مبارزات منفى ائمه(عليهم السلام) در برابر حكام اموى( بخش اول)

على اكبر رضائى

امويان سرانجام به پذيرش اسلام و اطاعت از پيامبر گرامى(ص) گردن نهادند. اين تسليم با انگيزه‏هايى چون ترس از كشته شدن و جستجوى راههاى آسان‏تر براى‏مبارزه با اسلام تحقق يافت.

روشن است كه چنين انگيزه‏اى، در پذيرش اسلام، به ايمان كامل و اعتقاد راستين‏در فرد نمى‏انجامد. اسلام ستيزى و دين‏گريزى امويان چنان روشن بود كه حتى‏شخصيت‏هاى برجسته‏اى مانند سلمان، عمار، ابن مسعود و ابوذر را عليه آنان‏برانگيخت و در برابر شيوه حكومتى‏شان به اعتراض واداشت.

امامان معصوم(عليهم السلام ) در سايه روشن‏بينى، هوشيارى و شجاعت ويژه خويش‏بيشترين و حقيقى‏ترين يورشهاى فرهنگى و نظامى را عليه امويان انجام دادند. معصومان(عليهم السلام ) گاه به عكس العملهاى فردى و سياسى بسنده مى‏كردند وزمانى براى از بين بردن ريشه‏هاى فساد و كفر به حركتهاى نظامى روى مى‏آوردند.

خطبه‏هاى حضرت على(ع) ، نامه‏هايى كه براى برخى از امويان نگاشتند و برخورد آن‏حضرت در جنگ صفين با معاويه نشان دهنده سه شيوه گوناگون در رويارويى باستمگران است.

گاهى تشكيل حوزه‏هاى علمى براى شناساندن معارف و حقايق اسلام ناب، به عنوان‏يكى از راههاى مبارزه با طاغوت، مورد توجه ائمه(عليهم السلام ) قرار مى‏گرفت وزمانى ذكر و دعا و جلب توجه مردم به خداترسى و يكتاپرستى و پرهيز از گناه‏راهى براى موضع‏گيرى در برابر وضعيت موجود شناخته مى‏شد. كلاسهاى درس امام‏حسن(ع) ، امام باقر(ع) و امام صادق(ع) و دعاهاى حضرت سجاد(ع) نمونه‏هاى روشن‏اين روشهاى مبارزه است.

در اين نوشتار مبارزات منفى امامان معصوم(عليهم السلام ) و واكنشهاى‏پيامبر(ص) را با عنوانهاى موضع‏گيرى فردى، سياسى، فرهنگى و نظامى، مورد بررسى‏قرار مى‏دهيم.

1- موضع گيرى فردى

مهمترين ويژگى امويان ضديت‏با اسلام و عدم‏پذيرش واقعى خدا و رسالت انبيا بود. پيش از ورود به اصل بحث، بيان چند روايت‏از حضرت رسول(ص) درباره بنى‏اميه و واكنش آن حضرت در برابر معاويه سودمندمى‏نمايد.

ابن عقيل در كتاب «النصايح الكافيه‏» رواياتى از كتب اهل سنت نقل‏كرده كه در آن پيامبر گرامى اسلام(ص) امويان را مورد سرزنش قرار داده است. به‏نوشته اين كتاب رسول خدا(ص) فرموده است:

«هر گاه شمار افراد بنى‏اميه به چهل رسد، بندگان خدا را به بردگى كشند واموال خدا را فاسد كنند و در كتاب خدا شك و ترديد پديد آورند.»

ابن مسعودنقل مى‏كند كه پيامبر اكرم(ص) بنى‏اميه را آفت دين دانسته است.

آن حضرت همچنين فرمود: «همانا اهل بيت من بزودى با مردمى رو به رو مى‏شوندكه با آنان ستيز مى‏كنند و آنها را آواره مى‏سازند.»

پيامبر گرامى اسلام‏درباره معاويه فرمود:

«هرگاه معاويه را بر فراز منبرم ديديد، بكشيد.»

و نيز از آن حضرت روايت‏شده كه فرمود:

«با بودن تو «معاويه‏» چه روزهاى بدى در انتظار امت من است و فرزندانم چه‏روزهاى سختى را از فرزندان تو مشاهده خواهند كرد; كسانى كه آيات خدا را به‏تمسخر مى‏گيرند و حرام خدا را حلال مى‏كنند.»

