مرورى اجمالى بر منقبت امامان عليهم‏السلام در شعر فارسى <p/> - مروری اجمالی بر منقبت امامان علیهم السلام در شعر فارسی نسخه متنی

مرورى اجمالى بر منقبت امامان عليهم‏السلام در شعر فارسى

رسول جعفريان

تاريخِ ستايشگرى شاعران نسبت به چهره‏هاى مورد علاقه‏شان، تاريخى است به طول تاريخ شعر و شاعرى؛ و همچنان كه اصل شعر در ميان افراط و تفريط سرگردان بوده و به دشوارى به حيّز اعتدال در مى‏آمده، شعر مدح و ستايش هم به قياس مخاطبان خود و تعبيرات و تركيباتى كه در آن به كار مى‏رفته، دائما در فراز و نشيب بوده و هست.

در اسلام، شاعران صحابى از همان روزگار بعثت به اين سو، به سرايش اشعارى در ستايش پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله مى‏پرداختند. اشعار ابوطالب عليه‏السلام نمونه روشنى از اين قبيل ستايشهاست كه بخش عمده‏اى از آن در ديوان ابوطالب به چاپ رسيده است.(1) پس از آن در مدينه، شاعران فراوانى مانند حسّان بن ثابت، كعب بن مالك، عبدالله بن رواحه (هر سه انصارى خزرجى) در ستايش از اسلام و رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و همچنين هجو دشمنان آن حضرت اشعارى مى‏سرودند. اين اشعار گاه با ابتكار خود اصحاب سروده مى‏شد و گاه به عنوان جوابى براى اشعار مشركان انشاد مى‏گرديد. بسيارى از اين اشعار در سيره ابن اسحاق آمده است؛ گرچه ابن هشام برخى از آنها را كه به مذاق مذهبى‏اش خوش نيامده يا از اساس آنها را نادرست مى‏دانسته، در تهذيب خود از سيره ابن اسحاق حذف كرده است.

يكى از نقاط حساسى كه شاعران صحابى در آن باره شعر ستايشى سرودند، اشعارى بود كه در روز هيجدهم ذى حجّه سال دهم بعثت در غدير سروده شد. اين اشعار توسط كسانى مانند حسّان ابن ثابت، قيس بن سعد بن عباده و شمار ديگرى از صحابه سروده شده و ضمن آنها از اينكه امام على عليه‏السلام به عنوان «مولاى مردم» معرفى شده، از آن حضرت ستايش شده است. اين اشعار را علامه امينى در مجلد نخست الغدير ارائه كرده و منابع آنها را از منابعى تاريخى و ادبى آورده است.(2)

پس از رحلت رسول اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله اشعارى در مرثيه آن حضرت سروده شد. طبعا زمانى كه دستگاه خلافت راهش را از راه امام على و خاندان پيامبر جدا كرد، شيعيان گرفتار محدوديت شدند؛ محدوديتى كه گرچه در فاصله چهار سال و نه ماه حكومت امام على عليه‏السلام قدرى از آن كاسته شد، اما بلافاصله با حكومت معاويه و شدت سختگيرى وى بر آن افزوده گرديد. در روزگار خلافت امام على عليه‏السلام شاعران شيعى اشعار فراوانى در ستايش آن حضرت سرودند كه نمونه‏هايى از آنها را در كتاب وقعة صفين، الوافدات من النساء على معاوية و آثار ديگر ملاحظه مى‏كنيم؛ اما از روزگار خلافت معاويه به بعد، شيعيان با سختى روزگار را مى‏گذراندند و در بيشتر اوقات گرفتار بلاياى فراوانى بوده، به شدت براى بيان احساس خود به طور آزاد با مشكل روبه‏رو بودند.

از اين زمان به بعد، شيعيان بين دو احساس متفاوت كه در درونشان شعله‏ور بود، زندگيشان را ادامه مى‏دادند. يكى در سوگ شهيدان اهل‏بيت به ويژه شهيدان كربلا كه آنان را به لحاظ روحى عميقا تحت تأثير قرار داده بود و سبب سرايش اشعارى در مرثيه اهل بيت، به ويژه شهداى كربلا مى‏شد. نمونه اين اشعار را تا قرن پنجم در كتاب پرارج دو جلدى زَفَرات الثقلين استاد محمد باقر محمودى ملاحظه مى‏كنيم. احساس دوم شيعيان، شدّت حب و علاقه آنان به امام على و اهل بيت عليهم‏السلام بود كه آن هم در فضاى فشار امويان و عباسيان و دشمنى و بدگويى آنان از امام على عليه‏السلام ، شيعيان را به سرايش هرچه بيشتر اشعارى در ستايش اهل بيت عليهم‏السلام وامى‏داشت. ويژگيهاى برتر امامان عليهم‏السلام خود عامل مهمى شد كه نه تنها شيعيان بلكه شاعرانى چون فرزدق هم كه دلبستگى به امويان داشت، اشعارى در ستايش امام سجاد عليه‏السلام بسرايد و يكى از قلّه‏هاى منقبت‏خوانىِ عربى را با شعر معروف خود در اين دوره فتح كند.

سرايش شعر مدح و مرثيه براى اهل بيت، از نيمه دوم قرن اول هجرى بالا گرفت و در قرن دوم و از آن پس در قرون بعد، در قالب شعر عربى، به طور بى‏امان ادامه يافت. در ميان انبوه اين قبيل اشعار، نام شاعران بنام و بصيرى چون سيد حميرى، كميت بن زيد اسدى و دعبل خزاعى درخشش ويژه‏اى دارد، اما به هيچ عنوان سرايش شعر منقبت اهل بيت، محدود به اين دو نفر نيست. سيد حميرى در سرايش اشعارش در مدح اهل بيت، تا آنجا پيش رفت كه اعلام كرد: اگر كسى فضيلتى از على بيابد كه او شعرى در باره آن نسروده باشد، مى‏تواند از وى جايزه بگيرد.(3)

در اين ميان، ائمه اطهار عليهم‏السلام با دست و دلبازى فراوان به حمايت از اين شاعران برخاسته، با اعطاى صله‏هاى فراوان، آنان را تشويق به سرايش اين قبيل اشعار مى‏كردند، همچنان كه برپا كردن سوگوارى و خواندن شعر در مرثيه امام حسين عليه‏السلام را تشويق مى‏كردند. برخى از اين حمايتها تشويق معنوى آنان بود كه نمونه‏اش برخورد امام رضا عليه‏السلام با دعبل خزاعى است.(4) به هر رو در اين باره نصوص تاريخى فراوانى در دست است كه اينجا محل بيانش نيست.

