جوان و اغواگريهاى تصوير
قسمت اول

مجتبى محدث

خاصيت انكار ناپذير فيلم, اين است كه بيننده خود را تحت تاثير قرار دهد; او را اسير فراز و نشيبهاى خود گرداند, بخنداند, بگرياند, و گاه از خود بيخود كند. اين خاصيت در همه جا به نفع بيننده نيست. گاه تصاوير سينمايى, شخص را آنگونه كه نبايد, مى سازند. اين, برجسته ترين ويژگى ((دنياى تصوير)) است.

تصوير مى تواند ((هدايتگر)) باشد, اما هميشه چنين نيست. بسيار اتفاق مى افتد كه ((اغواگرى)) دارد. ((اغواگر)) را در لغـت ((گمراه كننده)) معنا كرده اند.

وقتى براى نخستين بار, عكسهايى كه كنارهم قرار گرفته بودند, با سرعت از مقابل عدسى, عبور داده شدند و تصاوير متحركى را بر روى پرده به نمايش در آوردند, مردم فكر كردند, يك وسيله تازه و جالب براى سرگرمى اختراع شده است. وسيله اى كه حركات مختلف آدمها را ضبط مى كند و دوباره آن را بر روى پرده سفيد, به نمايش در مىآورد. اولين فيلمها نيز, تنها همين ويژگى را داشتند. دوربين حركات و رفتار معمول آدمها را ضبط مى كرد و بعدا به نمايش مى گذاشت; يكى از نخستين فيلمـهايى كـه توسـط بـرادران لـوميـر, ساختـه شد, ((غذاى بچه)) نـام داشت كه صحنـه هاى معمـولى غـذاخـوردن يـك بچـه را به نمايش مى گذاشت.

پس از مدتى, اولين فيلمهاى داستانى ساخته شد. با گذشت زمان و پيشرفت تكنيك و تكنولوژى, كم كم, تصاوير متحرك, عرصه گسترده ترى را بر روى چشم تماشاگران خود, گشود. اختراع تلويزيون باعث گرديد كه مردم علاوه بر سينماها, در منازل خود نيز, از ديدن تصاوير متحرك, محروم نباشند; همه چيز در اختيار تصوير قرار گرفت.

با تكامل روزافزون صنعت فيلم, اين پديده, ويژگيهاى منحصر به فردى پيدا كرد و تمامى زمينه هاى فرهنگى, اجتماعى, اقتصادى و سياسى را تحت تاثير خود قرار داد و اينك در حالى كه آخرين سالهاى قرن بيستم را مى گذرانيم, فيلم و تصوير, ديگر يك وسيله سرگرم كننده بى تاثير نيستند كه تنها صحنه هاى ((غذاخوردن بچه)) ((خروج كارگران از كارخانه)) و يا ((ورود قطار به ايستگاه)) را نشان بدهند. فيلم يك محصول فرهنگى هنـرى, يـك كـالاى تجـارتى, يـك ابـزار بـراى هـدايـت افكـار عمـومى و يـك عامـل تعييـن كننـده در منـاسبـات اجتمـاعى است.

در يك جمع بندى, با توجه به ((پيشرفت در زمينه هاى توليد)), ((تنوع شيوه هاى ارسال و پخش)) و ((فراوانى انواع دستگاههاى گيرنده)) مى توان اين ويژگيها را براى فيلم, برشمرد:

اولا, فراگير است. گستره آن بى حد و مرز مى باشد. مى تواند هر كسى رادرهر كجاتحت پوشش قرار دهد و در عين حال هيچ مانعى نمى تواند از نفوذ آن جلوگيرى كند.

ثانيا, تاثيرگذار است. مى تواند در عمق افكار, احساسات وخواسته هاى مخاطبين خود نفوذ كند و آن را به شكل دلخواه تغيير دهد; مراكز حساس فكر و انديشه را مورد هجوم قرار دهد و در آنجا جايگزين گردد.