على(ع) ، در روزگار خود، همواره‏از اين قوم دلتنگ بود و از وجود و گسترش سلطه آنان بر جامعه اسلامى نگران‏مى‏نمود; زيرا ماهيت‏بنى‏اميه براى امام(ع) روشن بود و آن حضرت بخوبى كردارهاى‏ضد دينى آنها را، كه رنگ اسلاميت داشت، تشخيص مى‏داد. على(ع) ، چه در ايامى كه‏به دليل فشارهاى سياسى و اجتماعى خانه نشين شد و چه آن زمان كه زمام امورمسلمانان را به دست گرفت، همواره نفاق بنى‏اميه در پذيرش اسلام را گوشزد مى‏كردو در برابر آنها موضع مى‏گرفت.

پيش از آنكه به بيان موضع‏گيرى امام(ع) بپردازيم، بايد يادآورى كنيم كه وقتى‏حضرت در راس حكومت قرار گرفت، با سه گروه عمده به مبارزه برخاست و براى ازميان بردن بنياد تفكر ضد دينى‏شان بسيار تلاش كرد. عده‏اى چون طلحه و زبير كه‏بدون شايستگى خواهان حكومت‏بودند، گروه خوارج (مقدس نمايان جاهل) كه به‏وسيله معاويه فريب خوردند و در برابر امام(ع) صف آرايى كردند و حكومت معاويه‏كه بساط ستمگرى‏اش را در شام گسترده بود. امام(ع) مشكل اول و دوم را بزودى ازميان برد; اما مشكل سوم همچنان مانع بزرگى در راه اجراى عدالت اجتماعى آن‏حضرت به شمار مى‏رفت.

امويان به سرگردگى معاويه بسيار كوشيدند تا خلافت در خاندان بنى‏اميه پايداربماند و براى رسيدن به اين هدف از ترفندهاى مختلفى استفاده كردند. يكى ازاين ترفندها زيرك، عاقل و هوشمند معرفى كردن معاويه بود. او چنان القا مى‏كردكه با داشتن چنين ويژگيهاى برجسته‏اى، تنها فرد صالح براى خلافت است. على(ع)در برابر اين تلقى كودكانه موضع گرفته، فرمود:

«به خدا سوگند، معاويه زيرك‏تر از من نيست، ليكن شيوه او پيمان‏شكنى و ستمگرى‏است. اگر نيرنگ ناخوشانيد شمرده نمى‏شد، زيرك‏تر از من كسى نبود. اما خداوند پيمان‏شكنان را در رستاخيز معرفى خواهد كرد.»

امام صادق(ع) نيزدرباره زيركى و عقل معاويه فرمود:

«آن نوعى شيطنت و زرنگى است كه شباهت‏با عقل دارد، ولى عقل نيست. عقل چيزى‏است كه با آن خداى را عبادت كنند.»

على(ع) فريب‏خوردگان را به دليل داشتن‏اين باور غلط و بيعت‏با معاويه، مورد سرزنش قرار مى‏دهد و مى‏فرمايد:

«چه نادان مردمى هستند كسانى كه رهبرشان معاويه و آموزگارشان عمرو بن عاص‏است. معاويه گروهى نادان را به دنبال خود مى‏كشد و حقيقت را از آنان مخفى‏مى‏سازد. آنها كوركورانه در پى او مى‏روند تا خود را به كام مرگ افكنند.»

حضرت با اين سخن، زيركى و عقل معاويه را پندار مردمانى نادان دانسته و آنهارا ملامت كرده است. آن بزرگوار، كه مى‏دانست معاويه هوس جانشينى پيامبر را درسر مى‏پروراند، در اين باره چنين فرمود:

«اى معاويه، شما از چه وقت در شمار زمامداران رعيت و فرماندهان امت جاى‏داشته‏ايد؟ نه پيشينه‏اى در دين داريد و نه شرفى والا و مهين. از گرفتار شدن به‏شقاوت ديرين شما به خدا پناه مى‏برم و تو را از نفاق و فريب آرزو خوردن‏مى‏ترسانم. اى معاويه تو بسيارى از مردم را تباه ساختى، به گمراهى خود فريفتى‏و در موج درياى سرگشتگى خويش انداختى; به گونه‏اى كه تاريكيهاى نادانى آنان‏را پوشانيد و شبهه‏هاى اعتقادى، آنها را در برزخ ترديد نهاد. پس از راه حق‏بازماندند، به گذشته جاهلى روى آوردند، به حق پشت كردند و به بزرگى خاندان‏خود نازيدند; جز اندكى كه راه بصيرت يافتند، تو را شناختند و دست از يارى‏ات‏كشيدند. اى معاويه، از خدا بترس و مهار خود را از كف شيطان برهان كه دنيا ازتو بريده، رشته‏اش باريك گشته و آخرت به تو نزديك شده است.» از سوى ديگر،معاويه با طرح مساله خويشاوندى خود با پيامبر(ص) و على(ع) مى‏خواست راهى‏براى بقاى حكومتش بيابد و شايستگى خود را براى خلافت‏به نمايش بگذارد.