بدين ترتيب، شيعيان از يكى از مهم‏ترين ابزارهاى احساسى و عاطفى يعنى ادبيات، آن هم قالبِ شعر كه نقطه اوج بيان احساس است، براى نشر ديدگاه‏هاى مذهبى خود بهره بردند.

در اين ميان، فضائل امام على عليه‏السلام مهم‏ترين دستمايه براى پر كردن محتوا و مضمون اشعار منقبت بود و از ميان اين فضائل، حديث غدير يكى از بهترين‏ها به شمار مى‏آمد، به طورى كه صدها غديريه به عربى و بعدها به فارسى سروده شد كه گزارش غديريه‏هاى عربى را در الغدير علامه امينى مى‏توان يافت.(5)

به هر رو، داستان سرايش شعر عربى در مدح و مرثيه اهل بيت، داستانى طولانى است؛ اما پرسش مهم در اينجا اين است كه نخستين بار چگونه اين احساس و عاطفه پردامنه در زمينه سرايش شعر ستايش و مرثيه، به شيعيان و علاقه‏مندان به اهل بيت از ميان عجمان و فارسى‏زبان انتقال يافت؟ بدون ترديد، شعر فارسى از آغاز فعاليت خود در قالب فارسى نو كوشيده است تا مضامين اشعار عربى و از جمله همين موضوع ستايشگرى را در خود جاى دهد و به طور طبيعى شيعيان را كه عميقا به اهل بيت عشق مى‏ورزيدند به سرايش شعر فارسى در باره اهل بيت وادارد.

در ميان كهن‏ترين شاعران ايرانى از قرن پنجم به بعد، از اين قبيل اشعار ستايش‏آميز داريم. در اين ميان، نام چند نفر از اين شاعران برجسته، درخشش ويژه‏اى دارد. اينها افرادى هستند كه در ميانه قرن ششم كاملاً براى عبدالجليل قزوينى شناخته شده بوده و نامشان را بيان كرده است.

عبدالجليل قزوينى رازى كه بهترين اطلاعات را در باره شعراى پارسى زبان اين دوره و همچنين رويه منقبت خوانى در قرن ششم در جوامع شيعى به دست داده، در باره شمارى از شعراى شيعه مى‏نويسد:

«اما شعراى پارسيان كه شيعى و معتقد و متعصب بوده‏اند، هم اشارتى برود به بعضى؛ اولاً فردوسى طوسى شيعى بوده است و در شاهنامه در مواضع به اعتقاد خود اشارت كرده است ... و فخرى جرجانى شيعى بوده است و در كسايى خود خلافى نيست كه همه ديوان او مدايح و مناقب مصطفى و آل مصطفى است، عليه و عليهم السلام. و عبدالملك بنان ـ رحمة‏الله عليه ـ مؤيَّد بوده است به تأييد الهى ... و ظفر همدانى اگرچه سنى بوده است، او را مناقب بسيار است در على و آل على عليهم السلام و در ديوانش مكتوب است تا تهمتش نهند به تشيع. و اسعدى قمى و خواجه على متكلم رازى عالم و شاعر، و امير اقبالى شاعر و نديم سلطان محمد رحمة‏الله عليه شيعى و معتقد بوده است و قائمى قمى، و معينى و بديعى و احمدچه رازى، و ظهيرى و بردى و شمسى و فرقدى و عنصرى و مستوفى و سمان و سيد حمزه علوى و خواجه ناصحى و امير قوامى و غير اينان رحمة‏الله عليهم كه همه توحيد و زهد و موعظت و مناقب گفته‏اند بى حدّ و اندازه. و اگر به ذكر همه شعراى شيعى مشغول شويم، از مقصود بازمانيم. و خواجه سنايى غزنوى كه عديم النظيراست در نظم و نثر خاتم الشعرايش نويسند او را منقبت بسيار است، و اگر خود اين يكى بيت است كه در فخرى نامه گويد كفايت است:

فردوسى معروف‏ترين شاعر دوره غزنويان، با همه ارتباطى كه با اين دولت سنى متعصب داشت، داراى گرايشهاى شيعى و معتزلى بود. مضامينى كه در اشعار او وجود دارد، حاكى از نوعى علائق شيعى عميق است كه آن را در ميان بسيارى از معاصران وى هم مى‏توان ديد؛ علائقى كه به راحتى سبب مى‏شد فرد را متهم به رفض يا قرمطى‏گرى كنند و او را حتى از حقوق انسانى‏اش محروم سازند. در ميان اشعار، اعتقاد وى به وصايت امام على عليه‏السلام ديده مى‏شود كه مى‏تواند قرابت وى را با تشيع اعتقادى نشان دهد. اكنون بخشى از اين اشعار را نقل مى‏كنيم:

و در جاى ديگر چنين سروده:

و در شروع شاهنامه مى‏نويسد:

و در شعر ديگرى مى‏گويد:

اين اشعار مى‏تواند نوعى تشيع اعتقادى و امامتى را نيز در وى نشان دهد، گرچه بايد توجه داشت كه وى نمى‏توانست در فضاى سنى‏گرى كه سلطان محمد غزنوى فراهم آورده بود، بيش از اين شعرى شيعى بسرايد.