ثالثا, فريبنده است, واقعيتها را دگرگون نشان مى دهد. خوبـها را بـد و بديها را زيبا جلوه مى دهد, قدرت تشخيـص و انـتخاب را از فـرد مـى گيـرد و بـا ايـن وجــود, او را بـراى هـميشـه مجـذوب خود نگه مى دارد.

اين ويژگيها, باعث مى شوند كه فيلم, به عنوان يك عامل موثر, در بررسى رفتارهاى فردى و اجتماعى مورد توجه كارشناسان واقع شود. متخصصين جامعه شناسى و روانشناسى, عوامل گوناگونى را در شكل گيرى و بروز يك عكس العمل فردى يا اجتماعى موثر مى دانند. مثلا براى بررسى علل گسترش يك عادت زشت و يك رفتار ناپسند در بين گروهى از افراد جامعه, ممكن است, محروميتهاى اجتماعى, مشكلات و بحرانهاى خانوادگى, عوامل اقتصادى, ضعف شيوه هاى تربيتى, بى توجهى والدين و مربيان و يا علتهاى ديگر مورد بحث و بررسى قرار گيرند. كارشناسان در تعيين درصد تاثيرگذارى هريك از عوامل, نظرات متفاوتى ابراز مى كنند, اما فيلم, يعنى تصاوير متحركى كه همراه با صدا و جلوه هاى رنگارنگ, همه حواس بيننده رابه خودجلب مى نمايد, بيش از ديگر عوامل مورد توجه واقع شده است.

جوان در برابر تصاوير

اگر اين تشخيص كارشناسان را درست بدانيم و بپذيريم كه فيلم, يكى از عوامل موثر در ارائه الگوهاى رفتارى, براى افراد مى باشد, بى ترديد,كنجكاوى و حساسيت بيشترى در اين مورد, از خود نشان خواهيم داد. اولين سوالى كه در اين مرحله با آن روبه رو خواهيم شد, اين پرسش است كه, در حال حاضرو دركشور ما,كدام قشر,بيش از ساير اقشار و گسترده تر از ديگران, درمعرض تاثيرپذيرىازانواع فيلمهامى باشد؟ پاسخ روشن است, قشر جوان.

رسالت اصلى اين نوشتار نيز, بررسى ((تاثيرات دنياى تصوير بر رفتار, تفكرات و آرمانهاى جوان ايرانى)) است. بروز برخى عوارض زيانبار, ناشى از ارتباط گسترده جوان ايرانى با فيلمهاى گوناگون و روند رو به گسترش اين ارتباط, طرح چنين موضوعى را اجتناب ناپذير مى نمايد. در شرايط كنونى, از راههاى اصلاح, تعليم و تربيت و آموزش نسل جوان, نمى توان سخنى به ميان آورد, مگر اينكه, قبل از آن, نسبت به اين موضوع مهم, حساسيت كافى نشان داده شده باشد.

اشتباه نكنيد; ما با اصل فيلم و تصوير مخالف نيستيم و اين مطلب, روشن است. تاكيد بر عوارض ناشى از جنبه هاى منفى اين پديده قرن حاضر, دليلى براى نفى اثرات مثبت و بهره دهيهاى آموزشى و تربيتى آن نمى باشد. ما بحث خود را بر روى اين نكته متمركز كرده ايم كه, جنبه هاى منفى و تاثيرات نامطلوب تصاويرى كه بر پرده هاى كوچك و بزرگ, نقش مى بندند, اساسى ترين عامل در بروز نابهنجاريهاى رفتارى گروهى از جوانان كشور ماست; گـروهـى كـه در دنيـاى پـر زرق و بـرق تصوير گرفتار آمده اند.

تصاوير موج نشين

در حال حاضر, تصاويرى كـه امـواج با خـود حمل مى كننـد و در فضـاى كشـور مـا, پـراكنـده مى سـازنـد, از دو مـركز ارسـال مى شـونـد, يكى ايستگاههاى تقويت شده موجود در كشورهاى همسايه و ديگرى ماهواره.