امام(ع) به وى چنين نوشت: «طرح خويشاوندى با شما عزت ديرين و فضيلت پيشين‏را از ما باز نمى‏دارد و ما و شما را در يك رتبه قرار نمى‏دهد. شما چگونه باما برابريد، در حالى كه پيامبر از ميان ما برخاست و ابوجهل دروغگو از ميان‏شما; حمزه سيدالشهدا از ماست و ابوسفيان از شما; دو سيد جوانان اهل بهشت ازما هستند و كودكانى كه آتش نصيبشان گرديد از شما، بهترين زنان جهان از ماست‏و هيزم كش دوزخيان از شما. اين فضيلتها از ماست و آن رسواييها از شما.»

موضع‏گيرى‏هاى بموقع و شايسته امام(ع) در برابر بنى‏اميه نمونه‏هاى بسيار دارد. آن بزرگوار در پاسخ كسى كه بقاى حكومت معاويه بر شام را به وى پيشنهاد داده‏بود، فرمود: «به خدا قسم هرگز حتى دو روز هم معاويه را به كار نخواهم‏گرفت.» و نيز فرمود: گمراهان را به كمك نمى‏گيرم. عكس‏العمل امام در مقابل‏مروان بن حكم نيز قابل توجه است. در روايات مى‏خوانيم كه آن حضرت به مروان‏نگريست و فرمود: «واى بر تو و امت محمد(ص) ، چه روزگارى از تو و فرزندانت‏در انتظار آنهاست.» امام حسن(ع) نيز، چون پدر گرامى‏اش، در مقابل اعمال وروشهاى ضد دينى بنى‏اميه و در راس آنها معاويه موضع گرفته و به روشهاى‏گونه‏گون با آنان به مبارزه برخاست. آن حضرت در سخنانى به معاويه فرمود: «اگر به بيعت‏با من تن در ندهى و همچنان در گمراهى‏ات اصرار ورزى، من بااجتماع مسلمانان به سويت رهسپار مى‏شوم و تا هنگامى كه خداوند بين ما حكم كندبا تو ستيز مى‏كنم. خداوند بهترين حكم كنندگان است.»

آن امام راستين همچنين‏نامه‏اى به معاويه نوشت و او را به بيعت‏با خود فرا خواند. در قسمتى از اين‏نامه چنين آمده است: «تعجب من در اين است كه چگونه تو، كه نه سابقه‏اى دراسلام داشته‏اى و نه فضيلت‏يا اثر مثبتى بر جاى گذارده‏اى، اين چنين ما را ازحق خود دور مى‏سازى. اى معاويه، چگونه در امرى كه اهل آن نيستى دخالت مى‏كنى؟تو پسر حزبى از احزاب (بنى اميه) و دشمن‏ترين افراد قريش در برابر رسول الله‏و كتاب خدايى.»

وقتى لشكر معاويه با سپاهيان امام حسن(ع) رو به رو شد،معاويه در جمع سربازان دو طرف درباره حكومت‏خود سخن گفت و على(ع) را دشنام‏داد. امام حسن(ع) در جواب او فرمود: «اى كسى كه از على(ع) سخن مى‏گويى، من‏حسن و پدرم على است و تو معاويه و پدرت صخر است. مادر من فاطمه زهرا(س) ومادر تو هند است. جد من رسول خدا(ص) و جد تو عتبه است. جده من خديجه و جده‏تو فتيله است. لعنت‏خدا بر كسى كه ما را به ضعف ياد كند، نسب و شرف ما راپست جلوه دهد و ما را به كفر و نفاق متهم سازد.» به اعتقاد دكتر طه حسين،امام حسن(ع) ، در دوران اقامتش در مدينه، حزبى سياسى پديد آورد و با ترسيم‏خط فكرى و سياسى مردم كوفه را براى مبارزه مسلحانه در هر زمانى كه امام صلاح‏بداند، آماده ساخت.