يكى ديگر از شعراى اين دوره كسايى مروزى (متولد 341) است كه هم در مدح امام على و هم در مرثيه شهداى كربلا از وى اشعارى برجاى مانده است. از جمله در منقبت امام على عليه‏السلام چنين سروده است:

وى در اشعار ديگرى كه در سال 370 ق سروده، در مدح امام على، امام سجاد و امام صادق عليهم‏السلام مى‏گويد:

از كسايى سوگنامه‏اى در باره كربلا باقى مانده كه دليلى ديگر بر وجود تشيعى گسترده در ادب فارسى در قرن چهارم است. اين شعر قصيده‏اى بسيار زيبا و به گفته امين رياحى، نخستين قصيده سوگنامه كربلا در زبان فارسى است كه شامل پنجاه بيت است:

يكى از نخستين نمونه شاعران شيعى كه در ستايش اهل بيت شعر لطيف فارسى سروده و گويا تنها يك دوبيتى از وى برجاى مانده ملك الكلام بندار رازى (م 433) است. اين دو بيت چنين است:

شعر ستايش نسبت به اهل بيت در قرون بعد جدى‏تر و بيشتر شد. حتى برخى از سنيان خراسان هم كه متشيع بودند، در اين كار سهيم شدند. از جمله اين شاعران سنايى (م 545) است كه عبدالجليل وى را شاعرى شيعى معرفى كرده است. وى در ستايش و مدح امام على عليه‏السلام چنين سروده است:

و حزن چون تو صاحب دولتى، هرگز نبودى در جهانهم نخواهد بود هرگز، چون تويى در هيچ فن

و در جاى ديگرى گويد:

شعر اخير مى‏تواند نشانى از تشيع جعفرى در سنايى تلقى شود. قصيده‏اى نيز در ستايش امام رضا عليه‏السلام دارد كه برخى از ابيات آن چنين است:

از جمله شرطهاى توحيداز حاصل اصلهاى ايمان(18)

در باره عاشورا هم اشاراتى دارد:

به هر رو، قرن پنجم و ششم قرن رواج تشيع در ايران است كه به دنبال رفت و آمد طلاب شيعه از ايران به بغداد و نجف و بهره‏مندى از مكتب شيخ طوسى و رواج انديشه‏هاى آن مكتب در شهرهاى رى و مناطقى چون خراسان دامنه‏اش بالا گرفت. گسترش فرهنگ شيعه در مركز ايران، آن هم در شهر كهنسال رى و شكل‏گيرى يك جامعه منضبط در آن، سبب شد تا راه براى شاعران شيعه و مداحان اهل‏بيت عليهم‏السلام هموار شود. شاعران فارسى زبان در قرن ششم در رى فراوان بودند و قصايد زيادى در منقبت امامان مى‏سرودند. دليلش استقبال شيعيان از آنان در مراسم عمومى‏شان بود كه سبب شكل‏گيرى يك جريان گسترده منقبت‏خوانى در قرن ششم در رى و شهرهاى سبزوار و سارى و آمل و جز آن شد.

يكى از كامل‏ترين ديوانهاى شعر فارسى شيعى كه برجاى مانده، ديوان قوامى رازى است كه به كوشش ميرجلال الدين محدث در سال 1334 ش در تهران به چاپ رسيده است. همين نمونه برجاى مانده، نشانه اوج شعر ستايشى و مديحه‏سراگونه شاعران شيعه از پيامبر و امامان است كه از قرن ششم برجا مانده است. قوامى از شعراى بنام نيمه اول قرن ششم بوده و چنان كه گذشت، عبدالجليل در عبارت پيشگفته در جمع شاعران شيعه، از وى ياد كرده است. آنچه در ديوان چاپ شده او آمده، بيشتر در توحيد و موعظه و نصيحت است، و پيداست كه وى اشعار ديگرى هم داشته كه در ستايش امامان بوده است. از آن جمله در همين ديوان در جايى اين چنين فضائل روايت شده در باره امام على عليه‏السلام را به شعر عرضه مى‏كند:

و در جاى ديگر:

ابوالمفاخر رازى از جمله شاعران برجسته قرن ششم است كه تمامى حوادث كربلا را به شعر درآورده كه تنها چند ده بيت آن در كتاب روضة الشهداء ملاحسين كاشفى كه با اشعار اين مداحان و مناقبيان آشنا بوده، درج شده است. طبعا مى‏توان تصور كرد كه وى اشعار مدحى فراوانى هم داشته كه به دست ما نرسيده است.

ديوان ناصرخسرو قباديانى (394 ـ 481 يا 471) هم سرشار از اشعار مديحه‏سرايى نسبت به اهل بيت است؛ گرچه گرايش وى، به طور غالب، يك گرايش فلسفى است كه بر اشعار وى هم سايه فراوان افكنده است. نمونه‏اى از اشعار اين شاعر در ستايش امام على عليه‏السلام چنين است:

(22)

مع الاسف بايد گفت: با توجه به اطلاعاتى كه عبدالجليل و فهرست منتجب الدين در اختيار ما گذاشته، مى‏توانيم حدس بزنيم كه دهها ديوان شعر فارسى شيعى ديگر هم در قرن ششم در رى و حواشى آن وجود داشته كه از ميان رفته است. منتجب الدين در الفهرست خود نام برخى از شاعران و مداحان اهل بيت را آورده است(23) كه ما هيچ خبر خاصى از آنان نداريم.

البته منقبت خوانى تنها در قالب نظم نبوده و بسيارى از مبلغان شيعه، اخبار و فضائل اهل‏بيت عليهم‏السلام را در قالب نثرهاى دلنشين و حتى به سبكهاى داستانى در مراكز عمومى و اجتماعات براى مردم نقل مى‏كرده‏اند. مؤلف فضائح الروافض يك سنى متعصب كه از اين محافل برآشفته بوده است، در اين باره مى‏نويسد:

«... و در بازارهاى مناقب‏خوانان گَنده دهن، فرا داشته‏اند كه ما منقبت اميرالمؤمنين مى‏خوانيم و همه قصيده‏هاى پسر بنانِ رافضى و امثال او مى‏خوانند و جمهور روافض جمع مى‏شوند؛ همه وقيعت صحابه پاك و خلفاى اسلام و غازيان دين است و صفات تنزيه كه خداى راست جلّ جلاله و صفت عصمت كه رسولان خداى راست عليهم السلام و قصّه معجزات كه الاّ پيغمبران خداى را نباشد، شعر كرده مى‏خوانند و به على ابوطالب مى‏بندند».(24)

وى همچنين مى‏نويسد:

«... و مغازيها مى‏خوانند كه على را به فرمان خداى تعالى در منجنيق نهاده و به ذات السّلاسل انداختند تا به تنهايى، آن قلعه را كه پنج هزار مرد درو بود، تيغ زدن بِسِتَد و على درِ خيبر، به يك دست بركند، درى كه به صد مرد از جاى خود بجنبانيدندى و به دستى مى‏داشت تا لشكر، بدان گذر مى‏كرد و ديگر صحابه از حَسَد بر على بر آن در، آمد و شد مى‏كردند تا على خسته گردد و عجزش ظاهر گردد».(25)

مؤلّف فضائح باز مى‏نويسد:

«رافضيان، اين همه مناقبها بدان خوانند تا عوام الناس و كودكان دگر طوايف را از راه ببرند و فرانمايند كه آنچه على كرد، مقدور آدمى نبوده و صحابه همه، دشمن على بودند».

