در كنار آن بايدشاخص‏هاى ديگرى نظير اين كه شخصاستفاده كننده چه كسى است، در نظر گرفتهشود، بايد توجه شود. كه آيا كاربردانشجوو استاد دانشگاه است كه هر روز براىتهيهبرخى مطالب و آمارها به اينترنت مراجعهمى‏كند؟ آيا تاجرى است كه هر روز چندينساعت وقت خويش را صرف تجارت الكترونيكىمى‏كند؟ يا اينكه فردى است كه عادتكرده است تا بخشى از وقت خويش را براى چتو گپ‏زنى و ايجاد روابط اينترنتى سپرىكند؟ بى شك، در مورد اوّل و دوم به سختىمى توان برچسب معتاد اينترنتى را براىكاربران آن حرفه روا دانست. نكته قابلتوجه اينكه بسيارى از مطالعات وتحقيقات انجام گرفته در اين مورد،مطالعات موردى است كه تعميم نتايج آن بههمه شرايط و همه جوامع چندان آسان نيست.به همين جهت، معيار و نشانه‏هاىگوناگونى در اين باب مطرح شده است. ازجلمه نشانه‏هاى ديگر اعتياد بهاينترنت، موارد زير را مى‏توان يادآورشد، هرچند كه اين نشانه‏ها به تنهايىنمى‏توانند معيار مستقل و كاملى براىاعتياد مجازى به شمار آيند:

كم بيرونرفتن از خانه، صرف زمان بسيار كوتاهبراى وعده‏هاى غذايى، شكايت ديگران ازصرف زمان طولانى در اينترنت، بررسى و سرزدن به صندوق الكترونيكى چندين مرتبهدرروز، رفتن به سراغ اينترنت در مواقعتنهايى و خلوت و زمانى كه كسى در خانهنيست.(10)

علت و ريشه اعتياد بهاينترنت از مباحثى داغى است كهنظريه‏پردازان مختلفى را به خود مشغولكرده است و نظرات مختلفى دراين بارهوجود دارد. دكتر «جان گروهول»(11) كه گفتهمى‏شود توسط وى تحقيقات وسيعى در اينزمينه انجام گرفته است، معتقد است چيزىكه باعث اعتيادآور شدن اينترنت گرديده،اجتماعى شدن(12) است. به عقيده گروهولجنبه‏هايى از اينترنت كه كاربرانبيشترين وقت خود را در آنها سپرىمى‏كنند، با تعامل اجتماعى مرتبط است؛به عنوان مثال، كاربران با انسان‏هاىهمانند و دلخواه خود از طريق پستالكترونيكى، گروه‏هاى مباحثه يا خبرى،چت، بازى آن‏لاين و مانند آن واردتعاملاجتماعى مى شوند.

البته انسان‏ها ومخصوصا جوانان ساعت ها وقت خويش را براىكتاب خواندن، تماشاى تلويزيون و مكالمهتلفنى مى‏كنند، و حتى گاهى از خانوادهو دوستان و محيط خويش غافل مى شوند، ولىآيا مى توان گفت كه آنها معتاد تلفن وتلويزيون هستند؟ البته نه. سرّ اختلافاينترنت با ديگر رسانه‏ها و خصيصهاعتيادزاى آن در اين است كه جوان هنگامكار با اينترنت به دنبال هويت‏يابى وتعامل اجتماعى است و اين فراينداجتماعى شدن است كه آن را اعتيادآور مىسازد.(13)

دكتر كيمبرلى اس. يانگ(14) يكىديگر از متخصصان و محققان مسائلاينترنت، ريشه فريبندگى و اعتيادآوربودن اينترنت را در مدلى تحت عنوان ACE بهسه عامل پيوند مى‏دهد. اين سه عاملعبارتند از:

گمنامى: آيا تا به حالاصطلاح «شما به اندازه رازهايتان نگرانهستيد» را شنيده‏ايد؟ مسئله اعتياد بهاينترنت نيز چنين است. نه از روىقبض‏هاى تلفن مى شود فهميد و نه كسى ازكليسا شما را در حال خروج ازكتاب‏فروشى مخصوص بزرگسالان خواهدديد. فقط كاربر و گيرنده پيام از اينموضوع آگاهى دارند. كسى نمى‏تواندبفهمد شخصى كه به اينترنت متصل است،مشغول چه كارى است.

راحتى و آسودگى:شما درخانه خود مى‏توانيد با نوكانگشتانتان با دنيا ارتباط داشتهباشيد. با چند ضربه انگشت مى‏توانيدداستان‏هاى عاشقانه، رابطه جنسىاينترنتى، بازى‏ها و كتاب‏هاىبزرگسالان و ديگر چيزها را به داخل خانهخود بياوريد.

گريز: دكتر يانگمى‏نويسد: «اگر افراد در زندگى روزمرهروز بدى داشته باشند، مى‏توانند بامراجعه به اينترنت به تسكين و آسودگىبرسند. بعضى از افراد معتاد، اينترنت رابه عنوان يك مسكن و بعضى ديگر به عنوانآزاد شدن يكباره هورمون آدرنالينمى‏دانند. بالاتر از اين شما دراينترنت مى‏توانيد هر چيزى يا شخصىباشيد. شما مى‏توانيد وزنتان را كمتربگوييد، اگر چه سنگين وزن باشيد. خود رامجرد معرفى كنيد، اگر چه متاهل باشيد. وشما مى‏توانيد يك زندگى تخيلى و خيالىداشته باشيد. از اين جهت، اينترنتمى‏تواند باعث گمراهى افراد شود.»(15)پيامدهاى اعتياد به اينترنت و حتى كارزياد با اينترنت كه در حد اعتياد نباشد،نتايج و پيامدهاى زيان‏بخشى براى فرد وجامعه در پى داشته و آسيب هاى شديدجسمانى، مالى، خانوادگى، اجتماعى وروانى را به همراه دارد. يكى ازپيامدهاى فردى و اجتماعى اعتياد و كارزياد با اينترنت، انزوا و كناره‏گيرىاجتماعى است.