دومين امام معصوم، حتى پس از صلح نيز از بيان عدم‏شايستگى معاويه براى خلافت دست نمى‏كشيد و گاه تذكر مى‏داد كه: «چون ياورى نيافتم با تو صلح كردم; اگر ياورانى مخلص مى‏يافتم، هرگز به صلح‏رضايت نمى‏دادم اگر قرار باشد با اهل قبله جنگ داشته باشم، اول جنگ با تو راانتخاب خواهم كرد. اما اينك به جهت‏حفظ مصلحت امت اسلامى و جلوگيرى ازخونريزى از تو دست كشيدم.» امام حسن(ع) ، پس از امضاى قرارداد صلح، تصميم‏گرفت‏به مدينه هجرت كند.

پيش از هجرت، معاويه از حضرت خواست تا بر منبر رود و به مردم بگويد كه اينك‏حكومت از آن معاويه است.

امام(ع) به منبر رفت و پس از حمد و سپاس الهى چنين فرمود: «همانا زرنگى از آن تقوى پيشگان است. ضعيف‏ترين مردم، ستمكارانند. اين حكومت‏حق من است و من تنها براى حفظ خون و اموال مسلمانان با معاويه صلح‏كردم. من براى اصلاح امت اسلام از خلافت دست كشيدم.

امام زين‏العابدين(ع) ، پس از رخداد عاشورا و در دربار يزيد، درباره سابقه‏يزيد و پدرانش در اسلام چنين فرمود: «اى پسر معاويه و هند و صخر، پيش از آنكه تو به دنيا بيايى، نبوت و ولايت‏همواره از آن پدران و اجداد ما بود. در جنگ بدر و احد و احزاب، پرچم اسلام دردستان جدم على(ع) بود; در حالى كه پدر و جد تو پرچمدار جبهه كفر بودند. واى‏بر تو، اگر مى‏دانستى كه با پدرم چه كردى، هر آينه به كوهها مى‏گريختى،خاكسترنشين مى‏شدى و آرزوى مرگ مى‏كردى. پس تو را به پستى و پشيمانى در روزرستاخيز خبر مى‏دهم.»

امام صادق(ع) نيز درباره بنى‏اميه ديدگاهى مانند نظر جدبزرگوارش داشته است. آن بزرگوار فرمود: ثلاثه هم شرار الخلق ابتلى بهم خيار الخلق، ابوسفيان احدهم قاتل رسول‏الله(ص)وعاداه و معاويه قاتل عليا و عاداه و يزيد بن معاويه لعنه‏الله قاتل الحسين‏بن على‏عليهماالسلام و عاداه حتى قتله.

سه تن بدترين مردمند و بهترين مردم به آنها مبتلا بودند. يكى از آنهاابوسفيان بود كه با پيامبر(ص) ستيز كرد و دشمنى ورزيد. ديگرى معاويه بود كه‏با على(ع) به جنگ پرداخت و دشمنى پيشه كرد. سومين فرد يزيد بن معاويه بود ه‏لعنت‏خدا بر او باد. او با امام حسين(ع) دشمنى و ستيز كرد و سرانجام آن حضرت‏را به شهادت رساند. »

ششمين معصوم(ع) همچنين فرمود: «معاويه مصداق آيه‏اى است كه خداوند فرمود: او را در جهنم به زنجيرى كه طول‏آن هفتاد زرع است‏ببنديد; زيرا به خداى بزرگ ايمان نمى‏آورد. او به منزله‏فرعون اين امت است.» پيش از اين گتفيم كه رفتار ضد دينى امويان حتى از سوى‏برخى از بزرگان صحابى پيامبر گرامى اسلام(ص) نيز مورد انتقاد قرار گرفت. جابربن عبدالله انصارى، ياور گرانقدر پيامبر(ص) مى‏گويد:

«دشمنى معاويه با على(ع) به خاطر دشمنى‏اش با پيامبر(ص) بود، زيرا على(ع) درجنگ با او و پدرش همواره بر اين عقيده بود كه خداوند و پيامبرش راست مى‏گويندو به رسالت پيامبر(ص) ايمان كامل داشت، ولى معاويه و ابوسفيان، خدا و رسولش‏را دروغگو مى‏پنداشتند. به خدا قسم، كسى كه از سابقان در اسلام و از ياوران‏پيامبر اكرم(ص) در جنگ بدر است، هرگز با اهل نفاق برابر نيست.» حكومت عثمان‏بر اصولى استوار بود كه، از نظر بسيارى از ياران پيامبر(ص) ، با كتاب خدا وسنت پيامبر(ص) سازگارى نداشت. به همين دليل، ده تن از اصحاب رسول خدا(ص) برآن شدند تا اعتراض خود را به گوش وى برسانند. آنها نامه‏اى به عثمان نوشتند ودر آن به موارد زير اشاره كردند:

