نگاهى كوتاه به ادله اثبات امامت امام كاظم‏عليه السلام

سعيد دينى

در روز يكشنبه هفتم ماه صفر سال 128 و به قولى 129 ه . ق در سرزمين ابواء (بين مكه و مدينه) كودكى به دنيا آمد كه نام او «موسى‏» ، كنيه شريفش «ابوالحسن‏» و لقب مشهورش «كاظم‏» و القاب ديگر آن حضرت، صابر، امين و عبد صالح بود . او در سال 183 ه . ق در زندان «سندى بن شاهك‏» بغداد به دستور هارون به شهادت رسيد . پدر گرامى‏اش امام صادق‏عليه السلام، ششمين پيشواى شيعيان، رئيس مكتب تشيع و احيا كننده علوم نبوى بود و مادر ارجمند، عالمه و با فضيلتش، «حميده‏» نام داشت . (1)

از سال 148 ه . ق كه امام صادق‏عليه السلام به شهادت رسيد، بنا بر وصيت و نص پدر تا سال 183 ه . ق عهده‏دار سرپرستى و امامت‏شيعيان گرديد و دوران 35 ساله امامتش در محيطى پراختناق و خفقان و همراه با تقيه گذشت .

دوران امامت آن حضرت با حكومت 4 تن از خلفاى ستمگر عباسى همراه بود كه به ترتيب عبارتند از:

1 - منصور دوانيقى (136 - 158) ;

2 - محمد، معروف به مهدى (158 - 169) ;

3 - هادى (169 - 170) ;

4 - هارون (170 - 193) (2) .

در چنين محيطى، حضرت موسى بن جعفرعليه السلام علاوه بر مسئوليت امامت و رهبرى جامعه اسلامى، موفق به ربيت‏شاگردان زيادى گرديد و با وجود اختناق حاكم، عده زيادى از دانشمندان و بزرگان شيعه از علم و دانش آن حضرت استفاده كردند و روايات زيادى را در زمينه‏هاى مختلف از آن بزرگوار نقل نمودند . كثرت روايات فقهى ايشان بعد از امام باقر و امام صادق‏عليهما السلام مؤيدى بر اين ادعا است .

ادله امامت امام كاظم‏عليه السلام:

1 - نصوص:

امام كاظم‏عليه السلام مانند ساير ائمه معصوم‏عليهم السلام از دو نوع نص بر امامت‏خويش برخوردار بود .

الف) نصوص عام; يعنى نصوصى كه امامت همه ائمه را اثبات مى‏كند .

ب) نصوص خاص; يعنى نصوصى كه اختصاص به هر يك از ائمه دارد و در آن تصريح به امامت آن امام شده است .

در اينجا فقط به دو نمونه از نصوص خاص بر امامت امام موسى بن جعفرعليه السلام اشاره مى‏كنيم:

1 - «عن معاذبن كثير، عن ابى عبد الله‏عليه السلام قال: قلت له: اسال الله الذى رزق اباك منك هذه المنزلة ان يرزقك من عقبك قبل الممات مثلها، فقال: قد فعل الله ذلك . قال: قلت من هو؟ - جعلت فداك - فاشار الى العبد الصالح وهو راقد فقال: هذا الراقد - وهو غلام - ; (3) معاذبن كثير گويد: به امام صادق‏عليه السلام عرض كردم: از خدايى كه اين مقام را به شما روزى كرده مى‏خواهم كه تا پيش از وفات [شما] مانند آن را به نسل شما هم روزى كند . پس آن حضرت فرمود: خدا اين كار را كرده است . عرض كردم: قربانت گردم، او كيست؟ اشاره به عبد صالح (از القاب امام موسى بن جعفرعليه السلام) كرد كه خوابيده بود و فرمود: اين خوابيده . و او در آن زمان كودك بود .»