عبدالجليل مى‏نويسد: «...دروغى ظاهر و بهتانى عظيم است و دليل بر اين آن است كه اگر غرض اين بودى از خواندن مناقب، بايستى كه به قم و كاشان و آبه و بلاد مازندران و سبزوار و ديگر بقاع كه الاّ شيعه نباشند، نخواندندى و معلوم است كه آنجا بيشتر خوانند».(26)

اين سخن نشانه‏اى بر آن است كه اين رسم در تمام مناطق شيعى نشين ايران رواج كامل داشته است. اين يك حقيقت است كه گسترش فضائل اهل بيت در مجموع، تمايل مردم را به سمت تشيّع گسترش مى‏داد و بر نفوذ سادات و علويان كه شيعيانى اصيل بودند، مى‏افزود. زمانى كه معتضد عبّاسى خواست تا صحيفه‏اى در فضائل اهل بيت خوانده شود از شورش سنّيها، هراسى به دل راه نداد؛ امّا وقتى به او گفته شد كه علويان از آن بهره خواهند برد، وحشت كرد و نخواند.(27)

سنيان در برابر مبلغان شيعه دست به كار مشابهى زدند. درست همان طور كه سنيان بغداد در برابر مراسم شيعيان براى عاشورا، دسته عزادارى براى جمل و عايشه و مصعب بن زبير به راه انداختند،(28) در رى هم «فضائل خوانانى» را به راه انداختند تا به مقابله با شيعيان پرداخته فضائل مخالفان اهل بيت را منتشر كنند. عبدالجليل در پاسخ نويسنده فضائح الروافض مى‏نويسد:

«عجب است كه اين خواجه بر بازارها، مناقب خوانان را مى‏بيند كه مناقب مى‏خوانند و فضايل خوانان را نمى‏بيند كه بيكار و خاموش نباشند و هر كجا قمّارى خمّارى باشد كه در جهانش بهره‏اى نباشد و به حقيقت نه فضل بوبكر داند، نه درجه علىّ شناسد، براى دام نان، بيتى چند در دشنام رافضيان از بر بكرده و در سرمايه گرفته و مسلمانان را دشنام مى‏دهد و لعنت نا وجه، مى‏كند و آنچه مى‏ستاند، به خرابات مى‏برد و به غنا و زنا مى‏دهد و بر سبلت قدريان و مجبّران مى‏خندد و اين قاعده نو نيست كه فضايلى و مناقبى در بازارها فضايل و مناقب خوانند؛ امّا ايشان همه، توحيد و عدل و نبوّت و امامت و شريعت خوانند و اينان همه جبر و تشبيه و لعنت».(29)

او همچنين در جاى ديگرى در باره محتواى فضائل خوانى اهل سنّت مى‏نويسد:

«... و چنان است كه متعصّبان بنى‏اميّه و مروانيان، بعد از قتل حسين با فضيلت و منقبت علىّ طاقت نمى‏داشتند. جماعتى خارجيان از بقيّت سيف على و گروهى بددينان را به هم جمع كردند تا مغازيهاى دروغ و حكايات بى‏اصل، وضع كردند در حق رستم و سرخاب [سهراب] و اسفنديار و كاووس و زال و غير ايشان و خوانندگان را بر مربّعات اسواق [ چهارسوها [مُمَكَّن(30) كردند تا مى‏خوانند تا ردّ باشد بر شجاعت و فضل اميرالمؤمنين و هنوز اين بدعت باقى مانده است كه به اتفاقِ امّتِ مصطفى، مدح گبركان خواندن بدعت و ضلالت است. خواجه اگر منقبت علىّ از مناقب خوانان نمى‏تواند شنيد، بايد بدان هنگامه‏ها مى‏رود به زير طاق باجگر و صحراى درِ غايش».(31)

نويسنده فضائح الروافض گويا از منقبت خوانان، دل پرى داشته است. وى در ادامه باز هم مى‏نويسد:

«در بَيرانه‏ها(32)، جمع شوند و مناقب خوانند.» رازى به دفاع آورده كه: «پندارى نديده و نشنيده است كه مناقب خوانان در قطب روده و به رشته نرصه و سر بليسان و مسجد عتيق، همان خوانند كه به درِ زاد مهران و مصلحگاه».(33)

اما در قرن هفتم و هشتم و نهم، شعر مدح و ستايش نسبت به ائمه در ميان شيعيان ايران، بسيار اوج گرفت. به يقين بسيارى از اين اشعار از ميان رفته است، اما همين اندازه كه باقى مانده، نشانه گستردگى آن است. مع الاسف هنوز در باره شعر فارسى شيعه در ميان سالهاى 600 تا 900 تحقيق جدى صورت نگرفته و ديوانهاى برجا مانده يا چاپ نشده و يا تحليل درستى در باره آنها ارائه نشده است. با اين حال در سالهاى اخير شاهد تلاشهايى براى معرفى شاعران اين دوره و نشر ديوانهاى آنان بوده‏ايم. از برخى از اين شاعران يا هيچ‏گونه شعرى برجا نمانده و يا تنها ابياتى در تذكره‏ها، جُنگها و كشكولها درج شده است.