پوت‏نام(16) (1991م) معتقداست كه در طى 35 سال گذشته كاهش چشمگيرىدر ارتباطات اجتماعى افراد در آمريكارخ داده است. مردم كمتر به راءى‏گيرى وكليسا مى روند، به ندرت موضوعات سياسىرا با همسايه‏ها در ميان گذاشته ياعضويت گروههاى دواطلبانه را قبولمى‏كنند، مهمانى شام كمترى دارند وكمتر به منظورهاى اجتماعى دور هم جمعمى‏شوند. اين موضوع پيامدهاى عمده‏اىبراى جامعه و فرد دارد؛ زيرا وقتى مردماز نظر اجتماعى درگير باشند، سالم‏تر وخوشبخت‏تر زندگى مى‏كنند.(17)

از ديگرپيامدهاى اعتياد اينترنتى مشكلاتخانوادگى و تاءثير آن بر روى روابطزناشويى، والدين و فرزندان است. امروزهاصطلاح «بيوه اينترنتى»(18) براى همسرمعتاد به اينترنت اطلاق مى شود. آمارنشان مى‏دهد كه اعتياد به اينترنت ممكناست به فروپاشى خانواده و طلاق منجرشود.شايد باور كردن اينكه شخصى همسر خود رافقط به علت ارتباط با فرد ديگر دراينترنت ترك مى‏كند، براى كسانى كه بهاينترنت اعتياد پيدا نكرده‏اند،وحشتناك به نظر برسد؛ ولى اين مسئله هرروز در دنياى اينترنت اتفاق مى‏افتد.

دكتر يانگ معتقد است كه اگر چه زمانْتنها عامل تعيين كننده در تعريف اعتيادبه اينترنت نيست، ولى عموما معتادانبين 40 تا 80 درصد از وقت خود را با جلساتىكه ممكن است هر كدام حتى تا 20 ساعت طولبكشد، صرف مى‏كنند و اين كار باعث مىشود اختلالاتى در ميزان و زمان خوابكاربر به وجود آيد. در موارد شديد حتىقرص‏هاى كافئين براى تسهيل زمانطولانى‏ترى در اينترنت بودن مصرفمى‏شود. اين اختلال، خستگى بيش ازاندازه در بدن ايجاد مى‏كند كه كاركرددرسى و شغلى را تحث تاءثير قرار مى دهد وممكن است نظام ايمنى بدن را ضعيف كند وفرد آسيب‏پذيرى بيشترى به بيمارى‏هاپيدا كند. افزون بر اين، به علت عدم ورزشو حركات مناسب، مشكلات عصب‏هاى مچ ودردپشت، چشم‏درد و مانند آن به وجود مىآيد.(19)

براى كسب اطلاعات بيشتر درباره اعتياد به اينترنت به پايگاه‏هاىزير مراجعه كنيد:

http://www.netaddiction.com/

http://www.virtual-addiction.com/

http://www.addictionrecov.org/wrkguide _www

http://psychcentral.com/netaddiction

1. حميد ضيايى‏پرور،آسيب شناسى نسل اينترنت،

[Online].

http://www.itiran.com/artic/show_user_archive.asp?des<8203&id<19. [Accessed 17 April 4002].

2. حسنصادقى، اينترنت و تاثيرات اجتماعى آن،مجله اصلاح تربيت، شماره 22، ص 8.

3. LarryMagid, Help childen know the risks of chat rooms, [Online].

http://www.larrysworld.com/articles/sjm_chatrooms. [Accessed17April 2004

?. شيرين عبادى، حمايت ازكودكان در برابر مخاطرات اينترنتى،

5. Internet addiction

Virtual Addiction .?

?. InternetAddictionDisorder (IAD) Addiction to

8. Leslie Armstrong, How toBeat CYBERSPACE, July, 2001, [Online]

[http://www.findarticles.com/cf_0/m0826/mag.jhtml. [Accessed 17April 4002

?. حسن صادقى، همان، ص 9.

10.Addictions, Symptoms of Internet Addiction, 11/30/01,[Online].

http://www.addictions.org/internet. [Accessed 17 April2004].

11. John M. Grohol

socialization .??

??.John M. Grohol, Internet Addiction guide, March, 2003, [Online].

http://psychcentral.com/netaddiction. [Accessed 17 April2004].

14. Kimberly S. Young.

15. Leslie Armstrong, How to BeatAddiction to CYBERSPACE, [Online].http://www.findarticles.com/cf_0/m0826/mag.jhtml. [Accessed 17 April2004].

16. Putnam 17.

??. احمد اميدوار وعلى اكبر صابرى، اعتياد به اينترنت، ص58.

18. Internet Widow

??. احمد اميدوار وعلى اكبر صارمى، همان، ص 60 و 61.