2 - «عن المفضل بن عمر قال: كنت عند ابى عبد الله‏عليه السلام فدخل ابو ابراهيم‏عليه السلام وهو غلام، فقال: استوص به وضع امره عند من تثق به من اصحابك; (4)

مفضل بن عمر مى‏گويد: خدمت امام صادق‏عليه السلام بودم كه ابو ابراهيم (موسى بن جعفر) عليه السلام وارد شد در حالى كه او جوانى بود . امام‏عليه السلام فرمودند: وصيت مرا درباره اين بپذير [و بدانكه او امام است] و امر [امامت] او را با هر كدام از اصحابت كه مورد اطمينان است در ميان بگذار .»

2 - معجزات و كرامات:

يكى از راههاى اثبات امامت، معجزه و كرامت است . در ذيل براى اثبات امامت امام موسى بن جعفرعليه السلام برخى از معجزات و كرامات آن حضرت را نقل مى‏كنيم:

الف) «احمد بن مهران‏» از «ابى بصير» روايت كرده است كه مى‏گويد: به حضرت موسى بن جعفرعليه السلام عرض كردم: قربانت گردم، به چه چيز امام شناخته مى‏شود؟ فرمود: به چند خصلت‏شناخته مى‏گردد كه اولى آنها اينست كه از پدرش سخنى و اشاره‏اى درباره امامت او صادر شده باشد تا همان حجت و دليلى باشد، و ديگر آنكه از او پرسش شود و او پاسخ گويد و اگر پرسش نشد، خود آغاز سخن كند، و به اينكه بتواند از فردا خبر دهد و با مردم به هر زبانى كه دارند گفتگو كند . سپس فرمود: اى ابا محمد تا برنخاسته‏اى يكى از اين نشانه‏ها را به تو نشان خواهم داد .

ابو بصير مى‏گويد: طولى نكشيد كه مردى از اهل خراسان وارد شد و به زبان عربى با آن جناب سخن گفت و موسى بن جعفرعليهما السلام به فارسى پاسخش را داد . مرد خراسانى گفت: به خدا سوگند، اينكه من با شما به زبان فارسى گفتگو نكردم براى اين بود كه گمان كردم شما فارسى را خوب نمى‏دانى! حضرت فرمودند: سبحان الله، اگر من نتوانم به خوبى پاسخ تو را بدهم، پس برترى من بر تو در شايستگى منصب امامت چيست؟ سپس فرمودند: اى ابا محمد! همانا امام كسى است كه زبان هر يك از مردم و هم‏چنين زبان پرنده و هر جاندارى را به خوبى بداند (5) .

2 - «محمد بن مفضل‏» روايت مى‏كند كه در ميان اصحاب ما در مورد مسح پا در وضو اختلاف صورت گرفت، بدين صورت كه آيا مسح از سرانگشتان تا كعبين است‏يا بالعكس؟ سرانجام «على بن يقطين‏» (وزير هارون كه از خواص امام كاظم‏عليه السلام بود و به دستور امام در جهت پشتيبانى از شيعه در دربار هارون با تقيه سپرى مى‏كرد) نامه‏اى در مورد كيفيت وضو و اختلافى كه صورت گرفته بود به امام نوشت . عبارت او چنين بود: «جان ما فداى تو باد، به درستى كه اصحاب در مسح پاها اختلاف كرده‏اند، اگر مصلحت مى‏بينيد آن را به خط مبارك خود بنويسيد تا عمل من با آنچه شما به‏جا مى‏آوريد موافق باشد، انشاء الله .»

آن حضرت در پاسخ وى نوشت: «من به تو امر مى‏كنم كه در وضو سه بار آب در دهان كنى و سه بار آب در بينى و سه بار روى خود را بشويى و محاسن خود را خلال كنى و هر دو دست‏خود را تا مرفق سه بار و تمام سر و ظاهر هر دو گوش و باطن آن را مسح كنى و سه بار هر دو پا را تا كعبين بشويى .»