يكى از شاعران اين عهد، سيف فرغانى است كه در مرثيه امام حسين عليه‏السلام چنين سروده است:

زمينه ديگر سرايش شعر در خراسان آن روز، ستايش از امام رضا عليه‏السلام است كه در ايران مدفون بوده و به‏ويژه از همان عهد به اين سو، خراسانيان به وى عشقى تمام مى‏ورزيده‏اند. كتيبه‏اى از سال 612 بر حرم حضرت رضا عليه‏السلام بر جا مانده است كه اين دو بيت شعر بر آن ديده مى‏شود:(35)

يكى ديگر از شاعران قرن هفتم سيد ذوالفقار شروانى (م پس از 690)است. بخشى از يكى از تركيب‏بندهاى وى كه آن را در ستايش امام رضا سروده، چنين است:

(36)

چهره درخشان شعر ستايش، شيخ حسن كاشى (م بعد از 708) است كه ميرزا عبدالله افندى نقش وى را در رواج تشيع در ايران در رديف علامه حلى و محقق كركى ياد كرده است.(37) از وى اشعار زيادى برجا مانده و بسيارى از اين اشعار نه در ايران بلكه در ميان شيعيان افغانستان بيش از ايرانيان محبوب واقع شده و مورد استفاده قرار گرفته است. نويسنده اين سطور كتاب تاريخ محمدى او را كه مشتمل بر اشعار وى در شرح حال امامان معصوم عليهم‏السلام است به چاپ رسانده و در مقدمه آن به تفصيل در باره شرح حال او سخن گفته است. همچنين ديوان وى در مجموعه شماره 7594 كتابخانه مجلس شوراى اسلامى نگهدارى مى‏شود كه مع الاسف تاكنون به چاپ نرسيده و بخشى از اشعارش در همين گزيده حاضر آمده است.

از مشهورترين اشعار كاشى، هفت‏بند اوست كه سرمنشأ سرايش بسيارى از اشعار ستايش اهل‏بيت عليهم‏السلام پس از وى بوده و خود از اشعار بسيار رايج در محافل شيعى تا دوره صفوى بوده است. تنها به ارائه بند اول اين قصيده كه محتواى آن فضائل مسلّم روايت شده در حق اميرمؤمنان عليه‏السلام است بسنده مى‏كنيم:

السلام اى سايه‏ات خورشيد رب العالمين

آفتاب عزّ و تمكين، آسمان(38) داد و دين معنى هر چهار دفتر، خواجه هر هشت خلدداور هر شش جهت اعظم اميرالمؤمنين

عالم علم لدنّى(39)، شهسوار(40) لَوْ كُشِفناصر حق، نفس پيغمبر، امام راستين

مقصد تنزيلِ بلّغ، مركز اسرار غيبمقطع يتلوه شاهد، مطلع حبل المتين

صورت معنىِ فطرت، منبع(41) ايجاد حقسرّ نسل آل آدم(42)، نفس خيرالمرسلين

صاحب يوفون بالنذر، آفتاب انّماقرّة العين لعمرك نازش روح الامين

درجهان از روى(43) حشمت(44) چون‏جهانى درجهاندر زمين از روى رفعت آسمانى بر زمين

حاجب(45) ديوان امرت، موسى دريا شكافپرده‏دار بام خضرت، عيسى گردون نشين

از عطاى دست فيّاض تو دريا مستفيضوز رياض نزهت طبع تو رضوان خوشه چين

ناشنيده از زمان مهد تا باقى عمربى‏رضاى حق ز تو حرفى كرام الكاتبين

نقشبند كاف و نون از روز فطرت تاكنونناكشيده چون مه رخسار تو نقش نگين

مثل تو چون شبه(46) ايزد در همه حالى محالور بود ممكن نه الاّ رحمة للعالمين

هر كه مدّاحش خدا همدم رسول الله بودگر كسى همتاش باشد(47) هم رسول الله بود

شعر وى در ستايش امام رضا عليه‏السلام هم از اشعار بى‏مانند اوست:

به هر رو اين زمان، زمانى است كه جريان منقبت خوانى به صورت يك سنّت پايدار در بخشهاى شيعى و حتى ميان سنيان متمايل به شيعه درآمده است. خراسان بزرگ پايگاه اصلى اين قبيل اشعار است، گرچه همچنان مناطق اطراف رى هم در اين زمينه سخت فعالند. مولانا شيخ حسن كاشى، سرحلقه اين منقبت خوانان است كه پس از وى كسانى چون سليمى و ابن حسام خوسفى در قرن هشتم و نهم پى گير راه او هستند. اين منقبت خوانان در سرتاسر ايران، به ويژه خراسان جايگاه والايى داشتند. ملاحسين كاشفى (م 910) در گزارش جالبى كه از مداحان و غرّاخوانان(49) دارد مى‏نويسد:

بدان كه از جمله اهل شدّ و بيعت، هيچ طايفه بلند مرتبه‏تر از مداحان خاندان رسول صلى الله عليه و آله نيستند ... و مداحان اين حال دارند كه پيوسته مناقب اهل بيت خوانند و ياد و سخن ايشان اوقات گذرانند ... و مولانا حسن سليمى در اين باب گفته:

ملاحسين كاشفى پس از اين، از جايگاه برتر شيخ حسن كاشى در مداحى سخن مى‏گويد، با اين درآمد كه: اگر پرسند كه مداحان بر چند وجه‏اند، بگو بر چهار وجه: وجه اول جماعتى كه مدح حضرت رسول و اهل بيت ايشان از قوت طبع خود انشاد كنند و جواهر روايات و حكايات و مناقب و مراتب ايشان در رشته نظم كشند، چون حسان بن ثابت و مولانا حسن كاشى و غير ايشان و مداحان اصلى اين جماعتند.(50)

يكى از جهات مهم در تفكر مديحه سرايانه شيعه در ميان افرادى مانند سراينده على نامه و عبدالجليل قزوينى در كتاب نقض و شيخ حسن كاشى در تاريخ محمدى آن است كه از شاعران مى‏خواهند تا دستمايه‏هاى نثر و نظم خويش را در سرگرم ساختن مردم، نه داستانهاى كهن ايرانى بلكه مناقب اهل بيت قرار دهند. در على نامه كه از قرن پنجم هجرى است و استاد ارجمند جناب دكتر محمدرضا شفيعى كدكنى مقاله‏اى در باره آن با عنوان حماسه‏اى شيعى از قرن پنجم نگاشته‏اند، اين دو بيت ديده مى‏شود:

شبيه همين موضع را شيخ حسن كاشى در تاريخ محمدى دارد، آنجا كه با وجود ارادتش به فردوسى چنين مى‏سرايد:

به همين دليل است كه شاعران شيعه در طول قرن هفتم تا نهم و پس از آن در دوره صفوى، شعر ستايشى خويش را با محتواى فضائل و مناقب اهل بيت عليهم‏السلام سرشار مى‏سازند و بر اساس فضائلى كه در روايات براى امام على و خاندانش نقل شده، اشعار خويش را سامان مى‏دهند.