ايستگاههاى زمينى همسايگان ما, با ارسال برنامه هاى مختلف شبكه هاى تلويزيونى, نقاط مرزى كشور را تحت پوشش امواج ارسالى خود دارند. تاثيرات فرهنگى و اجتماعى, برنامه هاى ارسالى توسط اين شبكه ها, مى تواند مورد بررسى و توجه قرار گيرد, با وجود اين, به دليل محدوديت درپخش, اين ايستگاهها, هنوز قدرت تحت پوشش قرار دادن, نقاط مركزى كشور راندارند, بنابراين بيشترين درصد جمعيت كشور كه در نقاط مركزى ساكن هستند, از تاثيرات شبكه هاى تلويزيونى كشورهاى همسايه به دور مى باشند.

ماهواره تنها وسيله اى است كه در صورت تكامل نهايى تكنولوژى ارسال امواج, مى تواند به عنوان موثرترين عامل پخش تصاوير تلويزيونى خارجى, عمل نمايد, چرا كه در اين صورت گيرنده هاى معمولى خانگى, قدرت دريافت مستقيم اين امواج را خواهند داشت و در اين مساله, ديگر فرقى بين نقاط مرزى و مركزى كشور نخواهد بود. البته در شرايط كنونى هم, امكان دريافت تصاوير ماهواره اى با نصب آنتنهايى كه چندان نيز دست نيافتنى نيستند, فراهم مى شود. مشكل فعلى تهيه اين آنتنها, مشكل مالى و قيمت بالاى آنهاست كه اقشار متوسط جامعه قادر به خريد آن نمى باشند. بنابراين ماهواره و تصاوير ارسالى توسط كشورهاى ديگر گرچه در متن اهداف اين بحث قرار دارند و در آينده نيز به عنوان تنها هدف و منظور اصلى اين مباحث در خواهند آمد, اما در حال حاضر, دچار محدوديتهاىپخش مى باشند و هنوز به صورت گسترده كه همگان, امكان دسترسى به آن را داشته باشند, عمل نمى كنند. تصاوير موج نشين, همچنان پشت در خانه ها سرگردان هستند و اين فرصتى را به دست مى دهد كه قبل از ورود آنها به داخل خانه, كمى بيشتر با ماهيت ارمغانى كه بهمراه خواهند آورد آشنا شويم. ارمغان ماهواره نيز جز تصوير نخواهد بود, اين تصوير, درحال حاضر, بيش از هر وسيله ديگر, توسط يك دستگاه خانگى در اختيار خانواده هاست.

ويدئو, يگانه دستگاه نمايشگر فيلم است كه به گونه اى گسترده و خارج از سياستهاى رسمى, عمل مى كند. بحث در باره ويدئو, به معناى توجه به دستگاهى كه خصوصيت آن ضبط و پخش تصوير در گيرنده هاى خانگى است, نمى باشد. آنچه اهميت دارد تصاويرى است كه توسط اين دستگاه به نمايش در مىآيند. هدف اساسى نيز پى بردن به ماهيت واقعى اين تصاوير است كه در اين صورت, صرف نظر از اينكه مركز پخش آن ايستگاههاى زمينى يا ماهواره و يا ويدئو باشد, مى تواند ما را در شناخت تاثيرات آن, يارى نمايد. اما قبل از اينكه به اين موضوع بپردازيم, لازم است مطلبى را در باره ((ويدئو)) بـا شمـا در ميـان بگـذاريـم. ايـن مطلـب از آنجايى كه بر روى برخى حالات و عكس العملهاى رفتارى, افراد انگشت مى گذارد با بحـث مـا مرتبط است. يعنى همه چيز به ((اغواگرىتصوير)) مربوط مى شود.

ويدئو در خانه

ويدئو, ديگر, به يك وسيله سرگرم كننده پيش پا افتاده, تبديل شده است. اين محصول تكامل يافته تكنولوژى,به آسانى در اختيار و دسترس خانواده هاست. حتى خانواده هايى كه از درآمد مكفى براى گذران زندگى روزمره, نيز برخوردار نيستند, به هر طريق ممكن اين سينماى كوچك خانوادگى به جمع اعضاى خانواده اضافه كرده اند. با توجه به وسعت استفاده كنندگان از ويدئو, در يك جمله بايد گفت: امروز, ويدئو, خانه هاى ايرانى راتسخير كرده است.