نوشته آن حضرت به «على بن يقطين‏» رسيد و از پاسخ امام تعجب كرد، در عين حال گفت: مولاى من به آنچه فرموده اعلم است و من امر او را امتثال مى‏نمايم و طبق فرمايش امام‏عليه السلام عمل مى‏كنم . در اين زمان بدگويان نزد هارون بدگويى شديدى از على بن يقطين مى‏كردند و مى‏گفتند او رافضى است . با اينكه هارون بارها او را امتحان كرده بود، خواص خود را جمع نموده و در مورد وزير خود به مشورت پرداخت . عده‏اى از آنان گفتند اگر صلاح مى‏بينيد او را با وضو گرفتنش در هنگام نماز امتحان كنيد، زيرا روافض در وضو با ما اختلاف دارند و نسبت‏به ما عمل كمترى را انجام مى‏دهند . هارون پذيرفت و تصميم بر اين شد كه با اين روش از مذهب «على بن يقطين‏» مطلع گردد . او وزير خود را به خانه دعوت كرد و با كارهاى متفرقه او را مشغول ساخت تا وقت نماز شد . «على بن يقطين‏» حجره‏اى را كه در آن بود، خلوت نموده و مهياى وضو گرديد، هارون نيز از كنار ديوار او را زير نظر داشت و وضو گرفتن او را به صورت كامل مشاهده نمود و به يقين رسيد كه على بن يقطين بر مذهبى است كه او بر آن است و با صداى بلند گفت: اى «على بن يقطين‏» دروغ گفت آن كه گمان كرد تو از روافض هستى . و ارادت هارون به او بيش از پيش گرديد .

بعد از آن ماجرا، نامه‏اى از حضرت كاظم‏عليه السلام به على بن يقطين رسيد، به اين مضمون كه: در وضو ابتدا يكبار صورت خود را به قصد واجب بشوى و يكبار ديگر به قصد استحباب و دستهاى خود را از مرفق اين چنين بشوى و پيش سر خود را و ظاهر هر دو قدم خود را از بقيه ترى وضوى خودت مسح كن; همچنان كه خداوند متعال فرموده است . پس به تحقيق آنچه را بر تو مى‏ترسيديم زايل شد . (6)

در پايان با اشعارى در مدح امام موسى بن جعفرعليه السلام از كتاب خزائن الاشعار جوهرى كلام خود را به پايان مى‏بريم:

1) اربلى، كشف الغمه، ج‏3، ص‏3، انتشارات نشر ادب الحوزه، كتابفروشى اسلاميه، با ترجمه على بن حسين زوارئى; شيخ عباس قمى، منتهى الآمال، ج‏2، ص‏25، انتشارات جاويدان علمى، چاپ چهارم، 1371 ه . ش; مفيد، تاريخ ارشاد، ج‏2، ص‏207، انتشارات علميه اسلاميه، چاپ دوم، مترجم: سيد هاشم رسولى محلاتى; كلينى، اصول كافى، ج‏2، ص‏384 - 385، انتشارات علميه اسلاميه، مترجم: سيد جواد مصطفوى .

2) مهدى پيشوايى، سيره پيشوايان، ص‏413، انتشارات توحيد، چاپ اول، 1372 ه . ش .

3) كلينى، اصول كافى، ج 2، ص‏82، انتشارات علميه اسلاميه، مترجم: سيدجواد مصطفوى .

4) همان، ص‏83 .

5) اربلى، كشف الغمه، ج‏3، ص‏21; انتشارات ادب الحوزه، كتابفروشى اسلاميه، با ترجمه على بن حسين زوارئى; مفيد، ارشاد، ج‏2، ص‏217; انتشارات علميه اسلاميه، چاپ دوم، مترجم سيد هاشم رسولى محلاتى .

6) همان، صص‏23 - 25 .

7) مرحوم عباسى حسينى جوهرى، خزائن الاشعار، ص‏64، انتشارات مسجد جمكران،چاپ سوم، 1378 ه . ش.