از قرن هفتم و هشتم شاعران اندكى را مى‏شناسيم كه گهگاه شانس يارى كرده نسخه‏اى از برخى از اشعارشان يافت مى‏شود و ما را به امتداد جريان مديحه‏سرايى در شعر فارسى شيعى رهنمون مى‏شود. از آن جمله اطلاعاتى در باره سه شاعر شيعى گمنام است كه آثارى از آنان در يك نسخه خطى برجا مانده است.(53) اين سه شاعر متعلق به قرن هشتم هجرى هستند.

يكى از آنها نصرت علوى رازى است كه برخى از اشعارش را در سال 729 كتابت كرده و نسخه آن برجا مانده است. وى اشعارى در مدح اميرالمؤمنين عليه‏السلام دارد كه بيتى از آن چنين است:

در قصيده دومش گويد:

و در قصيده چهارمش گويد:

در ادامه همين شعر نيز از يازده امام ديگر ستايش شده است.

در قصيده پنجم گويد:

در ادامه باز از يازده امام ديگر ستايش كرده، در پايان گويد:

از شعرى از وى كه كلمه مناقب در آن بوده حدس زده شده است كه وى در شمار مناقب‏خوانان بوده است.(54) شعر وى در ستايش دوازده امام چنين است:

اين اشعار تا نزديك چهل بيت ديگر ادامه مى‏يابد.

شاعر ديگر حمزه كوچك است كه از وى سه قصيده برجا مانده است. وى در نخستين قصيده كه جمعا چهل و دو بيت است مى‏گويد:

وى در ادامه مدح يازده امام كرده، سپس به شهر خود ورامين اشاره مى‏كند:

قصيده ديگر وى در باب قرآن و اشاره به آياتى است كه در باره اميرالمؤمنين عليه‏السلام نازل شده است:

قصيده سوم وى صرفا در ستايش حسنين عليهماالسلام است:

وى در بخش ديگرى از اشعار خود مى‏گويد:

اين اشعار تاريخچه مراسم روز نهم ربيع را كه در كاشان و برخى ديگر از شهرهاى شيعه در قرن هشتم برگزار مى‏شده، به خوبى نشان مى‏دهد. كوچك ورامينى اشعار ديگرى هم در باره دوازده امام دارد:

جداى از اين اشعار(55) در جُنگ شماره 3528 دانشگاه تهران، اشعارى از همين حمزه كوچك در ستايش امام حسين عليه‏السلام است:

سومين شاعر شهاب بن على بن كمال سمنانى است. وى اشعارى از ديگران و نيز خود در اين اوراق نگاشته است. اولين قسمتى كه از وى نقل شده اشعارى است از همان نصرت رازى. بخشى از اين اشعار كه در ستايش دوازده امام است چنين است:

اشعارى هم از خود شهاب سمنانى در باره فضائل اهل بيت چنين است:

برخى از اشعار ديگر وى چنين است:

سليمى تونى شاعر شيعه قرن نهم هجرى است كه ديوانى از وى برجا مانده است. تاريخ برخى از اشعار وى مربوط به سال 840 ق است. نمونه‏اى از شعر وى در باره چهارده معصوم عليهم‏السلام چنين است:

(57)

در اين باره از ابن يمين طغرايى فريومدى (م 769) شاعر سربداران هم مى‏توان ياد كرد كه در فريومد خراسان و در پناه سربداران مى‏زيست. ديوان وى هم مشتمل بر اشعار ستايشى نسبت به امامان است و از آن جمله قصيده‏اى است كه در ستايش على بن موسى الرضا عليهماالسلام سروده است:

بدون ترديد دولت سربداران در خراسان با مركزيت نيشابورو سبزوار، سبب رواج شعر مناقبى آن هم در خراسان، از سوى شاعرانى شد كه يا در خدمت آنان بودند و يا در حاشيه، به ستايش آنان و ارزشهاى اخلاقى و مذهبى مورد توجه آنان مى‏پرداختند. نمونه آنها بجز ابن‏يمين، يكى هم لطف الله نيشابورى (م 816) است كه در محل قدمگاه امام رضا عليه‏السلام در نيشابور مى‏زيست و همانجا درگذشت. دكتر صفا با اشاره به اشعار وى در منقبت رسول و على بن ابى طالب و ائمه طاهرين عليهم‏السلام مى‏نويسد: از فحواى قصائدى كه در مناقب ائمه عليهم‏السلام سروده تشيع او آشكار مى‏شود. و حتى او تيمور را به عنوان «ملجأ آل بوالحسن» يعنى آل على مورد ستايش قرار داده است.(59)

نمونه ديگر اميرشاهى (م 857) است كه خود خواهر زاده خواجه على مؤيد سربدارى آخرين سلطان سربدارى بود و اشعارى در منقبت آل على عليه‏السلام دارد. يك نمونه آن مُسمّطى است كه در باره امامان سروده با اين مطلع:

به هر رو، ياد از مناقب آل رسول در ميان شاعران قرن نهم بسيار گسترده است، چنان كه دكتر صفا هم نوشته است كه در اين دوره «نه تنها در قصايد غرّايى از شاعران اين زمان، مانند ابن حسام و كاتبى (م 839) و لطف الله نيشابورى (م 816) و اميرشاهى وامير حاج حسينى جنابذى و كمال الدين غياث شيرازى و نظام استرآبادى (م 911) و فغانى شيرازى و لسانى و جز آنان مدائحى در ذكر مناقب حضرت على بن ابى طالب عليه‏السلام و اولاد او داريم، بلكه حتى سنيان متعصبى مانند جامى هم از اظهار احترام وافر در اشعار و خاصه در مثنويات خود نسبت به اهل بيت امتناعى نداشتند و اين معنى در آثار منثور اين عهد هم اعم از متون ادبى يا تاريخى به وفور ملاحظه مى‏شود و اينها همه علايم و نشانه‏هاى تمايلى است كه طرفداران سنت و جماعت به تدريج به طرف تشيع و پيشروان آن پيدا مى‏كردند و دانسته يا نادانسته به تقويت طرف مقابل مى‏كوشيدند.(61)