ويدئو,به دلايل مختلفى به درون خانه ها, راه پيدا مى كند.ويژگيهاى ويدئو, كه تصاوير گوناگون و رنگارنگ را در زمينه هاى دلخواه ارائه مى كند,باعث جذابيت آن مى شود جذابيت وجلوه گرى هر كالايى مى تواند, تنهاترين دليل براى خريد آن كالا باشد, اما شايد جالبترين دليل براى ورود ويدئو به بسيارى از خانه هاى ايرانى, چيز ديگرى باشد.

خانواده هايى كه معمولا يك يا چند دختر و پسر جوان نيز, در خانه دارند, گاهى مجوز خريد اين دستگاه را به انگيزه پاىبند كردن بچه ها در داخل خانه صادر كرده اند. از آنجايى كه محيط بيرون از خانه, چندان سالم نيست و بچه ها در معرض خطر دوستى با افراد ناباب هستند, ويدئو به عنوان يك وسيله مناسب براى در خانه نگه داشتن آنها, برگزيده شده است و چون پدر و مادر, خود را قادر به كنترل برنامه ها و فيلمها مى بينند, طبيعتا اين تصميم مشكل عمده اى را براى خانواده ايجاد نمى كند. در نظر آنها, فيلمهاى سالمى نيز وجود دارد كه مى تواند مورد استفاده قرار گيرد. اين اقدام مى تواند هم باعث خوشحالى بچه ها شود و هم از بيهوده گشتن آنان در كوچه و خيابان جلوگيرى كند. بنابراين, پدر و مادر, با نوعى احساس رضايت و اطمينان, راه را براى هجوم تصويرها به معز و روح جوانانشان باز مى كنند. با بررسى بيشتروپس ازاينكه دريافتيم ورود فيلمهاى ويدئويى, چه نتايجى را در پى خواهدداشت,روشن مى شودكه چرا,اين موردراجالبترين,دليل ورود ويدئو به داخل خانه ها دانستيم; حكايت گريز از چاله و گرفتار آمدن در چاه است.

مدت كوتاهى كه از تماشاى تصاوير ويدئويى مى گذرد, پدر و مادر به اين نتيجه مى رسند كه ارزيابى آنان از تاثيرات چند منظوره ويدئو, درست بوده است; بچه ها كاملا سرحال و خوشحال هستند و بيشتر وقتشان را در داخل خانه و در كنار يكديگر مى گذرانند, تقريبا پاى آنها از كوچه و خيابان بريده شده و اوقات فراغت را به تماشاى فيلمهاى معمولى, شبيه آنچه از سيما به نمايش در مىآيد, مى گذرانند. اين آرامش موقتى, كم كم, پدر و مادر را در حالتى از بى خبرى و غفلت قرار مى دهد. در اين غفلت و بى خبرى, به تدريج فيلمهاى تازه اى در ليست نمايش قرار مى گيرد. اصرار بچه ها براى تماشاى فيلمهاى جديدتر و ابراز كسالت و بى حوصلگى از تماشاى فيلمهاى تكرارى, خانواده را مجددا در موقعيتى مشابه با قبل از ورود ويدئو, قرار مى دهد. ابتدا, درگيرى, سروصدا و اوقات تلخى پيش مىآيد. پدر و مادر, بر روى كنترل فيلمها, تاكيد و پافشارى دارند, اما كم كم, توجيهات دو باره به سراغ آنها مىآيد. براى خاتمه بخشيدن به وضع آشفته موجود, كم كردن كنترل بر روى نوع فيلمها, ضرر چندان بزرگى در پى نخواهد داشت. والدين با خود مى گويند: ((بچه ها ديگر به فيلمها عادت كرده اند و تماشاى تصاوير گوناگون براى آنها, امرى عادى تلقى مى شود. از طرف ديگر, بچه هاى ما, كه خيلى فهميده و باهوش و با شخصيت هستند, تحت تاثير چند صحنه يك فيلم قرار نمى گيرند. آنها فقط فيلم را تماشا مى كنند و با تمام شدن فيلم, ديگر اثرى از آن در ذهن و فكرشان, باقى نخواهد ماند, به علاوه اگر فيلمهاى ويدئو نيز براى آنان تكرارى شود, باز به كوچه و خيابان روى خواهند آورد.)) اين توجيهات, پدر و مادر را قانع مى سازد كه چشم خود را بر روى نوع استفاده از ويدئو ببندند و فقط گاهگاهى تذكر مى دهند كه: ((بچه ها هر فيلمى را تماشا نكنيد)); البته پسر و دختر جوان, مى دانند كه اين حرفها ديگر خيلى هم جدى نيستند.