1- عملكرد خليفه (عثمان) و شيوه زمامدارى‏اش با سنت پيامبر(ص) مخالف است;

2- خليفه خمس درآمدهاى افريقا را به مروان بخشيده است، در حالى كه خمس آن‏اموال از آن خدا و رسولش، ذوى‏القربى، يتيمان و فقراست;

3- بخششهاى خليفه به‏فرزندان و نزديكانش; (از جمله هفت‏خانه براى آنان در مدينه ساخته بود)

4- ساختن قصر به وسيله مروان كه مخارج آن از راه خمس تامين شده بود;

5- احرازپستهاى حكومتى به وسيله نزديكان عثمان و اعطاى حكومت‏به جوانانى كه‏پيامبر(ص) را درك نكرده، در اداره امور تجربه نداشتند;

6- اعمال ناشايست وضد دينى وليد بن عقبه در كوفه و عدم واكنش عثمان در برابر وى; او كه از سوى‏عثمان حاكم كوفه بود، روزى در حالى كه مست‏بود، امامت نماز صبح را به عهده‏گرفت و چهار ركعت نماز گزارد; سپس رو به مردم كرد و گفت: اگر مى‏خواهيد،بيشتر بخوانم.

7- عثمان در اداره امور جامعه اسلامى از آراى مهاجر و انصاربهره نگرفت و در بسيارى از مسايل به راى خود عمل كرد.

ياران پيامبر با يكديگر عهد بستند تا اين نامه را، به هر شكل ممكن، به دست‏عثمان برسانند. اما وقتى به منزل عثمان نزديك شدند، پراكنده گرديدند. عماربه تنهايى وارد منزل عثمان شد و در حالى كه مروان بن حكم و اطرافيان عثمان‏حضور داشتند، نامه را به خليفه داد. عثمان نامه را خواند و به عمار گفت: آياتو اين نامه را نوشته‏اى؟ عمار گفت: آرى. پرسيد: چه كسانى با تو بودند. عمار گفت: عده‏اى كه نمى‏خواستند با تو ملاقات كنند. عثمان پرسيد: نامشان چيست؟ عمار پاسخ داد: نمى‏گويم. عثمان گفت: پس چگونه تو به تنهايى جرات كردى و اينجا آمدى؟

در اين هنگام مروان گفت: اين مرد سياه (عمار) مردم را عليه تو شورانده است،اگر او را بكشى، ديگران را از شورش باز داشته‏اى. عثمان گفت: او را بزنيد.

آنگاه خود نيز با اطرافيانش همراهى كرد و عمار را زدند. طبق برخى از روايات‏چنان عمار را زدند كه پهلويش پاره شد و بيهوش گرديد. سپس او را كشان كشان ازمنزل بيرون بردند و در كوچه افكندند.

مردمى كه پيرامون خانه عثمان بودند، به دستور ام سلمه همسر پيامبر عماررا به منزل وى بردند و به مداوايش پرداختند.

ابوذر غفارى نيز از معدود ياران نزديك پيامبر گرامى اسلام(ص) بود كه پس ازرحلت پيامبر، از حريم ولايت و امامت دفاع كرد.

ابوذر در زمان خلافت ابوبكر و عمر به عملكرد نادرست آنان اعتراض كرد و دردوره خلافت عثمان بر انتقادها و اعتراضهايش افزود. او با اصل خلافت عثمان‏مخالف بود و علاوه بر اين شيوه حكومتش را بر خلاف سنت پيامبر مى‏دانست. تاريخ‏نويسان داستانهاى زيادى درباره مخالفت او با عثمان نقل كرده‏اند كه به بيان‏يك مورد آن بسنده مى‏كنيم:

ابوذر در سخنانى گفت: اينك واليان و حاكمان كارهاى ناشايستى انجام مى‏دهند كه بى‏سابقه است. آنان‏سنت پيامبر(ص) را كنار گذارده، بدعتهاى ضد دينى را احيا كرده‏اند. هيچ انسان‏حق گويى نيست مگر آنكه سخنانش تكذيب مى‏شود ...

عثمان كه از انتقادها و افشاگريهاى ابوذر نگران شده بود، او را از مركزحكومت‏به ربذه تبعيد كرد و آن ياور رسول خدا در آن ديار درگذشت.