در همين قرن شاه ناصر يا درويش ناصر بخارى (م 773) هم قصيده‏اى غرا در ستايش امام على و على بن موسى الرضا عليهم‏السلام دارد.(62) چنان كه عصمت بخارى (م 829) نيز قصيده‏اى در منقبت امام رضا عليه‏السلام سروده است.(63) اين ابيات از همين عصمت بخارى است:

در قرن نهم يكى از بزرگ‏ترين منقبت‏سرايان و مداحان محمد بن حسام خوسفى (783 ـ 875)(65) است كه آثار منظوم برجا مانده‏اش حكايت از عمق تفكر تاريخى و احساس و عاطفه شيعى او دارد. مردى كه روزش در رنج دهقانى و شب در سرايش اشعار در باره اهل‏بيت عليهم‏السلام مى‏گذشت:

اشعار ستايشى وى در باره پيامبر و اهل بيت به اندازه‏اى گسترده است كه انسان از ديدن اين همه شعر خوب در شگفت مى‏ماند. تنها وقتى مى‏توان اين ادعا را باور كرد كه ديوان چاپ شده او را كه به همت مرحوم احمدى بيرجندى و آقاى محمدتقى سالك آماده گشته مرور كرد. وى افزون بر اشعار فراوانى كه در ستايش پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و امام على عليه‏السلام سروده، بخش زيادى از اشعارش در باره حضرت مهدى عليه‏السلام است. ابياتى از اشعار يكى از قصايد وى در باره امام على عليه‏السلام چنين است:

افزون بر ديوان، خوس


فى كتاب منظوم بزرگى با عنوان خاوران نامه(67) دارد كه شرح غزوات امام على عليه‏السلام به سبك داستانى است كه مى‏توان از آن تحت عنوان حماسه‏هاى دينى ياد كرد. وى در اين اثر از جنگهاى امام على عليه‏السلام همراه مالك اشتر و ابوالمحجن با قباد پادشاه خاور زمين و كسان ديگرى مانند تهماسب شاه و برخى از ديوان و اژدهايان ياد كرده است. ابن حسام اين اثر را در سال 830 ق سروده است.(68) اين زمان، زمانى است كه قصه‏هاى زيادى در باره ابومسلم هم ساخته شده و قصه خوانان به ويژه در خراسان آنها را مى‏خواندند.(69) طبعا بجز مسئله سرگرمى مردمان عادى، اين قصه‏ها به نوعى منتقل كننده بخشى از ارزشهاى تاريخى ومذهبى خاص بود.

حلقه بعد از ابن حسام خوسفى تا صفويه، نظام استرآبادى (م 911) است كه ديوان وى هم سرشار از اشعار مناقب اهل بيت عليهم‏السلام مى‏باشد.

اين خطى است كه شيعيان از قرن پنجم براى طراحى يك على‏نامه بزرگ ريختند و بدين وسيله مى‏خواستند تا به جاى قهرمانان ملى ايران باستان، نام امام على عليه‏السلام را جاودانه سازند. گذشت كه مجموعه اشعارى با عنوان على‏نامه از قرن پنجم به دست آمده است كه استاد محمدرضا شفيعى كدكنى ضمن مقاله‏اى در نشريه دانشكده ادبيات مشهد آن را معرفى كردند.(70)

دامنه شعر منقبتى در قرن هشتم و نهم تا اندازه‏اى است كه انسان به راحتى مى‏تواند دلايل توفيق بعدى صفويان را در نشر تشيع در ايران درك كند. در واقع صفويان بر موجى سوار شدند كه مداحان شيعه در سراسر ايران به راه انداخته بودند.

در انتها بايد بيفزاييم، يكى از نخستين كسانى كه شعر شيعى فارسى را براى ما به صورت تاريخى گزارش كرده است، قاضى نورالله شوشترى است كه بخشى از كتاب پرارج خود يعنى مجالس المؤمنين را به شاعران شيعه اختصاص داده و از اين رهگذر شمارى از قصايد مناقبيان قرون پيش از خود را براى ما حفظ كرده است.

در حال حاضر بسيارى از ديوانهاى شاعران اين قرون به چاپ رسيده و با مراجعه به آنها مى‏توان بخشى از اشعارى را كه آنان در منقبت اهل بيت عليهم‏السلام سروده‏اند مرور كرد؛ اما در اين باره بايد يادآور شد كه اولاً بسيارى از اين ديوانها ناقص چاپ شده و نياز به مراجعه مجدد به نسخه‏هاى خطى است تا تكميل شود و ثانيا ديوانها و مجموعه‏هاى بسيارى از اين شاعران به چاپ نرسيده است. در اين صورت لازم است تا همتى براى نشر اين آثار صورت پذيرد. به علاوه، اشعار پراكنده شاعرانى كه ديوانى از آنان برجا نمانده، هنوز در مجموعه‏ها فراوان است.

در سالهاى اخير در بخش منقبت، مرحوم احمد احمدى بيرجندى تلاش درخورى از خود نشان داد و چندين مجموعه از مناقب علوى و فاطمى و رضوى و غيره را در بنياد پژوهشهاى اسلامى به چاپ رسانده، شمارى از اين اشعار را منتشر كرد. اما جغرافياى درياى منقبت خوانى به قدرى وسيع و گسترده است كه همچنان تلاش تلاشگران پركارى را مى‏طلبد تا با حوصله در ميان نسخ خطى كاوش كرده، گوهرها و جواهرات فراوانى كه وجود دارد بيابند و به دست چاپ بسپارند.

1ـ بنگريد به: احمد بن عبدالله المهزى (م 257)، شعر ابى‏طالب و اخباره، قم، مؤسسة البعثة، 1414 ق.

2ـ در باره منابع شعر حسان بنگريد به: شعراء الغدير، بيروت، مؤسسة الغدير، 1999 م، ج 1، ص 51 ـ 49

3ـ الاغانى، ج 7، ص 250؛ به نقل از: شعراء الغدير، ج 1، ص 187 .