روزها مى گذرد

به اين ترتيب هر روز يك فيلم تازه به تماشا گذاشته مى شود و چندى نمى گذرد كه هيچ بحث و صحبتى بر روى انتخاب فيلمها صورت نمى گيرد; فيلم كه از راه مى رسد, مستقيما داخل دستگاه قرارداده مى شود وبر پرده كوچك تلويزيون, ظاهر مى گردد. تصور مى كنيد با گذشت زمان, چه اتفاقى خواهد افتاد؟ فضاى داخلى خانه مورد بحث كه اعضاى جوان آن به استفاده كنندگان حرفه اى ويدئو تبديل شده اند, آكنده از اضطراب, نگرانى و درگيرى است:

جوان خانواده به شدت با ساير افراد ناسازگارى مى كند, پرخاشجو و عصبى است. بر خلاف گذشته روابط عاطفى و نزديكى با اعضا خانواده ندارد. كوچكترها را تحقير مى كند و با بزرگترها بى ادبانه برخورد مى كند, به خواسته هاى والدين توجهى ندارد و از همه بدتر, ارتباطش با بيرون خانه,
قطع نشده است; ردوبدل كردن فيلمها باعث ايجاد ارتباطات جديد با افراد تازه اى شده است و حتى اتفاق مى افتد كه شبها را نيز در خارج از منزل و در خانه دوستانش بسر مى برد و اين موضوع باعث درگيرى شديد بين او والدينش مى گردد. نكته مهم ديگرى كه باعث نگرانى جديد مى شود, اين كه, بر خلاف هدف و مقصود اصلى كه تفريح, سرگرم شدن و ايجاد روحيه شاد و با نشاط در او بوده است, امروز, اين جوان از يك روحيه پريشان, غيرشاداب,كسل و غمگين برخوردار است. آيا اين علائم نشانه يك بيمارى است؟آيابروزاين حالتهاطى يك فرآيندطبيعى صورت گرفته است؟به اين معنى كه اگر,امثال اين جوانان,درمعرض گسترده صحنه هاىمختلف قرار نداشتندنيز,مابامشكلاتى اينگونه دررفتارواحساساتآنان,روبه رو مى شديم؟

همانطور كه اشاره رفت, هيچ شكى وجود ندارد كه درصد بسيار بالايى از ناملايمات رفتارى و روحى در بخشى از جوانان امروز, معلول تاثيرپذيرى از مضامين صحنه ها و بدآموزى فيلمهاى سينمايى است كه در شكل رايج آن, يعنى فيلمهاى ويدئويى, در اختيار جوانان قرار دارد.

براى روشن شدن مساله, لازم است با ماهيت هر دو طرف, يعنى جوان و تصوير, بيش از پيش آشنا شويم. اگر بدانيم كه محتواى اين فيلمها چيست؟ و چگونه از شيوه هاى تاثيرگذارى استفاده مى كنند؟ حرف و پيام صحنه هاى فيلم چيست؟ و از چه سخن مى گويند؟ و از سوى ديگر خصوصيات روحى و فكرى جوان چگونه است و از چه چيزهايى تاثير مى پذيرد؟ در آن صورت مى توانيم به اين سوال دقيقا پاسخ دهيم كه ((دنياى تصوير)) با همه ويژگيهايش چه اثراتى بر ((دنياى جوان)) با همه حساسيتهايش دارد؟ پاسخ اين سوال را در شماره بعد پى خواهيم گرفت.

ادامه دارد.