4ـ الاغانى، ج 20، ص 132 ـ 163؛ به نقل از: شعراء الغدير، ج 1، ص 271 .

5ـ اخيرا بر اساس همان كتاب، انتشارات الغدير كتاب سه جلدى شعراء الغدير را به چاپ رسانده است.

6ـ نصيرالدين ابوالرشيد عبدالجليل قزوينى رازى، نقض، تصحيح مير جلال الدين محدّث، تهران، انجمن آثار ملى، 1358 ش، ص 232 ـ 231. اين ابيات در حديقة الحقيقه، صفحه 261 آمده است. 7ـ بنگريد به: تاريخ طبرستان ابن اسفنديار، ج 2، ص 23؛ مجالس المؤمنين، تهران، اسلاميه، 1354، ج 2، ص 593 . 8ـ قاضى نوراللّه‏ شوشترى، مجالس المؤمنين ص 598 . 9ـ همان، ج 2، ص 605؛ تاريخ ادبيات ايران، تهران، فردوسى، 1373، ج 1، ص 480 . 10ـ مجالس المؤمنين، ج 2، ص 601 . 11ـ محمّد امين رياحى، كسائى مروزى؛ زندگى، انديشه و شعر او، تهران، توس، 1368، ص 77 . 12ـ كسايى مروزى، ص 88 ـ 86 . 13ـ همان، ص 67 ـ 59 . 14ـ نسخه بدل: پاكى.

15ـ مجمل فصيحى، بخش دوم، ص 163؛ قصران، ج1، ص 577 .

16ـ نوعى خار. 17ـ مخفّف: هر زمان.

18ـ احمدى بيرجندى، «تابش تشيع بر فراز خاوران»، مجله طلايه، سال اول، ش 2، ص 13؛ همو ، مدايح رضوى در شعر فارسى، ص 29-27.

19ـ حديقة الحقيقة و شريعة الطريقه، ص 270 . 20ـ ديوان قوامى، تصحيح ميرجلال الدين محدث، تهران، 1334، ص 123 ـ 122. 21ـ ديوان قوامى، صفحه 168 جاندار به معناى محافظ آمده است. 22ـ ديوان ناصر خسرو، تصحيح مجتبى مينوى، مهدى محقق، تهران، 1365، ص 276.

23ـ الفهرست، چاپ محدث ارموى و سمامى، قم، كتابخانه مرعشى، ص 42، 79، 80 و 85 (در اين صفحات از مداحان نام برده است).

24ـ نقض، ص 65.

25ـ همان، ص 67.

26ـ همان، ص 77.

27ـ مجالس المؤمنين، ج 2، ص 283.

28ـ شذرات الذهب، ج 3، ص 130 ؛ البداية والنهاية، ج 11، ص 326 ـ 325 و ص 275 (حوادث سال 375)؛ الكامل، ج 9، ص 155.

29ـ نقض، ص 65.

30ـ پابرجا كرده شده.

31ـ نقض، ص 67.

32ـ ويرانه‏ها.

33ـ نقض، ص 74.

34ـ ديوان سيف فرغانى، ص 176.

35ـ مصطفوى، آثار تاريخى طهران، انجمن آثار ملى، ص 302.

36ـ «قديمى‏ترين تركيب‏بند در ستايش بارگاه امام رضا عليه‏السلام » مشكوة، زمستان 1364، ش 9، ص 157.

37ـ رياض العلماء، ج 1، ص 308.

38ـ در مجالس المؤمنين (ج 2، ص 628) آفتاب آمده است.

39ـ سلونى.

40ـ در مجالس: راز دار.

41ـ در مجالس: معنى. و در نسخه ديگر: باعث.

42ـ در مجالس: سر اصل نسل آدم.

43ـ راه.

44ـ در مجالس: حكمت.

45ـ صاحب.

46ـ مثل تو ناورده ايزد...

47ـ در مجالس: همتاش جويى.

48ـ مجالس المؤمنين، ج 2، ص 634.

49ـ غرّا خوان كسى است كه مناقب را به نثر مى‏خواند.

50ـ ملا حسين كاشفى، فتوت نامه سلطانى، تصحيح محمد جعفر محجوب، تهران، 1350، ص 281 ـ 280.

51ـ بنگريد به: مجله دانشكده ادبيات دانشگاه فردوسى مشهد، پاييز و زمستان 1379، ص 430. 52ـ تاريخ محمدى، قم، 1379 ش، ص 159.

53ـ بنگريد به: ايرج افشار، مجموعه كمينه، تهران، چاپخانه فردين، 1354، ص 187 ـ 172.

54ـ همان، ص 178.

55ـ مجموعه كمينه، ص 180-178.

56ـ همان، ص 183. 57ـ نسخه‏اى از ديوان وى به شماره 7594 در كتابخانه مجلس موجود است. 58ـ مدايح رضوى در شعر فارسى، ص 33.

59ـ تاريخ ادبيات ايران، ج 4، ص 209.

60ـ ديوان امير شاهى، تهران، 1348 ش، ص 106.

61ـ تاريخ ادبيات ايران، ج 4، ص 56.

62ـ مدايح رضوى، ص 38.

63ـ همان، ص 39. نمونه‏هاى ديگر از اين دوره در همان منبع آمده است.

64ـ تاريخ ادبيات ايران، ج 4، ص 289. صفا به درستى اشاره كرده است كه شاعر در اين اشعار اشاره به تقيه خود كرده كه به دليل حضورش در دربار تيمورى مجبور به آن بود.

65ـ منسوب به خوسف در 35 كيلومترى جنوب غربى بيرجند.

66ـ ديوان محمد بن حسام خوسفى، مشهد، 1366 ش، ص 91.

67ـ اين اثر به صورت فاكسيميل (عكسى) و با تصاوير و نقاشيهاى زيبايى كه از قرن نهم به جا مانده، به تازگى (1381) و در قطع رحلى توسط سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى به چاپ رسيده است.

68ـ بنگريد به: تاريخ ادبيات ايران، ج 4، ص 317.

69ـ بنگريد به: مؤيد ثابتى، تاريخ نيشابور، تهران، 1355 ش، ص 90 ـ 89.

70ـ مجله دانشكده ادبيات دانشگاه فردوسى مشهد، پاييز و زمستان 1379.